Recht als vaccin: hoe kan België correct omgaan met echtscheidingen uit islamitische landen?
Gendergelijkheid en non-discriminatie. Aan beide begrippen wordt steeds meer belang gehecht. Zelfs het hagelnieuw Belgische regeerakkoord heeft er de mond van vol.
Ook wanneer twee getrouwde partners uit elkaar willen gaan, wordt verwacht dat zij elk evenveel recht hebben om hun relatie te beëindigen. Wat indien dit in andere landen niet het geval is, en de macht om het huwelijk te beëindigen enkel aan de man toekomt? Hoe moet België met dergelijke situaties omgaan wanneer een buitenlands koppel besluit om naar België te komen?
*****
Echtscheiding anno 2020
“Coronatijden doet scheiden”, “Meer echtscheidingen door corona”, “Meer en hardere echtscheidingen door lockdown”. Het is maar een greep uit de vele kranten- en tijdschriftartikels die de afgelopen maanden zijn verschenen over de coronacrisis.
Het staat vast dat deze crisis diepe wonden slaat in onze maatschappij. Zo onzichtbaar als het virus is, zo zichtbaar zijn de gevolgen ervan. Ook het huwelijk ontsnapt er niet aan. Na de lockdown steeg het aantal echtscheidingen aanzienlijk, tot wel 25 procent meer koppels gingen uit elkaar in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar.
Echtscheiding in België
België kent een relatief open echtscheidingsrecht. Dit wil zeggen dat het in theorie eenvoudig is om uit de echt te scheiden. De echtscheidingscijfers bevestigen dit ook. Het aantal echtscheidingen bedraagt de laatste jaren verhoudingsgewijs iets meer dan de helft van het aantal gesloten huwelijken. Bovendien maakt het om uit de echt te scheiden niet uit of je nu bent getrouwd met iemand van een ander geslacht of van hetzelfde geslacht. Ook kan men eenzijdig of in onderling overleg besluiten om uit elkaar te gaan, en zal je zaak - indien je dit wenst - bekeken worden door een onafhankelijke rechter.
‘Echtscheidingen’ in de islamitische wereld: hoe moeten we daarmee omgaan in België?
Diezelfde openheid ten aanzien van echtscheidingen is niet overal ter wereld terug te vinden. Dit is zeker het geval voor het merendeel van de islamitische wereld. In het onderzoek wordt er een selectie gemaakt van een aantal islamitische landen, namelijk Marokko, Iran, Pakistan en Saoedi-Arabië. Deze volgorde is van belang. Marokko heeft het minst strenge beleid, daar waar Saoedi-Arabië het meest strenge beleid heeft.
In deze landen maakt het namelijk wel uit of je getrouwd bent met iemand van een ander geslacht, en komt het recht om uit de echt te scheiden meestal enkel toe aan de man. Dit is wat men in België ook wel ‘verstoting’ noemt: de man besluit om zijn vrouw te verlaten, of de vrouw vraagt aan haar man of hij haar wil verstoten. Hoe men het draait of keert, de man heeft het laatste (en meestal het enige) woord.
“De loutere erkenning van een verstoting omwille van genderongelijkheid gaat te kort door de bocht.”
Bij sommige lezers zal er spontaan iets gaan knagen aan hun rechtvaardigheidsgevoel. Dit leidt meteen tot de kern van het onderzoek: wat indien een koppel uit een islamitisch land op deze wijze uit mekaar is gegaan en (één van hen) naar België komt? Moeten wij hen in België beschouwen als een gescheiden koppel, ook al is het enkel door het toedoen van de man dat zij in hun thuisland uit de echt zijn gescheiden? Of moeten wij zeggen dat zij in onze ogen toch getrouwd blijven, net omdat de vrouw ongelijk behandeld is, niet over dezelfde rechten beschikt en misschien zelfs helemaal niet wilde scheiden?
België kent verouderde rechtsregels voor deze situaties. Deze regels zijn streng en zeggen dat verstotingen die in het buitenland werden gedaan in België niet worden erkend, tenzij er aan vier voorwaarden is voldaan. Het gevolg daarvan is dat een buitenlands koppel in België in principe beschouwd wordt als een getrouwd koppel, terwijl zij in hun thuisland ‘gescheiden’ waren. Dit is een contradictie die voor veel problemen kan zorgen. Deze benadering past niet meer in de huidige tijdsgeest. Daarom wordt voorgesteld om deze regels te wijzigen, en een verstoting uit islamitische landen wel te erkennen in België. Uiteraard moet dit niet zomaar gebeuren en zullen er nog steeds voorwaarden te vervullen zijn.
De beoordeling van de verstoting in westerse landen zoals België blijkt immers complexer dan gedacht. Aan de ene kant zijn er de rechtsregels in de islamitische landen zelf. Het is dan ook een noodzakelijke uitdaging om deze regels goed te begrijpen. Een loutere afwijzing van de erkenning van een verstoting omwille van een gebrek aan gendergelijkheid gaat te kort door de bocht. Daarnaast mag niet uit het oog worden verloren dat de verschillende islamitische landen doorheen de tijd moderniseringsgolven hebben gekend binnen hun familierecht. Deze moderniseringen hebben echter vaak niet de draagwijdte die ze lijken te hebben. Het is niet omdat de in hun wetten gebruikte bewoordingen, naast de verstoting, een westerse echtscheiding lijken te introduceren waartoe man en vrouw gelijke toegang hebben, dat het ook werkelijk zo is. Ook de vaststelling dat het toezicht door rechters op de huwelijksontbinding vergroot is, sluit niet uit dat theorie en praktijk vaak twee verschillende dingen zijn.
Aan de andere kant zijn er de vele instanties die in België een oordeel moeten vellen over wat men de ‘kwalificatie’ van de situatie noemt: gaat het om een echtscheiding of om een verstoting? De mate van erkenning de verstoting door de verschillende instanties wordt niet zelden verschillend beoordeeld. Vaak is dit te wijten aan een gebrek aan kennis van het vreemd recht. Verschillende meningen kunnen leiden tot verschillende oplossingen. Dit komt de personen over wie het gaat dikwijls niet ten goede. Er heerst dus onzekerheid, terwijl er in België (rechts)zekerheid moet zijn.
Is er een ‘vaccin’?
De voorgestelde oplossingen zijn tweeledig. Eerst moeten de Belgische regels over verstotingen gemoderniseerd worden. Deze modernisering houdt in dat we een open kijk moeten hebben op buitenlands recht en het niet gewoon moeten afwijzen. Vervolgens moet de beoordeling van de erkenning van verstotingen overgelaten worden aan één centrale autoriteit om (rechts)zekerheid te bieden aan iedereen. Dit kan een Vlaamse, Belgische of zelfs Europese autoriteit zijn.
*****
Bibliografie
Bibliografie
Wetgeving
Internationaal
Convention (FR) 27 mei 1983 entre la République Francaise et le Royaume du Maroc relative au statut des personnes et de la famille et à la cooperation judiciaire, JO 1 juni 1983, https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/Convention_Maroc.pdf.
Verdrag van 1 juni 1970 inzake de erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed, https://assets.hcch.net/docs/4d3fb0f6-c411-4b7a-97bd-98cf826c1fac.pdf.
Verdrag van 8 september 1967 inzake de erkenning van beslissingen betreffende de huwelijksband, http://www.nebelex.com/wiki/Verdrag_inzake_de_erkenning_van_beslissinge…
Verdrag van Den Haag van 5 oktober 1961 tot afschaffing van het vereiste van legalisatie van buitenlandse openbare akten, https://assets.hcch.net/docs/7168b36b-fd37-433c-a390-44acdac5f373.pdf.
Art. 20 – 21 CEDAW.
Art. 6, 2. Haags Adoptieverdrag.
Art. 8-13 Haags Adoptieverdrag.
Europa
Europees verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, BS 19 augustus 1955.
Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, Pb. C. 26 oktober 2012, afl. 326, 47-390, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT.
Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, Pb. C. 26 oktober 2012, afl. 326, 391-407, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=celex%3A12012P%2FTXT.
Verordening nr. 650/2012 van het Europees Parlement en de Raad van 4 juli 2012 betreffende de bevoegdheid, het toepasselijk recht, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen en de aanvaarding en de tenuitvoerlegging van authentieke akten op het gebied van erfopvolging alsmede betreffende de instelling van een Europese erfrechtverklaring, Pb. L. 27 juli 2012, afl. 201.
Verordening (EG) nr. 2201/2003 van de Raad van 27 november 2003 betreffende de bevoegdheid en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen in huwelijkszaken en inzake de ouderlijke verantwoordelijkheid, en tot intrekking van Verordening (EG) nr. 1347/2000, Pb.L. 23 december 2003, afl. 338.
Art. 5 VEU.
België
Wet van 21 december 2018 houdende diverse bepalingen betreffende justitie, BS 31 december 2018.
Wet van 22 juli 2018 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en diverse andere bepalingen wat het huwelijksvermogensrecht betreft en tot wijziging van de wet van 31 juli 2017 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de erfenissen en de giften betreft en tot wijziging van diverse bepalingen ter zake, BS 27 juli 2018.
Wet van 22 juli 2018 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en diverse andere bepalingen wat het huwelijksvermogensrecht betreft en tot wijziging van de wet van 31 juli 2017 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de erfenissen en de giften betreft en tot wijziging van diverse bepalingen ter zake, BS 27 juli 2018.
Wet van 11 juli 2018 in het kader van de integratie van de hypotheekkantoren in de Administratie Rechtszekerheid van de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie van de Federale Overheidsdienst Financiën en van de nieuwe organisatie- en bevoegdheidsverdeling binnen de Administratie Rechtszekerheid, BS 20 juli 2018.
Wet van 18 juni 2018 houdende diverse bepalingen inzake burgerlijk recht en bepalingen met het oog op de bevordering van alternatieve vormen van geschillenoplossing, BS 2 juli 2018.
Wet van 25 mei 2018 tot vermindering en herverdeling van de werklast binnen de rechterlijke orde, BS 30 mei 2018.
Wet van 31 juli 2017 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de erfenissen en de giften betreft en tot wijziging van diverse andere bepalingen ter zake, BS 1 september 2017.
Wet van 6 juli 2017 houdende vereenvoudiging, harmonisering, informatisering en modernisering van bepalingen van burgerlijke recht en van burgerlijk procesrecht alsook van het notariaat, en houdende diverse bepalingen inzake justitie, BS 24 juli 2017.
Wet van 17 juli 2015 tot wijziging van artikel 1299 van het Gerechtelijk Wetboek, in verband met het aantekenen van hoger beroep tegen een vonnis dat de echtscheiding op grond van onderlinge toestemming uitspreekt, in geval van verzoening, BS 1 september 2015.
Wet van 30 juli 2013 betreffende de invoering van een familie-en jeugdrechtbank, BS 27 september 2013.
wet van 5 april 2011 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek wat de persoonlijke verschijning en de poging tot verzoening bij echtscheiding betreft en tot invoering van een kennisgeving over het bestaan en het nut van bemiddeling in echtscheidingszaken, BS 16 juni 2011.
wet van 2 juni 2010 tot wijziging van sommige bepalingen van het Burgerlijk Wetboek wat de procedure inzake echtscheiding betreft, BS 21 juni 2010.
Wet van 27 april 2007 betreffende de hervorming van de echtscheiding, BS 7 juni 2007.
Wet van 16 juli 2004 houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, BS 27 juli 2004.
Wet van 24 april 2003 tot hervorming van de adoptie, BS 16 mei 2003.
Wet van 30 juni 1994 houdende wijziging van artikel 931 van het Gerechtelijk Wetboek en van de bepalingen betreffende de procédures van echtscheiding, BS 21 juli 1994.
Wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980.
wet van 1 juli 1974 tot wijziging van sommige artikelen van het Burgerlijk en het Gerechtelijk Wetboek, betreffende de echtscheiding, BS 17 augustus 1974.
Wet van 21 maart 1804 houdende het Burgerlijk Wetboek, BS 3 september 1807.
KB van 30 januari 2019 tot vaststelling van het model van aangifte van huwelijk en het model van aangifte van erkenning, de wijze van verzending van documenten en de wijze waarop meldingen gebeuren, BS 15 februari 2019.
KB 12 juli 2006 betreffende de legalisatie van buitenlandse rechterlijke beslissingen of authentieke akten, BS 11 januari 2007.
Omzendbrief van 14 januari 2015 houdende instructies inzake legalisatie en onderzoek van vreemde documenten, BS 22 januari 2015.
Art. 21 GW.
Art. 32 BW.
Art. 64 BW.
Art. 121, § 2, tweede lid BW.
Art. 143 – 167 BW.
Art. 212 – 230 BW.
Art. 343 e.v. BW
Art. 353-13 BW.
Art. 367-1 – 2 BW.
Art. 572bis Ger.W.
Art. 577, derde lid Ger. W.
Art. 1254 – 1304 Ger.W.
Art. 2 WIPR.
Art. 22 – 31 WIPR.
Art. 57 WIPR.
Art. 126, §2, tweede lid WIPR.
Art. 33 Consulair Wetboek van 21 december 2013, BS 21 januari 2014.
Art. 20, §1 van het decreet van 20 januari 2012 houdende regeling van de interlandelijke adoptie van kinderen, BS 2 maart 2012.
Nederland
Wet van 25 maart 1981, houdende regeling van het conflictenrecht inzake ontbinding van het huwelijk en scheiding van tafel en bed en de erkenning daarvan, in verband met de bekrachtiging van de Verdragen van Luxemburg en 's-Gravenhage inzake erkenning van beslissingen betreffende de huwelijksband, onderscheidenlijk de erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed, https://wetten.overheid.nl/BWBR0003384/1981-04-10.
Art. 10:54 - 10:58 Nederlands BW.
Frankrijk
Art. 509 Code de procédure civile (consultatie via https://www.legifrance.gouv.fr/affichCode.do?cidTexte=LEGITEXT000006070…).
Islamitische landen
Art. 1 Marokkaanse Grondwet.
Art. 41-59 Marokkaanse Grondwet.
Loi n° 70-03 (MA) 3 februari 2004 portant Code de la famille, Bulletin Officiel 6 octobre 2005, http://adala.justice.gov.ma/production/legislation/fr/Nouveautes/Code%2….
Art. 4 Iraanse Grondwet (consultatie via https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/ir/ir001en.pdf.)
Art. 57 Iraanse Grondwet.ibw
Art. 62 e.v. Iraanse Grondwet.
Art. 91 Iraanse Grondwet.
Art. 107 – 114 Iraanse Grondwet.
Art. 1032 – 1143 IBW (consultatie via https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/en/ir/ir009en.pdf).
Wet ter Bescherming van het Gezin van 19 februari 2013, ruzname-e-rasmi Nr. 19835 van 11 april 2013 (Consultatie via https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc…).
Art. 203C en 203F Pakistaanse Grondwet (consultatie via http://www.pakistani.org/pakistan/constitution/).
Art. 203B, (c) Pakistaanse Grondwet.
Art. 175-212 Pakistaanse Grondwet.
Art. 7 - 8 MFLO (consultative via http://punjablaws.gov.pk/laws/777a.html).
Art. 2 (i)-(ix) DMMA (consultative via https://www.refworld.org/docid/4c3f1c632.html).
Art. 4 DMMA.
Art. 7 BLG (consultative via https://www.saudiembassy.net/basic-law-governance).
Art. 45 BLG.
Art. 67 BLG.
Voorbereidende documenten
Adv. RvS, Parl.St. Senaat 2001-02, nr. 2-1225/1, 53 p. (p. 242-294).
Amendement nr. 98 (DE T’ SERCLAES, C. S.) op het wetsvoorstel houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, Parl.St. Senaat, 2003-04, 3-27/6, 49 p. (p. 24-25).
MvT bij wetstontwerp houdende diverse bepalingen inzake burgerlijk recht en houdende wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bevordering van alternatieve vormen van geschillenoplossing, Parl.St. Kamer 2017-18, nr. 54-2919/1, 711 p.
MvT bij wetsontwerp betreffende de hervorming van de echtscheiding, Parl.St. 2005-06, nr. 51-2341/1, 133 p.
MvT bij het wetsvoorstel houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, Parl.St. Senaat BZ 2003, nr. 3-27/1, 201 p.
Verslag namens de commissie voor de Justitie over het Wetsvoorstel houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, Parl.St. Senaat 2003-04, nr. 3-27/7, 398 p.
Verslag namens het Adviescomité voor gelijke kansen voor vrouwen en mannen over het wetsvoorstel houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, Parl.St. Senaat 2003-04, nr. 3-27/5, 29 p.
Wetsvoorstel (BROTCORNE, C. en BECQ, S.) betreffende de invoering van een familie- en jeugdrechtbank, Parl.St. Kamer 2010-11, nr. 53-682/1, 143 p.
Wetsvoorstel (LANJRI, N.) tot wijziging van artikel 57 van het Wetboek van Internationaal Privaatrecht, Parl.St. Kamer BZ 2010, nr. 53-325/1, 9 p.
Wetsvoorstel (LEDUC, J. e.a.) houdende het Wetboek van internationaal privaatrecht, Parl.St. Senaat BZ 2003, nr. 3-27/1, 201 p.
Wetsvoorstel (de heer YLIEFF e.a.) houdende wijziging van de procedures tot echtscheiding, Parl.St. Kamer 1991-92, nr. 595/1.
MvT bij de Wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, het Burgerlijk Wetboek en enige andere wetten (tegengaan huwelijke gevangenschap en enige andere onderwerpen), Tweede Kamer 2019-20, nr. 35348-3, https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2019Z23333&did=2019D4….
Verslag van een schriftelijk overleg over de initiatiefnota van het lid Van Wijngaarden: “Het Nederlands huwelijksrecht discrimineert niet: als vrouw of man ben je in Nederland,
ongeacht je afkomst en religie, vrij om je liefdesleven zo in te richten als je wilt”, Tweede Kamer 2019-20, nr. 34565-3, https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2019Z19808&did=2019D4….
Tekst & Commentaar Burgerlijk Wetboek, Boek 10, artikel 57, Nr. 4c.
MvT bij de Vaststelling en invoering van Boek 10 (Internationaal Privaatrecht) van het Burgerlijk Wetboek (Vaststellings- en Invoeringswet Boek 10 Burgerlijk Wetboek), Tweede Kamer 2009-10, nr. 32137-3, 44.
Avis du Conseil Economique, Social et Environnemental. Promotion de l’égalité entre les femmes et les hommes dans la vie économique, sociale, culturelle et politique: ”Les discriminations à l’égard des femmes dans la vie économique: réalités et recommandations”, Bulletin officiel n° 6370 du 1er ramadan 1436 (18 juin 2015), 14 p.
Rechtspraak
Europese rechtspraak
EHRM 13 juni 1979, nr. 6833/74, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57534.
Belgische rechtspraak
Cass. 25 februari 2010, RW 2011-12, 446.
Cass. 29 april 2002, AR S.01.0035.F.
Cass. 11 december 1995, AR S.95.0014.F.
Arbh. Luik 8 mei 2018, Tijdschrift@ipr.be 2018, afl. 3, 94.
Arbh. Brussel 9 maart 2012, JTT 2012, 397.
Brussel 11 maart 2016, Tijdschrift@ipr.be 2016, afl. 2, 21.
Brussel 12 maart 2012, RTDF 2012, 688-695.
Brussel 30 juni 1981, JT 1981, 655.
Famrb. Antwerpen 12 december 2018, Tijdschrift@ipr.be 2019, afl. 1, 54.
Rb. Gent 13 februari 2014, Tijdschrift@ipr.be 2015, afl. 1, 133-141.
Rb. Turnhout 22 september 2011, www.kruispuntmi.be.
113
Rb. Mechelen 16 maart 2010, Tijdschrift@ipr.be 2011, nr. 3, 61.
Rb. Mechelen 3 november 2009, Tijdschrift@ipr.be 2011, afl. 3, 66.
Rb. Nijvel 19 mei 2009, RTDF 2011, 92 en Rb. Aarlen 3 oktober 2008, RTDF 2010, 235.
Rb. Antwerpen 16 april 2002, TBBR 2002, 472-474.
Trib. Bruxelles (14e Chambre), JTT 2000, 212-217, noot FOBLETS.
Rb. Nijvel 12 mei 1992, Rev.trim.dr.fam. 1994, 533.
Nederlandse rechtspraak
Hoge Raad (NL) 21 december 2007, Nederlandse Jurisprudentie 2009, https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:HR:2007:BB8….
Hoge Raad (NL) 13 juli 2001, Nederlandse Jurisprudentie 2002, https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:HR:2001:ZC3….
Gerechtshof Amsterdam (NL) 13 december 2016, ECLI:NL:GHAMS:2016:5358, www.rechtspraak.nl.
Rb. Den Haag (NL) 7 maart 2013, ECLI:NL:RBDHA:2013:BZ5084, www.rechtspraak.nl.
Franse rechtspraak
Cass. 1ère civ., 17 February 2004, arrêts No. 01-11.549, 02-11.618, 02-15.766, 02-17.479 en 02-10.755, Recueil Dalloz 2004, p. 824 (concl. Cavarroz) en p. 815 (noot P. Courbe).
Cass. 1ere civ., 5 January 1999, Recueil Dalloz 1999, p. 671.
Cass. 1ere civ. 11 March 1997, Journal de droit international 1998, 110 (geannoteerd door Kahn).
Cass. 1ere civ. 31 January 1995, Revue critique de droit international privé 1995, p. 569 (geannoteerd door Déprez).
Cass. 1ere civ., 1 June 1994, Revue critique de droit international privé 1995, p. 103 (geannoteerd door Déprez).
Cass. 1ere civ., 6 June 1990, Recueil Dalloz 1990, p. 263
Rechtsleer
Boeken
ARMSTRONG, K., Islam: A Short History, London, Weidenfeld & Nicolson, 2001, 192 p.
AUDIT, B. en D’ AVOUT, L., Droit International Privé, Issy-les-Moulineaux, Parijs, LGDJ, 2018, 1214 p.
BEN HOUNET, Y., CHEIKH, M., BENCHAHDA, L. en RUPERT, N., Le droit de la famille au Maroc et son application au sein de la section des affaires familiales du tribunal de première instance de Rabat, Rabat, Centre Jacques-Berque, 2017, 72 p.
BENCHEKROUN, S. (ed.), WOMEN‘S INHERITANCE. A Multidisciplinary Perspective on Inheritance in Morocco, Casablanca, Empreinte Editions, 2016, 274 p.
BERGER, M.S., Klassieke Sharia en vernieuwing, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2006, 101 p.
BERGER, M.S., Sharia: Islam tussen recht en politiek, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2006, 288 p.
BROUWERS, S. en GOVAERTS, M., Huwelijk en (echt)scheiding: een modellenboek, Mechelen, Wolters Kluwer, 2014, 493 p.
BRUNET, L. e.a., A Comparative Study on the Regime of Surrogacy in EU Member States, Brussel, 2013, 378 p. en DOI: 10.2861/2624.
DE MEYER, J., ERAUW, J. en VERHELLEN, J., Basisbronnen van Internationaal Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2016, 425 p.
DEKKERS, R., CASMAN, H., VERBEKE, A.L. en ALOFS, E., Relatievermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2019, 321 p.
DEVROE, W., Rechtsvergelijking in een context van europeanisering en globalisering, Leuven, Acco, 2010, 298 p.
DIRIX, E., TILLEMAN, B. en VAN ORSHOVEN P., De Valks juridisch woordenboek, Antwerpen, Intersentia, 2010, 621 p.
ESPOSITO, J.L. en DELONG-BAS, N.J., Women in muslim family law, Syracuse, Syracuse University Press, 2nd edition, 2001, 212 p.
FOBLETS, M.-C. en CARLIER, J.-Y., Le Code Marocain de la Famille – Incidences au regard du droit international privé en Europe, Brussel, Bruylant, 2005, 391 p.
FOBLETS, M.-C. (dir.), Le Code Marocain de la famille en Europe. Bilan comparé de dix ans d’application, Bruxelles, la Charte, 2016, 719 p.
GULDIX, E., Cursus Internationaal Privaatrecht - Deel I, Brussel, VUB, 2020, 121 p.
GULDIX, E., Cursus Internationaal Privaatrecht - Deel II, Brussel, VUB, 2020, 211 p.
GULDIX, E., Cursus Internationaal Privaatrecht - Deel III, Brussel, VUB, 2020, 83 p.
HARARI, Y.N., Homo Deus. Een kleine geschiedenis van de toekomst, Amsterdam, Thomas Rap, 2018, 448 p.
L. JORDENS-COTRAN, Nieuw Marokkaans Familierecht en Nederlands IPR, Den Haag, Sdu, 2007, 871 p.
KÜNG, H., Vrouwen in het christendom, Utrecht, Uitgeverij Ten Have, 2012, 128 p.
KRUINIGER, P., Islamic divorces in Europe: bridging the gap between European and Islamic legal orders, Den Haag, Boom Juridisch, 2014, 480 p.
KRUGER, T. en VERHELLEN, J., Internationaal privaatrecht. De essentie, Brugge, die Keure, 2019, 560 p.
KRUINIGER, P., Marokkaanse verstotingsvormen in de Nederlandse rechtspraktijk, Tilburg, Celsus, 2008, 238 p.
MAES, B., VANLERSBERGHE, P., CLIJMANS, N. en VAN SCHEL, S., Gerechtelijk privaatrecht… na de hervormingen van 2017-2019, Brugge, die Keure, 2019, 528 p.
MENSKI, W., Comparative Law in a Global Context; the Legal Systems of Asia and Africa, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 674 p.
MIR-HOSSEINI, Z., Marriage on trial: A study of Islamic Family Law, Londen, I.B. Tauris & Co Ltd., 2000, 245 p.
MONBALLYU, J., Geschiedenis van het familierecht: van de late middeleeuwen tot heden, Leuven, Acco, 2010, 223 p.
MUSAWAH, Thematic report on muslim family law and muslim women’s rights in Saudi Arabia, 2018, https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/SAU/INT_…, 30 p.
OECD/European Union, Indicators of Immigrant Integration 2015: Settling In, Parijs, OECD Publishing, 2015, 344 p. en DOI: 10.1787/9789264234024.
OTTO, J.M., Sharia en nationaal recht: rechtssystemen in moslimlanden tussen traditie, politiek en rechtstaat, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2006, 242 p.
SARDAR ALI, S., Modern Challenges to Islamic Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2016, 324 p.
SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), De hervorming van het echtscheidingsrecht. Commentaar op de wet van 27 april 2007, Antwerpen/Oxford, Intersentia 2008, 284 p.
SENAEVE, P. en DECLERCK, C., Compendium van het personen- en familierecht, Leuven, Acco, 2017, 713 p.
SWENNEN, F., Het personen- en familierecht. Een benadering in context, Antwerpen, Intersentia, 2019, 585 p.
STRIKWERDA, L., Inleiding tot het Nederlandse Internationaal Privaatrecht, Deventer, Wolters Kluwer, 2012, 319 p.
United Nations Development Programme, Arab Human Development Report 2016. Youth and the Prospects for Human Development in a Changing Reality, New York, United Nations Publications, 2016, http://www.arab-hdr.org/reports/2016/english/AHDR2016En.pdf, 272 p.
UN WOMEN, Understanding Masculinities: Results from the International Men and Gender Equality Survey (IMAGES) - Middle East and North Africa. Egypt, Lebanon, Morocco, and Palestine. Executive summary, United States, Promundo, 2017, https://imagesmena.org/wp-content/uploads/sites/5/2017/05/IMAGES-MENA-E…, 29 p.
VAN BOMMEL, A., Islam en de rechten van vrouwen, Amsterdam, Bulaaq, 2005, 331 p.
VAN MAAS DE BIE, A.R., (Echt)scheiding en internationaal privaatrecht, Den Haag, Sdu, 2014, 207 p.
VERHELLEN, J., Het Belgisch Wetboek IPR in familiezaken, Brugge, die Keure, 2012, 513 p.
VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Brugge, die Keure, 2016, 970 p.
Women Living Under Muslim Laws, Knowing Our Rights: Women, family, laws and customs in the Muslim World, London, The Russell Press, 2006, 360 p.
Bijdragen in boeken
ALOFS, E. en APS, F., “De rechtspleging inzake echtscheiding door onderlinge toestemming” in SENAEVE, P. (ed.), Handboek Familieprocesrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2e. uitg. 2020, te verschijnen in 2020, 677-697.
APS, F., ”De echtscheiding” in X., Handboek familierecht voor de advocaat-stagiair 2015-2016, Mechelen, Kluwer, 2015, 149-254.
BARENDS, M. en OTTO, J.M., “Sharia en nationaal recht in Pakistan” in OTTO, J.M., DEKKER, A. J. en VAN SOEST-ZUURDEEG, L. J. (red.), Sharia en nationaal recht in twaalf moslimlanden, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2006, 235-267.
DEKKER, A. J. en BARENDS, M., “Sharia en nationaal recht in Iran” in OTTO, J.M., Sharia en nationaal recht in twaalf moslimlanden, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2006, 203-234.
ENGELERT, H. en VERHELLEN, J., “L’application du droit marocain de la famille en Belgique 2004-2015” in FOBLETS, M.-C. (dir.), Le Code Marocain de la famille en Europe. Bilan comparé de dix ans d’application, Bruxelles, la Charte, 2016, 257-341.
FOBLETS, M.-C., ”Het nieuwe Marokkaanse echtscheidingsrecht en Belgisch internationaal privaatrecht”, in KRUINIGER, P., Recht van de Islam 23, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2009, 93-126.
HEYLEN, L., MORTELMANS, D., en KNAEPS, J., ”Sociological perspectives on changing family constellations and intergenerational support in ageing societies” in ALOFS, E. en SCHRAMA, W. (eds.), Elderly care and upwards solidarity: Historical, sociological and legal perspectives, Cambridge, Intersentia, te verschijnen in 2020, 23-43.
LOUKILI, M., “La jurisprudence marocaine relative à l’application du Code de la famille” in FOBLETS, M.-C. (dir.), Le Code Marocain de la famille en Europe. Bilan comparé de dix ans d’application, Bruxelles, la Charte, 2016, 69-84.
MONEGER, F., “L’application du nouveau Code de la famille marocain de 2004 par les juges français” in FOBLETS, M.-C. (dir.), Le Code Marocain de la famille en Europe. Bilan comparé de dix ans d’application, Bruxelles, la Charte, 2016, 87-137.
RUTTEN, S. en VERHELLEN, J., ”Inleiding tot het internationaal privaatrecht, met specifieke aandacht voor polygamie en verstoting” in RUTTEN, S., RAMAKERS, E. en LENAERTS, M., Recht in een multiculturele samenleving, Antwerpen, Intersentia, 2018, 245-260.
SWENNEN, F., EGGERMONT, S. en ALOFS, E., ”De wet van 27 april 2007 inzake echtscheiding. Knelpunten van materieel recht en van procesrecht”, in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Knelpunten echtscheiding, afstamming en verblijfsregelingen. Evaluatie van de wetten van 27 april 2007, 1 juli en 27 december 2006 en 18 juli 2006, Antwerpen, Intersentia, 2009, 1-52.
VAN DEN BERG, M., “Islamitisch huwelijks- en echtscheidingsrecht” in RUTTEN, S., RAMAKERS, R. en LENAERTS, M., Recht in een multiculturele samenleving, Antwerpen, Intersentia, 2018, 225-244.
VAN THIENEN, A., ”De rechtspleging inzake echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting” in SENAEVE, P. (ed.), Handboek Familieprocesrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 593-675.
WELCHMAN, L., “Women, family and the law: the Muslim personal status law debate in Arab states” in HEFNER, R. W., The New Cambridge History of Islam, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 420.
Tijdschriften
A ALTAWYAN, A., “The Legal System of the Saudi Judiciary and the Possible Effects on Reinforcement and Enforcement of Commercial Arbitration”, Canadian International Jounal for Social Science and Education 2017, (269) 269-288.
ARAFAT, Y., “The Dissolution Of Muslim Marriage Act, 1939 May Provide More Rights To Women Of Subcontinent If Applied According To True Doctrine Of Maliki School Of Islamic Jurisprudence: An Overview”, Pakistan Journal of Applied Social Sciences 2015, Vol. 1, 59-74.
BROUWERS, S., ”De EOT kreeg een upgrade”, RABG 2018, afl. 13, 1261-1267.
CARLIER, J.-Y, “Quand l’ordre public fait désordre. Pour une interprétation nuancée de l’ordre public de proximité en droit international privé. À propos de deux arrêts de cassation relatifs à la polygamie et à la repudiation”, TBBR 2008, afl. 9, 525-531.
CURRY-SUMNER, I., “… Acht, Negen, Tien! Ik Kom! Boek 10 BW is in werking getreden”, Tijdschrift relatierecht en praktijk 2012, afl. 2, 81-84.
EGGERMONT, S., “Feitelijke samenwoning” in OPF 2018, afl. 86, 65-161.
ESPING-ANDERSEN, G. en BILLARI F.C., “Re-theorizing Family Demographics”, Population and development review 2015, 1-31.
FOBLETS, M.-C., “Het nieuwe Marokkaans echtscheidingsrecht (2004) en Belgisch internationaal privaatrecht: nieuwe regels en hun weerslag voor Marokkanen in België”, T.Vreemd. 2006, afl. 4, 93-126.
HUGUES, F., “Ne répudiez point...: Pour une interprétation raisonnée des arrêts du 17 février 2004”, Revue internationale de droit compare 2006́, afl. 58, 7-26.
NAJM, M.-C., “Le sort des répudiations musulmanes dans l’ordre juridique français: Droit et idéologie(s) - Muslim Repudiations in the French Legal System: Law and Ideologies”, Droit et Cultures 2010, afl. 59, 212-216
PETERS, R., “From Jurists’ Law to Statute Law or What Happens When the Shari’a is Codified”, Mediterranean Politics 2002, 82-95.
ROBERT, T. en UYTTERHOEVEN, K., ”Naar de invoering van een schuldloze echtscheiding in België: het bos en de bomen”, EJ 2005, afl. 5, 78-84.
RUTTEN, S., “Recognition of Divorce by Repudiation (talaq) in France, Germany and the Netherlands”, Maastricht Journal of European and Comparative Law 2004, 280-284.
TAVASSOLI NAINI, M., “Le marriage international et la question de la nationalité de la femme mariée à un étranger : Une étude comparative du droit iranien, français et allemande, Rev.dr.intern.comp. 2018, afl. 3, 323-350.
TORFS, N., “Feitelijke en wettelijke samenwoning” in X, Huwelijksvermogensrecht, TXXIV.1-TXXIV.3-23.
VAN DEN BERGH, L. en MORTELMANS, D., ”De onzichtbare scheidingsgolf. Een analyse van relatieontbinding van samenwonende en gehuwden in België", Relaties en Nieuwe Gezinnen 2018, vol. 8, afl. 1, 1-31.
VERSTRAETE, K., “Hervorming echtscheidingsrecht. Wet van 27 april 2007 betreffende de hervorming van de echtscheiding”, NJW 2007, afl. 5, 626-645.
Doctoraatsproefschriften, verhandelingen, masterproeven etc.
EL BAGHDADI, I., Echtscheiding en erkenning volgens het Nederlandse en Marokkaanse recht: Welke knelpunten bestaan er bij de erkenning van een echtscheiding naar Nederlands- en Marokkaans recht en hoe kunnen deze knelpunten verholpen worden?, onuitg. masterproef Rechten Universiteit Tilburg, 2015, 41 p.
LUYCK, E., De openbare orde en de erkenning van echtscheidingen en huwelijken in het IPR, onuitg. masterproef Rechten KU Leuven, 2019, 63 p.
MEYNEN, E., Het christendom: het einde nabij of een nieuwe toekomst? Een positiebepaling van het christendom en een hypothetische blik op de toekomst, onuitg. masterproef Politieke en Sociale Wetenschappen UAntwerpen, 2003, https://www.scriptiebank.be/sites/default/files/6ed812c58f71abade9b8838…, 93 p.
SIPAHI, C., Echtscheiding in Islamitisch recht, masterproef Rechten UGent, 2011, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/246/RUG01-001787246_2012_000… , 110 p.
Kranten- en tijdschriftartikels
DE COCK, J., “’Godsdienst creëert geen jobs, alleen wat troost’”, De Standaard, 22 mei 2020, L10-L11.
FORCONI, C., ”Het Kerkelijk huwelijk: een verbond van liefde”, SAMEN 2016, 16.
ROTTHIER, R., “’Dat de Koran meerdere auteurs had lijkt me duidelijk.’ Historisch onderzoek naar de vroege islam beroert de gemoederen”, Knack, 13 mei 2020, 116.
SCHAUBROECK, K., ”Alsof de jaren 50 terug zijn”, De Standaard Weekend, 25 en 26 april 2020, 22-23.
X., “Natuurlijk gaat het volk weer betogen”, De Standaard Weekend, 2 en 3 mei 2020, 33.
Internetbronnen
AKEEL, M., ”The case for gender equality in the Muslim world“, Al Jazeera, 26 april 2017, https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/04/case-gender-equality-….
CARDOEN, S., “Wat wordt het na de coronacrisis: een heuse babyboom of komt er een scheidingsgolf op gang?”, vrtNWS, 20 maart 2020, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/20/de-coronacrisis-als-ultieme-rel….
Experts’ Group on the Parentage / Surrogacy Project, Report of the Experts’ Group on the Parentage / Surrogacy Project (meeting from 29 October to 1 November 2019), 2020, https://assets.hcch.net/docs/d435cffc-65ce-4047-b603-ff63ed20591c.pdf, 6 p.
Intra Justitia, European Consumer Payment Report 2015, 2015, https://www.intrum.com/media/6936/ecpr2015_eng.pdf, 59 p.
RIGON, A. en CHATEAU, C., Regulating international surrogacy arrangements – state of play, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2016/571368/IPOL_BRI…, 7 p.
U.S. DEPARTMENT OF STATE, Iran 2019 human rights report, https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/03/IRAN-2019-HUMAN-RIGHTS…, 57 p.
U.S. DEPARTMENT OF STATE, Pakistan 2019 human rights report, https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/03/PAKISTAN-2019-HUMAN-RI…, 52 p.
U.S. DEPARTMENT OF STATE, Saudi Arabia 2019 human rights report, https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/03/SAUDI-ARABIA-2019-HUMA…, 58 p.
VAN HOVE, H., De loonkloof tussen vrouwen en mannen. Cijfers 2017, Brussel, Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen, 2019, https://igvm-iefh.belgium.be/sites/default/files/2019-loonkloofcijfers…, 11 p.
World Economic Forum, The Global Gender Gap Report 2018, 2018, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2018.pdf, 298 p.
X., Money not romance keeps many couples together, consumer report finds, 2017, https://www.intrum.com/press/news-stories/money-not-romance-keeps-many-….
X., Procedures in Family Justice, 2012, http://adala.justice.gov.ma/production/Guides_Manuels/fr/PlaquetteANG.p…, 36 p.
X. “Pakistan Law Allows Men to Marry Girls After Their First Period”, Global Citizen, https://www.globalcitizen.org/en/content/pakistan-court-allows-men-to-m….
X. “Saudi Arabia to notify women of divorce by text message”, The Guardian, https://www.theguardian.com/world/2019/jan/06/saudi-arabia-to-notify-wo….
X. “Saudi Arabia: Travel Restrictions on Saudi Women Lifted”, Human Rights Watch, 22 augustus 2019, https://www.hrw.org/news/2019/08/22/saudi-arabia-travel-restrictions-sa….
https://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/legalisatie_van_documenten/fa… (consultatie 13 april 2020).
https://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/legalisatie_van_documenten (consultatie 13 april 2020).
https://dofi.ibz.be/sites/dvzoe/NL/Over-ons/Pages/over-ons.aspx (consultatie 7 maart 2020).
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=LEGISSUM%3Al14548 (consultatie 3 mei 2020).
https://igvm-iefh.belgium.be/nl/activiteiten/arbeid/loonkloof (consultatie 19 februari 2020).
https://igvm-iefh.belgium.be/nl/activiteiten/arbeid/loonkloof/stand_van… (consultatie 19 februari 2020).
https://iran.diplomatie.belgium.be/nl/legalisatie-van-documenten (consultatie 11 april 2020).
https://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/personen_en_gezinnen/… (consultatie 21 april 2020).
https://morocco.diplomatie.belgium.be/nl/ (consultatie 25 februari 2020).
https://saudiarabia.diplomatie.belgium.be/nl/legalisatie-van-documenten (consultatie 11 april 2020).
https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/partnerschap/echtscheidinge… (consultatie 20 maart 2020).
https://www.agii.be/thema/vreemdelingenrecht-internationaal-privaatrech… (consultatie september 2019 - mei 2020).
http://www.apostille.ma/fr/presentation.aspx (consultatie 13 april 2020).
http://www.arsfloreat.nl/downloads.html (consultatie 10 februari 2020).
https://www.courdecassation.fr (consultatie 4 april 2020).
https://www.hcch.net (consultatie 20 mei 2020).
https://www.hcch.net/pt/projects/legislative-projects/parentage-surroga… (consultatie 30 april 2020).
https://www.kindengezin.be/adoptie/over-vca/het-vca-en-raadgevend-comit… (consultative 21 april 2020).
https://www.saudiembassy.net (consultatie 1 mei 2020).
https://www.vlavabbs.be/faq_dabs (consultatie 17 maart 2020).
Interviews en varia
Interview afgenomen op het Consulaat van Marokko in Brussel, d.d. 3 maart 2020.
Interview afgenomen met prof. dr. Tim Wuyts d.d. 2 maart 2020.
Interview afgenomen op de Ambassade van Marokko in Brussel, d.d. 25 februari 2020.
Interview afgenomen op de VUB met de Marokkaanse prof. dr. Hakima Fassi Fihri d.d. 19 december 2018.
Helpdesk DABS (dabs.baec@just.fgov.be), gecontacteerd op 17 en 25 februari 2020.
Uiteenzetting gegeven door de Marokkaanse prof. dr. Hakima Fassi Fihri aan de VUB d.d. 21 december 2018, getiteld The Moroccan Family Law: the narrative of a quest from tradition to modernity.
Documentaire over (rechtszaken over) blasfemie in Pakistan, zie https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/blasfemie/2019/blasfemie/.
Documentaire getiteld ‘The greatest party on earth’ over het leven van de laatste sjah van Iran, https://www.2doc.nl/documentaires/series/2doc/2016/februari/greatest-pa…
