Zijn brussen onzichtbaar en ongehoord stil?
Een onverbreekbare, gegeven en bijzondere relatie waarin je de andere(n) beïnvloedt en beïnvloed wordt. Een relatie die voortdurend in beweging is en er steeds weer anders uitziet. Een relatie waarin je kan leren en experimenteren. Een relatie die gedeeltelijk bepaalt wie je bent en wordt.
Voorgaande beschrijving schuift slechts enkele kenmerken naar voren van een relatie waarvan ook jij (hoogstwaarschijnlijk) deel uitmaakt, namelijk een broer-zusrelatie.
Deze masterproef zoomt in op broers en/of zussen in het bijzonder van kinderen/jongeren met een psychische kwetsbaarheid. Tien broers en zussen (brussen), tien personen elk met hun eigen verhaal, ervaringen en herinneringen stonden in dit onderzoek centraal. Met de schijnbare eenvoud van aandacht, stilte en luisteren, werd gepoogd de stem van deze brussen te horen en langs deze weg kenbaar te maken.
Psychische kwetsbaarheid staat niet op zich
Voorgaand onderzoek wijst op de groeiende belangstelling en interesse voor de context, de omgeving van personen met een psychische kwetsbaarheid. Het focust voornamelijk op de ervaren draaglast en de spanning die dit in een gezin teweeg brengt. Samengaand doet ook de praktijk, de geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen vaker beroep op deze gezinscontext en de ruimere nabije omgeving. Deze gemeenschapsgerichte zorg heeft oog voor, zet in op en versterkt de eigen krachten van personen met een psychische kwetsbaarheid en van zijn/haar omgeving. De keuze voor contextgericht werken houdt tegelijkertijd een verhoogde verantwoordelijkheid in voor deze persoon en zijn/haar omgeving. Deze maatschappelijke tendens zorgt er aldus voor dat de belangen van de context en dus ook van brussen met kracht verdedigd dienen te worden.
Op dit moment wordt contextgericht werken in de praktijk te vaak gereduceerd tot oudergericht werken waardoor brussen een blinde vlek vormen in de geestelijke gezondheidszorg.
Dé brussenrelatie is …
… niet eenduidig te omschrijven. Op dit moment heerst er in onderzoek echter een normatieve kijk. Dat betekent dat een broer-zusrelatie, waarin geen sprake is van een psychische kwetsbaarheid, wordt vergeleken met een brussenrelatie waarin net wel sprake is van deze kwetsbaarheid. Op deze manier beschouwt men een brussenrelatie als ‘anders’ waardoor het idee over een ‘normale’ broer-zusrelatie en hoe deze eruit hoort te zien, wordt versterkt. Een brussenrelatie wordt voornamelijk beschreven in termen van tekorten, negatieve gevolgen en probleemgebieden waardoor ze veelal als risicogroep benaderd worden. De focus ligt onder meer op intense en conflictueuze emoties en gevoelens die brussen ervaren waaronder angst, verdriet, boosheid, wrok, onrechtvaardigheid, schuld, schaamte, hopeloosheid en empathie. Ook het stressniveau van brussen ligt aanzienlijk hoger en ze zijn bezorgd over hun ouders en de manier waarop zij met de situatie omgaan.
Ondanks de moeilijkheden die brussen kunnen ervaren, is de impact op persoonlijk niveau niet uitsluitend negatief. Net daarom trachtte dit onderzoek deze normatieve invulling achter zich te laten en de eigen alternatieve invulling van ‘brus zijn’ te erkennen en waarderen. We stapten mee in de belevingswereld van tien brussen met bijhorende en bijzondere vragen, noden, verlangens, twijfels en mogelijkheden.
Beleving in beweging
Doorheen de gesprekken werd duidelijk dat complexiteit, verandering en tegenstrijdigheid een grote plaats innemen in deze belevingswereld. Het was geenszins de bedoeling om hiervan een eenvoudige beschrijving aan te reiken, maar wel de unieke invulling van brussen ten aanzien van zichzelf, hun broer/zus, psychische kwetsbaarheid, hun brussenrelatie omgeving en de hulpverlening te (v)erkennen. Op deze manier werd de verwevenheid met de psychische kwetsbaarheid van hun broer/zus verkend eerder dan het te beschrijven in termen van negatieve of positieve gevolgen.
Hierdoor was er aandacht voor de vele eigenschappen die volgens brussen deel uitmaken van iedere broer-zusrelatie zoals samen dingen doen, er voor elkaar zijn, maar ook ruzie maken. De psychische kwetsbaarheid bekijken de meeste brussen als één aspect van de veelzijdige persoonlijkheid van hun broer/zus. Anderzijds doet de eenzijdige focus op negatieve en positieve gevolgen in voorgaand onderzoek tekort aan de veranderlijkheid van hun beleving. Brussen beschrijven hun relatie als een haat-liefdeverhouding op een dynamisch continuüm dat op zijn beurt voortdurend in interactie is met de ruimere omgeving. Ze verwijzen hierbij naar de ervaren de in conflict zijnde emoties ten aanzien van hun broer/zus en hun brussenrelatie. Ze hebben het onder meer over angst, verdriet, boosheid, schuld, bezorgdheid, onrechtvaardigheid en schaamte, maar ook over fierheid, dankbaarheid en hoop. Het ene moment is hun brussenrelatie een bron van vriendschap en het andere moment een bron van conflict. Beide uitersten en vele mogelijke belevingen tussenin worden door brussen aangehaald. De manier waarop brussen deze relatie beleven en invullen verschilt niet alleen van brus tot brus, maar ook van tijd tot tijd bij eenzelfde brus.
Beleving gaat over een samenspel van factoren op verschillende niveaus waarmee de psychische kwetsbaarheid al dan niet verbonden is. Het gaat over factoren zoals gender, cultuur, leeftijd, woonsituatie, omgeving, grootte van het gezin, aanwezigheid van steunbronnen en individuele karakteristieken. Op het eerste zicht lijken deze factoren op zichzelf te staan, maar het is het samengaan van deze zaken en de intersecties die zorgen voor een veranderende beleving. Vanuit dit oogpunt is de psychische kwetsbaarheid geen vaststaand gegeven waarvan de invloed op de relatie duidelijk te bepalen is.
Niet alleen broer/zus van …
Ondanks de ervaren machteloosheid en onwetendheid zijn brussen dikwijls heel betrokken. Ze willen hun broer/zus helpen en er voor hem/haar zijn. Desalniettemin identificeert de meerderheid van de brussen zichzelf niet als mantelzorger, voor hen is het normaal en een deel van hun takenpakket als brus. In dit onderzoek zijn vijf rollen te onderscheiden namelijk de zorgende brus, bemiddelaar, brus op de achtergrond, entertainer en praktische helper. Brussen hebben nood aan (h)erkenning als brus vanuit de hulpverlening. Naast erkenning als broer/zus zijn brussen op zoek naar erkenning als zoon/dochter, als een deel van hun gezin. Tot slot willen brussen in hun omgeving ook (h)erkend en benaderd worden als individu met een eigen karakter, eigen interesses en talenten.
Onzichtbaar en ongehoord stil
Ondanks de groeiende belangstelling om de noden en rechten in de omgeving voelen brussen zich in de steek gelaten en beschouwen hun positie en rol in de, voornamelijk residentiële, hulpverlening als onbestaand. Bijgevolg worden hun vragen, twijfels en behoeften niet voldoende in kaart gebracht.
Bibliografie
About being a sibling. (z.d.). Rethink Mental Illness, the mental health charity. Geraadpleegd 20 juni 2018, van https://www.rethink.org/carers-family-friends/brothers-and-sisters-sibl…
Ahmedani, B. K., Kubiak, S. P., Kessler, R. C., de Graaf, R., Alonso, J., Bruffaerts, R., Zarkov, Z., … Anthony, J. C. (2013). Embarrassment when illness strikes a close relative: A World Mental Health Survey Consortium Multi-Site Study. Psychological Medicine, 43(10), 2191–2202. https://doi.org/10.1017/S003329171200298X
Amaresha, A. C., Venkatasubramanian, G., & Muralidhar, D. (2014). Needs of Siblings of Persons with Psychosis: A Systematic Descriptive Review. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience, 12(2), 111–123. https://doi.org/10.9758/cpn.2014.12.2.111
AWVN. (2018). Inzicht in psychische kwetsbaarheid. https://www.awvn.nl/app/uploads/2018/10/Inzicht-in-doelgroep-psych.-kwe…
Baarda, D. B., De Goede, M. P. M., & Teunissen, J. (2001). Basisboek kwalitatief onderzoek: Praktische handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Stenfert Kroese.
Baronet, A.-M. (1999). Factors associated with caregiver burden in mental illness: A critical review of the research literature. Clinical Psychology Review, 19(7), 819–841. https://doi.org/10.1016/S0272-7358(98)00076-2
Benson, P. R., & Karlof, K. L. (2008). Child, parent, and family predictors of latter adjustment in siblings of children with autism. Research in Autism Spectrum Disorders, 2(4), 583–600. https://doi.org/10.1016/j.rasd.2007.12.002
Biegel, D. E., Ishler, K. J., Rini, A., Townsend, A. L., & Wieder, B. (2006). Families of Persons With Substance Use and Mental Disorders: A Literature Review and Conceptual Framework*. Family Relations, 55(4), 473–486. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2006.00416.x
Bonselaer, J., Demeyer, B., Vandezande, V., & Vanden Boer, L. (2018). Wat weten we (niet) over informele zorg in Vlaanderen? (p. 104) [Colofon]. Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.
Bowman, S., Alvarez-Jimenez, M., Wade, D., Howie, L., & McGorry, P. (2014). The impact of first episode psychosis on sibling quality of life. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 49(7), 1071–1081. https://doi.org/10.1007/s00127-013-0817-5
Bowman, S., Alvarez‐Jimenez, M., Wade, D., McGorry, P., & Howie, L. (2014). Forgotten family members: The importance of siblings in early psychosis. Early Intervention in Psychiatry, 8(3), 269–275. https://doi.org/10.1111/eip.12068
Broekaert, E., Van Hove, G., Vandevelde, S., Soyez, V., & Vanderplasschen, W. (2010). Handboek bijzondere orthopedagogiek. In KOP-Serie (Vol. 7). Garant. http://hdl.handle.net/1854/LU-1195348
Campbell-Sills, L., Cohan, S. L., & Stein, M. B. (2006). Relationship of resilience to personality, coping, and psychiatric symptoms in young adults. Behaviour Research and Therapy, 44(4), 585–599. https://doi.org/10.1016/j.brat.2005.05.001
Castrodale, M. A. (2017). Critical Disability Studies and Mad Studies: Enabling new padagogies in practice. The Canadian Journal for the Study of Adult Education, 29(1), 49–66.
Cicchetti, D., & Blender, J. A. (2006). A Multiple-Levels-of-Analysis Perspective on Resilience. Annals of the New York Academy of Sciences, 1094(1), 248–258. https://doi.org/10.1196/annals.1376.029
Corrigan, P. W., & Miller, F. E. (2004). Shame, blame, and contamination: A review of the impact of mental illness stigma on family members. Journal of Mental Health, 13(6), 537–548. https://doi.org/10.1080/09638230400017004
Dallas, E., Stevenson, J., & McGurk, H. (1993). Cerebral-palsied children’s interactions with siblings—I. Influence of severity of disability, age and birth order. - Abstract—Europe PMC. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 34(5), 621–671. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.1993.tb01062.x
Davys, D. (2013). Siblings of adults who have a learning disability: Personal wishes, reality and parental expectations for future support. Manchester Metropolitan University.
Davys, D., Mitchell, D., & Haigh, C. (2016). Adult Siblings Consider the Future: Emergent Themes. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 29(3), 220–230. https://doi.org/10.1111/jar.12172
De Belie, E., & Van Hove, G. (2005). Ouderschap onder druk: Ouders en hun kind met een verstandelijke beperking. Garant.
De Rynck, P. (2017). GOED GEK?! Anders spreken over geestelijke gezondheid.
De Wachter, D. (2005). Groeikansen in het gezin. Studiedag - De wereld op z’n KOP(P), Hasselt. https://similes.axoclub.be/file?fle=312&ssn=
Dyke, P., Mulroy, S., & Leonard, H. (2009). Siblings of children with disabilities: Challenges and opportunities. Acta Paediatrica, 98(1), 23–24. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2008.01168.x
Eggermont, M. (1999). Belevingsonderzoek en participerende observatie. In: B. Levering & P.
Smeyers (Eds.), Opvoeding en onderwijs leren zien. Een inleiding in interpretatief onderzoek (p. 173-191). Amsterdam: Boom.
Feinberg, M. E., Solmeyer, A. R., & McHale, S. M. (2012). The Third Rail of Family Systems: Sibling Relationships, Mental and Behavioral Health, and Preventive Intervention in Childhood and Adolescence. Clinical Child and Family Psychology Review, 15(1), 43–57. https://doi.org/10.1007/s10567-011-0104-5
Flyckt, L., Fatouros-Bergman, H., & Koernig, T. (2015). Determinants of subjective and objective burden of informal caregiving of patients with psychotic disorders. International Journal of Social Psychiatry, 61(7), 684–692. https://doi.org/10.1177/0020764015573088
Foldemo, A., Gullberg, M., Ek, A.-C., & Bogren, L. (2005). Quality of life and burden in parents of outpatients with schizophrenia. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40(2), 133–138. https://doi.org/10.1007/s00127-005-0853-x
Friedrich, R. M., Lively, S., & Rubenstein, L. M. (2008). Siblings’ coping strategies and mental health services: A national study of siblings of persons with schizophrenia. Psychiatric Services (Washington, D.C.), 59(3), 261–267. https://doi.org/10.1176/ps.2008.59.3.261
Giallo, R., & Gavidia‐Payne, S. (2006). Child, parent and family factors as predictors of adjustment for siblings of children with a disability. Journal of Intellectual Disability Research, 50(12), 937–948. https://doi.org/10.1111/j.1365-2788.2006.00928.x
Gibbons, H. M., & Gibbons, C. M. (2016). Siblings with disabilities: A duoethnography on the intersections between a sibling relationship and disability. Disability & Society, 31(6), 820–837. https://doi.org/10.1080/09687599.2016.1203291
Gisle, L. (2013). Gezondheidsenquete 2013—Rapport 1: Gezondheid en welzijn (pp. 796–954). Wetenschappelijk instituut volksgezondheid. https://his.wiv-isp.be/nl/Gedeelde%20%20documenten/WB_NL_2013.pdf
Greenberg, J. S., Kim, H. W., & Greenley, J. R. (1997). Factors Associated with Subjective Burden in Siblings of Adults with Severe Mental Illness. American Journal of Orthopsychiatry, 67(2), 231–241. https://doi.org/10.1037/h0080226
Greene, J. O., & Burleson, B. R. (Red.). (2003). Handbook of communication and social interaction skills. L. Erlbaum Associates.
Guillemin, M., & Gillam, L. (2004). Ethics, Reflexivity, and “Ethically Important Moments” in Research. Qualitative Inquiry, 10(2), 261–280. https://doi.org/DOI: 10.1177/1077800403262360
Hatfield, A. B., & Lefley, H. P. (2005). Future Involvement of Siblings in the Lives of Persons with Mental Illness. Community Mental Health Journal, 41(3), 327–338. https://doi.org/10.1007/s10597-005-5005-y
Heyman, A. (2018). What do young adult carers learn through supporting family members? Extending the affirmation model. Disability & Society, 33(8), 1191–1211. https://doi.org/10.1080/09687599.2018.1481014
HoGent. (z.d.). Definitie ’brus’—Wat is een brus. Wat is een brus? Geraadpleegd 21 juni 2018, van http://www.broersenzussen.be/wegwijs/definitie-brus/
Iacoviello, B. M., & Charney, D. S. (2014). Psychosocial facets of resilience: Implications for preventing posttrauma psychopathology, treating trauma survivors, and enhancing community resilience. European Journal of Psychotraumatology, 5. https://doi.org/10.3402/ejpt.v5.23970
Jacobs, P., & MacMahon, K. (2017). ‘It’s different, but it’s the same’: Perspectives of young adults with siblings with intellectual disabilities in residential care. British Journal of Learning Disabilities, 45(1), 12–20. https://doi.org/10.1111/bld.12169
Jonckheere, S. (2010). ‘Laat ons eens aan het woord’ Een exploratief belevingsonderzoek bij volwassen zussen van personen met psychische problemen [Universiteit Gent]. https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/460/270/RUG01-001460270_2011_000…
Karlsson, B., Borg, M., Eklund, M., & Kim, H. S. (2011). Profiles of and practices in crisis resolution and home treatment teams in Norway: A longitudinal survey study. International Journal of Mental Health Systems, 5, 19. https://doi.org/10.1186/1752-4458-5-19
Kiekens, K. (2011). “Voor mij is mijn broer heel veel” De beleving van siblings bij een opname van een jongeren op een kinderpsychiatrische afdeling. Universiteit Gent.
Kilmer, R. P., Cook, J. R., Taylor, C., Kane, S. F., & Clark, L. Y. (2008). Siblings of children with severe emotional disturbances: Risks, resources, and adaptation. American Journal of Orthopsychiatry, 78(1), 1–10. https://doi.org/10.1037/0002-9432.78.1.1
Koops, H., & Kwekkeboom, M. H. (2005). Vermaatschappelijking in de zorg. Sociaal en Cultureel Planbureau. http://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2005/Vermaat…
Kuiper, E., & Bannink, F. (2012). Bevorderen van veerkracht in de jeugdhulpverlening. Kind & Adolescent Praktijk, 11(3), 134–139. https://doi.org/10.1007/s12454-012-0044-3
Lawrence-Lightfoot, S., & Davis, J. H. (1997). The art and science of portraiture / (eerste). Jossey-Bass.
Lazarus, R. S. (1993). Coping theory and research: Past, present, and future.: Psychosomatic Medicine, 55(3), 234–247. https://doi.org/10.1097/00006842-199305000-00002
Levrouw, D. (2009). Brussenondersteuning onder- of overschat. Kwalitatief onderzoek naar de betekenis van ondersteuning voor brussen van kinderen met een beperking in Vlaanderen [Universiteit Gent]. https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/396/475/RUG01-001396475_2010_000…
Linders, L., & Meijer, A. (2005). Vermaatschappelijking en woonservicezones. Eindhoven: Fontys Hogeschool Sociale Studies.
Liegghio, M. (2016). Too Young to Be Mad: Disabling Encounters with ‘Normal’ from the Perspectives of Psychiatrized Youth. Social Work, 5(3), 20.
Lobban, F., & Barrowclough, C. (2009). A Casebook of Family Interventions for Psychosis. John Wiley & Sons. https://www.wiley.com/en-us/A+Casebook+of+Family+Interventions+for+Psyc…
Love, V., Richters, L., Didden, R., Korzilius, H., & Machalicek, W. (2012). Sibling relationships in individuals with Angelman syndrome: A comparative study. Developmental Neurorehabilitation, 15(2), 84–90. https://doi.org/10.3109/17518423.2011.637972
Lukens, E. P., Thorning, H., & Lohrer, S. (2004). Sibling perspectives on severe mental illness: Reflections on self and family. The American Journal of Orthopsychiatry, 74(4), 489–501.
Ma, N. (2014). The mental health and wellbeing of siblings of children with mental health problems: Two decades of research. University of Adelaide.
Ma, N., Roberts, R., Winefield, H., & Furber, G. (2015). Utility of qualitative metasynthesis: Advancing knowledge on the wellbeing and needs of siblings of children with mental health problems. Qualitative Psychology, 2(1), 3–28. https://doi.org/10.1037/qup0000018
MacInnes, D. L., & Watson, J. P. (2002). The differences in perceived burdens between forensic and non-forensic caregivers of individuals suffering from schizophrenia. Journal of Mental Health, 11(4), 375–388. https://doi.org/10.1080/09638230020023741
Mantelzorgers Brussen. (z.d.). Geraadpleegd 10 januari 2020, van https://www.mantelzorgers.be/Pages/Brussen%20.aspx
McHale, S. M., Updegraff, K. A., & Whiteman, S. D. (2012). Sibling Relationships and Influences in Childhood and Adolescence. Journal of Marriage and Family, 74(5), 913–930. https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2012.01011.x
Meltzer, A. (2018). Embodying and enacting disability as siblings: Experiencing disability in relationships between young adult siblings with and without disabilities. Disability & Society, 33(8), 1212–1233. https://doi.org/10.1080/09687599.2018.1481016
Meltzer, A., & Kramer, J. (2016). Siblinghood through disability studies perspectives: Diversifying discourse and knowledge about siblings with and without disabilities. Disability & Society, 31(1), 17–32. https://doi.org/10.1080/09687599.2015.1127212
Meys, E., Hermans, K., & Van Audenhove, C. (2014). Geestelijke gezondheidszorg en uitsluiting (Rapport KBS-project, p. 50). Koning Boudewijnstichting.
Moyson, T. (2011). Quality of life of siblings of children with a disability [Universiteit Gent]. https://biblio.ugent.be/publication/2083255/file/4335574
Moyson, T. (2018). Interventies voor brussen.
Mulder, S., & Lines, E. (2005). A Sibling’s Guide To Psychosis. Canadian Mental Health Association. https://ontario.cmha.ca/wp-content/uploads/2016/11/ASiblingsGuideToPsyc…
Mulders, L. (2017). Wat is de DSM en wat betekent een DSM-diagnose? Psychologie Vandaag. https://www.psychologievandaag.com/in-therapie/wat-is-de-dsm/
Murray, S. J., & Holmes, D. (2014). Interpretive Phenomenological Analysis (IPA) and the Ethics of Body and Place: Critical Methodological Reflections. Human Studies, 37(1), 15–30. https://doi.org/DOI: 10.1007/s10746-013-9282-0
Naylor, A., & Prescott, P. (2004). Invisible children? The need for support groups for siblings of disabled children. British Journal of Special Education, 31(4), 199–206. https://doi.org/10.1111/j.0952-3383.2004.00355.x
Nieweg, E. (2013). Wat is de DSM en wat betekent een DSM-diagnose? Medisch contact. https://www.psychologievandaag.com/in-therapie/wat-is-de-dsm/
Nowell, L., Norris, J., White, D., & Moules, N. (2017). Thematic Analysis: Striving to Meet the Trustworthiness Criteria. International Journal of Qualitative Methods, 16, 1–13. https://doi.org/10.1177/1609406917733847
Onder de radar: Jonge mantelzorgers. (z.d.). Weliswaar. Geraadpleegd 1 mei 2020, van https://www.weliswaar.be/kinderen-jongeren/onder-de-radar-jonge-mantelz…
Pit-ten Cate, I. M., & Loots, G. M. P. (2000). Experiences of siblings of children with physical disabilities: An empirical investigation. Disability and Rehabilitation, 22(9), 399–408. https://doi.org/10.1080/096382800406013
Plochg, T., Juttmann, R. E., Klazinga, N. S., & Mackenbach, J. P. (2006). Handboek gezondheidszorgonderzoek. Bohn Stafleu van Loghum.
Poppe, L., Moyson, T., Steel, R., & Vandevelde, S. (2010). Broers en zussen (brussen) van personen met een verstandelijke beperking: Een verkenning van een aantal opvallende thema’s in de onderzoeksliteratuur. Vlaams Tijdschrift voor Ortopedagogiek, 29, 3–15.
Roosen, M. (2010). Interactieverschillen tussen de brusrelatie en de broer- zusrelatie binnen één gezin [Universiteit Gent]. https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/460/318/RUG01-001460318_2011_000…
Rouckhout, E. (2014). Onderzoek naar de relatie tussen copingstrategieën, het psychosociaal welzijn en de problemen die jongeren ervaren in Noord-Oeganda. Universiteit Gent.
Rowaert, S., Vandevelde, S., Lemmens, G., Vanderplasschen, W., Vander Beken, T., Vander Laenen, F., & Audenaert, K. (2016). The role and experiences of family members during the rehabilitation of mentally ill offenders: International Journal of Rehabilitation Research, 39(1), 11–19. https://doi.org/10.1097/MRR.0000000000000152
Rüsch, N., Angermeyer, M. C., & Corrigan, P. W. (2005). Mental illness stigma: Concepts, consequences, and initiatives to reduce stigma. European Psychiatry, 20(8), 529–539. https://doi.org/10.1016/j.eurpsy.2005.04.004
Rutter, M. (2013). Annual Research Review: Resilience--clinical implications. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 54(4), 474–487. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2012.02615.x
Seeman, M. V. (2013). Spotlight on Sibling Involvement in Schizophrenia Treatment. Psychiatry, 76(4), 311–322.
Seidman, I. (2006). Interviewing as Qualitative Research: A Guide for Researchers in Education and the Social Sciences. Teachers College Press.
Sin, J., Moone, N., & Harris, P. (2008). Siblings of Individuals with First-Episode Psychosis: Understanding Their Experiences and Needs. Journal of Psychosocial Nursing & Mental Health Services; Thorofare, 46(6), 33–40.
Sin, J., Moone, N., Harris, P., Scully, E., & Wellman, N. (2012). Understanding the experiences and service needs of siblings of individuals with first-episode psychosis: A phenomenological study. Early Intervention in Psychiatry, 6(1), 53–59. https://doi.org/10.1111/j.1751-7893.2011.00300.x
Sin, J., Murrells, T., Spain, D., Norman, I., & Henderson, C. (2016). Wellbeing, mental health knowledge and caregiving experiences of siblings of people with psychosis, compared to their peers and parents: An exploratory study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 51(9), 1247–1255. https://doi.org/10.1007/s00127-016-1222-7
Smith, M. J., Greenberg, J. S., & Mailick Seltzer, M. (2007). Siblings of adults with schizophrenia: Expectations about future caregiving roles. The American Journal of Orthopsychiatry, 77(1), 29–37.
Smith, M. M., Pereira, S. P., Chan, L., Rose, C., & Shafran, R. (2018). Impact of Well-being Interventions for Siblings of Children and Young People with a Chronic Physical or Mental Health Condition: A Systematic Review and Meta-Analysis. Clinical Child and Family Psychology Review, 21(2), 246–265. https://doi.org/10.1007/s10567-018-0253-x
Solomon, P., & Draine, J. (1995). Subjective burden among family members of mentally ill adults: Relation to stress, coping, and adaptation. American Journal of Orthopsychiatry, 65(3), 419–427. http://dx.doi.org/10.1037/h0079695
Soyez, D. V. (2010). Het kind en de ouder achter KOPP. Een narratief onderzoek. Universiteit Gent.
Stålberg, G., Ekerwald, H., & Hultman, C. M. (2004). Siblings of Patients With Schizophrenia: Sibling Bond, Coping Patterns, and Fear of Possible Schizophrenia Heredity. Schizophrenia Bulletin, 30(2), 445–458. https://doi.org/10.1093/oxfordjournals.schbul.a007091
Steel, R., Vandevelde, S., & Poppe, L. (2009). Groene appels en zussenknuffels: Vier verhalen van brussen. Academia Press.
Stormshak, E. A., Bullock, B. M., & Falkenstein, C. A. (2009). Harnessing the power of sibling relationships as a tool for optimizing social–emotional development. New Directions for Child and Adolescent Development, 2009(126), 61–77. https://doi.org/10.1002/cd.257
Suys, L. H. P. (2016). Kwalitatief onderzoek naar de ondersteuning van brussen van personen met een verslavingsproblematiek. Universiteit Gent.
Swanborn, P. G. (2004). Kwalitatief onderzoek en exploratie. 7.
Tilmans-Ostyn, E., & Meynckens-Fourez, M. (2008). De potentiële kracht van broer-zusrelaties. Een blinde vlek in de hulpverlening. Lannoo Campus.
Tol, W. A., Song, S., & Jordans, M. J. D. (2013). Annual Research Review: Resilience and mental health in children and adolescents living in areas of armed conflict--a systematic review of findings in low- and middle-income countries. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 54(4), 445–460. https://doi.org/10.1111/jcpp.12053
Tonkens, E. (2006). De bal bij de burger: Burgerschap en publieke moraal in een pluriforme, dynamische samenleving. Rede bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Actief Burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam op 10 november 2006.
Turelinckx, L. (2011). Brussen?! Ook zij maken deel uit van het gezin. Katholieke Hogeschool Kempen.
Ungar, M. (2015). Practitioner Review: Diagnosing childhood resilience--a systemic approach to the diagnosis of adaptation in adverse social and physical ecologies. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 56(1), 4–17. https://doi.org/10.1111/jcpp.12306
Van der Gucht, A., & Van Vlierberghe, M. (2002). Exploratief onderzoek naar de belving van brussen van mensen met een afhankelijkheidsprobleem. Universiteit Gent.
van der Ploeg, J. (2013). Stress bij kinderen. Bohn Stafleu van Loghum. https://doi.org/10.1007/978-90-368-0419-6
van der Zanden, R., Meeuwissen, J., Havinga, P., Meije, D., Konijn, C., Beentjes, M., Besselink, R., … Clemens H. (2015). Kinderen van Ouders met Psychische Problematiek. https://richtlijnenjeugdhulp.nl/wp-content/uploads/2016/03/Richtlijn_KO…
Van Herck, P. (2013). Hoe gezond is de geestelijke gezondheidszorg in België? De feiten achter de mythen (p. 21). Itinera Institute. https://www.itinerainstitute.org/wp-content/uploads/2016/10/pdfs/201207…
Van Isterdael, M. (2008). Bruszijn: Anders dan andere broers of zussen. Of toch niet? [Universiteit Gent]. https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/293/319/RUG01-001293319_2010_000…
Van Oudsheusden, L. J. B., Meynen, G., & Van Balkom, A. J. L. M. (2015). Psychiatrische comorbiditeit: Theoretische en klinische dilemma’s. Tijdschrift voor psychiatrie, 57(9), 664–671.
Van Regenmortel, T. (2008). Zwanger van empowerment: Een uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg (p. ). Fontys Hogescholen; Eindhoven. https://lirias.kuleuven.be/retrieve/63215
Vandeurzen, J. (2016). Nabije zorg in een warm Vlaanderen. Vlaams Mantelzorgplan 2016–2020. https://www.vlaanderen.be/publicaties/nabije-zorg-in-een-warm-vlaandere…
Vanpeteghem, A. (2007). Exploratief onderzoek: Hoe beleven kinderen en jongeren de plaatsing van hun broer of zus in de bijzondere jeugdzorg. Universiteit Gent.
Verté, S., Roeyers, H., & Buysse, A. (2003). Behavioural problems, social competence and self-concept in siblings of children with autism. Child: Care, Health and Development, 29(3), 193–205. https://doi.org/10.1046/j.1365-2214.2003.00331.x
Vindevogel, S., & Naert, J. (2015). Veerkracht: Van metafoor naar praktijk voor het werken met jongeren in stressvolle situaties. Orthopedagogiek: Onderzoek en Praktijk, 54(6–7), 298–313.
Warner, R. (2010). The roots of hospital alternative care. The British Journal of Psychiatry, 197(S53), s4–s5. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.110.080036
Webb, C., Pfeuffer, M., Mueser, K. T., Gladis, M., Mensch, E., DeGirolamo, J., & Levinson, D. F. (1998). Burden and well-being of caregivers for the severely mentally ill:the role of coping style and social support. Schizophrenia Research, 34(3), 169–180. https://doi.org/10.1016/S0920-9964(98)00089-9
While, D., Bickley, H., Roscoe, A., Windfuhr, K., Rahman, S., Shaw, J., Appleby, L., & Kapur, N. (2012). Implementation of mental health service recommendations in England and Wales and suicide rates, 1997-2006: A cross-sectional and before-and-after observational study. Lancet (London, England), 379(9820), 1005–1012. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(11)61712-1
Whiteman, S. D., McHale, S. M., & Soli, A. (2011). Theoretical Perspectives on Sibling Relationships. Journal of Family Theory & Review, 3(2), 124–139. https://doi.org/10.1111/j.1756-2589.2011.00087.x
Willems, S., & Aendekerk, V. (2018). Psychose pak je samen aan. https://issuu.com/similes7/docs/brochure_psychose_175x240_issuu
WINGG. (z.d.). WINGG; WINGG. Geraadpleegd 26 april 2020, van https://wingg.be
Ziektebeelden | Hulpgids. (z.d.). Geraadpleegd 15 mei 2020, van https://hulpgids.nl/informatie/ziektebeelden/
Zincavage, R. M. (2015). My Sibling’s Keeper: Mental Illness, Family Dynamics and Responsibility Among Adult Siblings [Ph.D., Brandeis University]. https://search.proquest.com/psycarticles/docview/1667771127/abstract/5A…
