Hoe het jonge kind ons verwondert met zijn sociaal-emotionele competenties
“Het zijn nog maar kleuters” hoor je mensen soms zeggen. Maar doen dergelijke uitspraken geen onrecht aan de mogelijkheden waarover deze jonge kinderen al beschikken?
De sociaal-emotionele vaardigheden ontwikkelen voortdurend in een mensenleven. Toch is de kleuterleeftijd hiervoor een belangrijke periode. Daarom deed ik gedurende zeven maanden onderzoek naar de sociaal-emotionele competenties van kleuters in drie inclusieve Vlaamse kleuterklassen. Als onderzoeker volgde ik het dagelijks leven binnen deze klassen op en ging in gesprek met de kleuters en hun leerkrachten. Het doel van dit casestudy onderzoek was om sociaal-emotioneel leren op kleuterleeftijd te onderzoeken binnen een inclusief leefklimaat.
Wat is sociaal-emotioneel leren (SEL)?
Dit onderzoek vertrekt vanuit het SEL-kader dat werd ontwikkeld door de internationale organisatie ‘the Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning’ (CASEL). “Bij sociaal-emotioneel leren gaat het om de ontwikkeling van fundamentele levensvaardigheden … waarmee we onszelf, onze vriendschappen en ons leven effectief en moreel verantwoord kunnen vormgeven.” (van Overveld, 2017, p.21).
In Vlaanderen is het SEL-kader gekend dankzij Dr. Kees van Overveld, een Nederlandse gedragsdeskundige. Het kader omvat drie onderverdelingen met daaronder vijf kerncompetenties. Deze zijn: de ik-competenties (‘besef van jezelf’ en ‘zelfmanagement’), de jij-competenties (‘besef van de ander’ en ‘relaties kunnen hanteren’) en de wij-competenties (‘keuzes maken’).
Figuur: een overzicht van de SEL-competenties (Kwintessens, 2020)
Door SEL een plaats te geven in de onderwijsleerplannen kan er met het ‘hoofd’ (de cognitieve ontwikkeling) en met het ‘hart’ (de sociaal-emotionele ontwikkeling) geleerd worden in de klaslokalen.
Aan de hand van het SEL-kader kunnen leerkrachten zicht krijgen op alle bestaande SEL-competenties en kunnen ze hun leerlingen hierin op hun niveau ondersteunen en stimuleren. Dit onderzoek is het eerste Vlaamse casestudy onderzoek waarbij het SEL-kader op kleuterleeftijd in kaart werd gebracht en waarbij er sprake was van een inclusief leefklimaat.
Wat blijkt uit het onderzoek?
Bij het onderzoek werd gezocht naar raakvlakken tussen het SEL-kader en de bekomen data. Na analyse van de data bleek dat deze gegroepeerd konden worden in ‘zichzelf leren kennen’ (ik-competenties) en ‘elkaar binnen de klasgroep leren kennen’ (jij- en wij-competenties).
Zichzelf leren kennen
De groepering ‘zichzelf leren kennen’ sloot aan bij de ik-competenties uit het SEL-kader: zijnde ‘besef van zichzelf’ en ‘zelfmanagement’.
Bij ‘besef van zichzelf’ komen drie opvallende elementen naar voren: de mogelijkheden van het lichaam, het klasklimaat en de rol van taal. Ten eerste ontdekken de kleuters hun lichamelijke mogelijkheden continu in interactie met elkaar. Zo leggen ze contact met anderen via hun lichaamstaal en lichamelijke spelvormen zoals het elkaar kietelen en achtervolgen. Ten tweede blijkt dat er voor sommige kleuters sprake is van een prestatiegericht klasklimaat waarbij er belang wordt gehecht aan het eindresultaat. Dit zorgt bij sommige kleuters voor onzekerheid. Ten derde wordt de rol van taal duidelijk in de sociale relaties die de kleuters aangaan. De kleuters willen elkaar graag begrijpen vooraleer ze vriendschappen sluiten.
De mate waarin de kleuters zich kunnen beheersen (‘zelfmanagement’) blijkt belangrijk in functie van de positie die ze innemen in de klas. Meerdere kleuters in dit onderzoek beschouwen kinderen die anderen regelmatig pijn doen als ‘niet leuk’. Kleuters die door weinig klasgenoten leuk worden bevonden, kunnen een slechte reputatie opbouwen die moeilijk aan te passen valt.
Elkaar binnen deze klasgroep leren kennen
Opvallend is dat de kleuters een wij-samen gevoel creëren en elk op hun eigen manier een bijdrage leveren aan de groep. Ze bieden spontaan hulp aan hun klasgenoten. Daarnaast houden ze rekening met elkaars niveau en zorgen zelf voor uitdaging in het samenspel.
Ze vertonen empathie ten aanzien van anderen en uiten hun genegenheid voor elkaar dagelijks op verschillende manieren. Ook ontwikkelen ze vriendschappen en ontdekken wat zijzelf en de ander als (on)aangenaam ervaren. Indien er zich conflicten voordoen, zoeken ze relatieherstel op of gaan bewust conflicten uit de weg om de vriendschap met de ander te kunnen behouden. Ze oefenen dagelijks om voor zichzelf op te komen en ondervinden zo waar hun grenzen liggen. In hun samenspel experimenteren ze met het samen bedenken van een verhaallijn en de rolverdeling in het spel. Zo verwerven ze ook onderhandelingsstrategieën.
De kleuters in dit onderzoek tonen hoe ze de dingen naar behoren willen doen en hoe ze belang hechten aan wederkerigheid: ze proberen elkaar te behandelen zoals ze zelf behandeld willen worden. (Klas)regels bieden hen inzicht in hetgeen als gewenst of ongewenst gedrag wordt beschouwd. Hierdoor zijn er kleuters die waardeoordelen koppelen aan het (on)gewenst gedrag van klasgenoten. Dit beïnvloedt de wijze waarop ze naar hun klasgenoten kijken.
Waarom is aandacht voor SEL bij kleuters belangrijk?
Uit al deze bevindingen valt te stellen dat de kleuters al op jonge leeftijd over heel wat sociaal-emotionele vaardigheden beschikken en al vanaf de instapklas dagelijks op hun eigen tempo bezig zijn met het vergroten van deze vaardigheden.
Dit onderzoek biedt volwassenen inzicht in hoe jonge kinderen al voortdurend hun SEL-competenties ontwikkelen. Het onderzoek kan het bewustzijn over de processen die zich binnen een klasgroep voltrekken vergroten. Volwassenen dienen zich bewust te zijn van hun eigen invloed op de ontwikkeling van de SEL-competenties bij de kinderen. Kinderen merken aan de houding en woordkeuze van de leerkracht wanneer een kind negatief beoordeeld wordt en nemen deze sociale opvattingen soms over. De kleuters zijn zich ervan bewust dat ze zich volgens de gedragsverwachtingen van de leerkracht dienen te gedragen omdat ze hiervoor emotioneel beloond worden met aandacht en positieve feedback.
In hun nieuwsgierigheid naar zichzelf en de wereld rondom hen zorgen kleuters er keer op keer voor dat ik alleen maar verwondering en waardering kan opbrengen voor hen. Bent u benieuwd naar alle bevindingen? Lees dan de volledige scriptie en laat u ook verwonderen door het jonge kind.
Kwintessens. (2020). SEL Sociaal-emotioneel leren als basis. Geraadpleegd op augustus 25, 2020, van https://www.kwintessens.nl/sociaal-emotioneel-leren-als-basis
van Overveld, K. (2017). SEL: sociaal-emotioneel leren als basis. Pica/Pelckmans pro.
Bibliografie
Afschrift, H. (2016). Therapeutische programma’s gericht op emotieregulatie en -socialisatie bij kleuters en lagereschoolkinderen met gedragsproblemen: een systematische review (Masterscriptie). Geraadpleegd op december 12, 2019, van https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/304/567/RUG01-002304567_2016_000…
Amerijckx, G., & Humblet, P. C. (2015). The transition to preschool: a problem or an opportunity for children? A sociological perspective in the context of a ‘split system’. European early childhood education research journal, 23(1), 99-111. doi:10.1080/1350293X.2014.991098
Annamma, S. A., Boelé, A. L., Moore, B. A., & Klingner, J. (2013). Challenging the ideology of normal in schools. International Journal of Inclusive Education. 17(12), 1278-1294. doi:10.1080/13603116.2013.802379
Baarda, B. (2012, juni 6). Creatief communiceren met kinderen [YouTube]. Geraadpleegd op december 29, 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=UNZwRKfNBfU
Baxter, P., & Jack, S. (2008). Qualitative case study methodology: Study design and implementation for novice researchers. The qualitative report, 13(4), 544-559.
Bettencourt, A., Gross, D., & Ho, G. (2016). The Costly Consequences of Not Being Socially and Behaviorally Ready by Kindergarten: Associations with Grade Retention, Receipt of Academic Support Services, and Suspensions/Expulsions. Baltimore Education Research Consortium. Geraadpleegd op december 14, 2019, van https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED567802.pdf
Bierman, K. L., & Motamedi, M. (2015). Social and emotional learning programs for preschool children. Handbook of social and emotional learning: Research and practice.
Biesta, G. (2018). Tijd voor pedagogiek. Over de pedagogische paragraaf in onderwijs, opleiding en vorming. Utrecht: Net aan Zet. Geraadpleegd op december 28, 2019, van https://repository.uvh.nl/uvh/bitstream/handle/11439/3109/Biesta+Gert+-…
Bogdan, R. C., & Biklen, S. K. (2007). Research for education: An introduction to theories and methods. Boston: Pearson/Allyn & Bacon.
Bogdan, R. C., & Knopp Biklen, S. (1998). Qualitative research education. An Introduction to Theory and Methods. Boston: Allyn and Bacon.
Boone, M. (2012). Groei- en leerlijnen in de kleuterschool: Een praktijkboek voor variatie en gradatie: Conform met de nieuwe ontwikkelingsdoelen en leerplannen. Mechelen: Plantyn.
Bost, K. K., Vaughn, B. E., Washington, W. N., Cielinski, K. L., & Bradbard, M. R. (1998). Social competence, social support, and attachment: Demarcation of construct domains, measurement, and paths of influence for preschool children attending Head Start. Child development, 69(1), 192-218.
Bost, K. K., Vaughn, B. E., Washington, W. N., Cielinski, K. L., & Bradbard, M. R. (1998). Social competence, social support, and attachment: Demarcation of construct domains, measurement, and paths of influence for preschool children attending Head Start. Child development, 69(1), 192-218. doi:10.1111/j.1467-8624.1998.tb06143.x
Bridgeland, J., Bruce, M., & Hariharan, A. (2013). The Missing Piece: A National Teacher Survey on How Social and Emotional Learning Can Empower Children and Transform Schools. A Report for CASEL. Civic Enterprises. Geraadpleegd op december 13, 2019, van https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED558068.pdf
Bronsveld, E., & Teeling, E. (2016). Samen spelen, wat nou delen? Over vriendjes maken en je zusje pesten. Utrecht/Antwerpen: Kosmos.
Broström, S. (2002). Communication and continuity in the transition from kindergarten to school. In H. Fabian, & A.-W. Dunlop, Transitions in the Early Years: debating continuity and progression for young children in early education (pp. 52-64). London and New York: RoutledgeFalmer. Geraadpleegd op februari 5, 2020, van https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=KQOCAgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA52&…
Brownell, C. A., Zerwas, S., & Balaram, G. (2002). Peers, cooperative play, and the development of empathy in children. Behavioral and Brain Sciences, 25(1), 28-29. doi:10.1017/S0140525X02300013
Cain, G., & Dr Carnellor Curtin, Y. (2008). 'Roots of Empathy’: A research study on its impact on teachers in Western Australia. Journal of Student Wellbeing, 52-73. doi:10.21913/JSW.v2i1.168
Carpenter, J. (1983). Activity Structure and Play: Implications for Socialization. In M. B. Liss, Social and Cognitive Skills. Sex Roles and Children's Play (pp. 117-146). New York: Academy Press.
CASEL. (2020). Core SEL Competencies. Geraadpleegd op december 10, 2019, van Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning (CASEL): https://casel.org/core-competencies/
CASEL. (2020). History. Geraadpleegd op mei 28, 2020, van CASEL: https://casel.org/history/
CASEL. (2020). Our Work. Geraadpleegd op mei 20, 2020, van CASEL: https://casel.org/our-work/
Cederborg, A. C. (2020). Young children's play: a matter of advanced strategies among peers. Early Child Development and Care, 190(5), 778-790. doi:10.1080/03004430.2018.1491561
Cobb-Moore, C., Danby, S., & Farrell, A. (2008). I told you so': justification used in disputes in young children's interactions in an early childhood classroom. Discourse Studies, 10(5), 595-614. doi:10.1177/1461445608094214
Cobb-Moore, C., Danby, S., & Farrell, A. (2009). Young children as rule makers. Journal of Pragmatics, 41(8), 1477-1492. doi:10.1016/j.pragma.2007.04.013
Dahlberg, G., & Moss, P. (2009). Foreword. In L. M. Olsson, Movement and Experimentation in Young Children's Learning. Deleuze and Guattari in early childhood education (pp. xiii-xxviii). London/New York: Routledge.
Danby, S., & Theobald, M. (2012). Disputes in everyday life: Social and moral orders of children and young people. Bingley: Emerald Group Publishing. Geraadpleegd van https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=SItreJuBfHUC&oi=fnd&pg=PP1&d…
Davies, B. (2014). Listening to Children. Being and becoming. New York: Routledge.
De Man, L., Ockerman, E., & Janssens, G. (2014). Psychologie. Inleiding voor de professionele bachelor. Antwerpen: de boeck.
De Nys, G., & Driessens, A. (2016). Krachtig leren 10: focus ontwikkelingskansen onderzoeken –kader [syllabus]. Gent: Hogeschool Gent Bachelor in het onderwijs: Kleuteronderwijs.
De Pauw, S. (2018, oktober 24). Les 4 Temperament en emotieregulatie [PowerPoint-presentatie]. Geraadpleegd op december 11, 2019, van https://minerva.ugent.be
De Schauwer, E., & Van de Putte, I. (2018). Leren omgaan met diversiteit in de klas. Het GOL(L)D-concept in de praktijk. Gent: Academia Press.
De Schauwer, E., Vandekinderen, C., & Van de Putte, I. (2011). Voorbij de vraagtekens?! Perspectief van leraren op inclusief onderwijs. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
De Tandem. (2002). Naar de gewone kleuterschool: Praktische tips voor integratie en inclusie. Leuven-Apeldoorn: Garant.
de Valck, M. (2010). Wat mag...? Wat kan...? Dilemma's bij het spelen. Amsterdam: Elsevier gezondheidszorg.
De Vroey, A., & Mortier, K. (2002). Polyfonie in de klas. Een praktijkboek voor inclusie. Leuven: Acco.
Dedding, C., Jurrius, K., Moonen, X., & Rutjes, L. (2013). Kinderen en jongeren actief in wetenschappelijk onderzoek. Ethiek, methoden en resultaten van onderzoek met en door jeugd. Houten: LannooCampus.
Delfos, M. F. (2017). Luister je wel naar mij? Gespreksvoering met kinderen tussen vier en twaalf jaar. Amsterdam: SWP.
Delfos, M. F. (2020). Ontwikkeling in vogelvlucht. Ontwikkeling van kinderen en adolescenten. Amsterdam: SWP.
Denham, S. A., & Holt, R. W. (1993). Preschoolers' likability as cause or consequence of their social behavior. Developmental psychology, 29(2), 271-275. doi:10.1037/0012-1649.29.2.271
Detavernier, B., De Beuckelaer, M., De Sterck, S., Vandestraete, I., & Van Looveren, A. (2013). Doktertje spelen...? Over lichamelijkheid & seksualiteit bij jonge kinderen. Leuven/Den Haag: Acco.
Drummond, M. J., Drummond, C. E., & Birbeck, D. (2009). Listening to children's voices in qualitative health research. The Journal of Student Wellbeing, 3(1), 1-13. doi:10.21913/JSW.v3i1.434
Dunn, J., & Cutting, A. L. (1999). Understanding others, and individual differences in friendship interactions in young children. Social Development, 8(2), 201-219. doi:10.1111/1467-9507.00091
Durlak, J. A., Weissberg, R. P., Dymnicki, A. B., Taylor, R. D., & Schellinger, K. B. (2011). The impact of enhancing students’ social and emotional learning: A meta‐analysis of school‐based universal interventions. Child development, 82(1), 405-432. doi:10.1111/j.1467-8624.2010.01564.x
Dweck, C. (2015). Carol Dweck revisits the growth mindset. Education Week, 35(5), 20-24. Geraadpleegd op november 18, 2019, van https://portal.cornerstonesd.ca/group/yyd5jtk/Documents/Carol%20Dweck%2…
Eichhorn, J. (2011). Zorg voor kleuters. Geraadpleegd op november 16, 2019, van Pica: https://www.uitgeverijpica.nl/images/files/Zorg%20voor%20kleuters/Pica_…
Elias, M. J. (2003). Academic and Social-Emotional Learning. Educational Practices Series. International Academy of Education.
Elias, M. J., Zins, J. E., Weissberg, R. P., Frey, K. S., Greenberg, M. T., Haynes, N. M., . . . Shriver, T. P. (1997). Promoting social and emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, Virginia: Ascd.
Emerson, R. M. (2004). Working with 'key incidents'. In C. Seale, G. Gobo, J. F. Gubrium, & D. Silverman, Qualitative Research Practice (pp. 427-442). London: SAGe Publications. Geraadpleegd op maart 20, 2020, van https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=P5XurpLU_H4C&oi=fnd&pg=PA427…
Fagot, B. I., & Leinbach, M. D. (1983). Play Styles in Early Childhood: social consequences for boys and girls. In M. B. Liss, Social and Cognitive Skills. Sex roles and children's play (pp. 93-116). New York: Academic Pess.
Fantuzzo, J., & McWayne, C. (2002). The Relationship Between Peer-Play Interactions in the Family Contextand Dimensions of School Readiness for Low-Income Preschool Children. Journal of Educational Psychology, 94(1), 79-87. doi:10.1037//0022-0663.94.1.79
Fehr, B. (1996). Friendships processes. Thousand Oaks, CA: Sage. Geraadpleegd op juli 5, 2020, van https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=KnU5DQAAQBAJ&oi=fnd&pg=PP1&d…
Feinstein, L. (2015). Social and emotional learning: Skills for life and work. Early Intervention Foundation. Geraadpleegd op december 13, 2019, van https://www.basw.co.uk/system/files/resources/basw_112419-4_0.pdf
Flook, L., Goldberg, S. B., Pinger, L., & Davidson, R. J. (2015, januari). Promoting Prosocial Behavior and Self-Regulatory Skills in Preschool Children Through a Mindfulness-Based Kindness Curriculum. Developmental Psychology, 44-51. doi:10.1037/a0038256
Fukkink, R. (2017). Pedagogisch curriculum voor het jonge kind in de kinderopvang. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Geraadpleegd op mei 9, 2020, van https://www.stichtingbkk.nl/images/Ped._Curriculum_compleet_LR.pdf
Furman, W., & Bierman, K. L. (1983). Developmental changes in young children’s conceptions of friendship. Child Development, 54(3), 549-556. doi:10.2307/1130041
Furman, W., & Bierman, K. L. (1984). Children's conceptions of friendship: A multimethod study of developmental changes. Developmental psychology, 20(5), 925-931. doi:10.1037/0012-1649.20.5.925
Giske, R., Ugelstad, I. B., Meland, A. T., Kaltvedt, E. H., Eikeland, S., Tønnessen, F. E., & Reikerås, E. K. (2018). Toddlers’ social competence, play, movement skills and well-being: an analysis of their relationship based on authentic assessment in kindergarten. European Early Childhood Education Research Journal, 26(3), 362-374. doi:10.1080/1350293X.2018.1463904
Goleman, D. (2006). Emotional intelligence. Why it can matter more than IQ. . New York: Bantam Del.
Goorhuis-Brouwer, S., & Levering, B. (2006). Dolgedraaid. Mogen peuters nog peuteren en kleuters nog kleuteren? Amsterdam: SWP.
Greenberg, M. T., Weissberg, R. P., O'Brien, M. U., Zins, J. E., Fredericks, L., Resnik, H., & Elias, M. J. (2003). Enhancing school-based prevention and youth development through coordinated social, emotional, and academic learning. American psychologist, 58(6-7), 466. doi:10.1037/0003-066X.58.6-7.466
Haeck, B. (2020, juli 20). Centrale toetsen openen discussie over ranking Vlaamse scholen. Geraadpleegd op juli 22, 2020, van De Tijd: https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/vlaanderen/centrale-toetse…
Hännikäinen, M. (2005). Rules and agreements — And becoming a preschool community of learners. European Early Childhood Education Research Journal, 13(1), 97-110. doi:10.1080/13502930585209581
Heath, S., Charles, V., Crow, G., & Wiles, R. (2007). Informed consent, gatekeepers and go‐betweens: negotiating consent in child and youth‐orientated institutions. British Educational Research Journal, 33(3), 403-417. doi:10.1080/01411920701243651
Heissenbuttel, H. (2014, december 22). TEDx Talks. Geraadpleegd op mei 7, 2019, van YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=_gsbNR2pIts
Hirschfeld, L. A. (1994). Child's Representation of Human Groups. In D. L. Medlin, Psychology of Learning and Motivation: Advances in Research and Theory (pp. 133-186). California: Academic Press. Geraadpleegd op juli 10, 2020, van https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=vABhY0cxLF0C&oi=fnd&pg=PA133…
Howe, N., Petrakos, H., & Rinaldi, C. M. (1998). ”All the sheeps are dead. He murdered them”: Sibling Pretense, Negotiation, Internal State Language, and Relationship Quality. Child Development, 69(1), 182-191. doi:10.1111/j.1467-8624.1998.tb06142.x
Huitsing, G. (2013, januari 9). Pesten als groepsproces. Geraadpleegd op juli 3, 2020, van https://www.stoppestennu.nl/sites/default/files/uploads/huitsing_denhaa…
Imgur. (2017, augustus 10). Imgur. Geraadpleegd op november 22, 2019, van [Image] Stairs to Success: https://imgur.com/r/GetMotivated/L8JfuXp
Jagers, R. (2018, december 14). What Is Social and Emotional Learning (SEL) [YouTube]. Geraadpleegd op december 14, 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=4YxyAcV9QXc&t=35s
Kernan, M., & Singer, E. (2010). Peer relationships in early childhood education and care. Routledge.
Kerremans, J. (2015). Groei mee met Cas en Lisa. Relationele en communicatieve vaardigheden bij kleuters. 3e kleuterklas. Averbode: Averbode.
Klasse. (2018, mei 23). Hoe werk je aan 'executieve functies' in de klas? Geraadpleegd op november 30, 2019, van Klasse: https://www.klasse.be/79504/werk-aan-executieve-functies-kleuters/
Kleutergroep.nl. (z.d.). Welkom op school. Geraadpleegd op december 10, 2019, van Kleutergroep.nl: https://www.kleutergroep.nl/School-welkom/werkbladen/werkbladen%20schoo…
.jpg){kind=link}
Laevers, F., Bertrands, E., Declercq, B., & Daems, M. (2004). Instrumenten voor de screening van kleuters en observatie van de speel- en leeromgeving - Ondernemingszin (h)erkennen. Geraadpleegd op mei 1, 2020, van https://vorming.cego.be/images/downloads/sceeningsintrument_kleuteronde…
Laevers, F., Heylen, L., & Daniels, D. (2004). Ervaringsgericht werken met 6- tot 12-jarigen in het basisonderwijs. Leuven: Cego Publishers.
Llenas, A. (2017). Het kleurenmonster. Rijkswijk: De Vier Windstreken.
Mortier, K., De Schauwer, E., Van de Putte, I., & Van Hove, G. (2010). Inclusief onderwijs in de praktijk. Antwerpen - Apeldoorn: Garant.
Olsson, L. M. (2009). Movement and Experimentation in Young Children's Learning. New York: Routledge.
Pameijer, N., & van Beukering, J. (2005). Handelingsgerichte diagnostiek. Leuven-Voorburg: Acco.
Pameijer, N., Van Beukering, T. S., & Van De Veire, H. (2007). Handelingsgericht werken op school. Samen met leerkracht, ouders en kind aan de slag. Leuven: Acco.
Payton, J. W., Wardlaw, D. M., Graczyk, P. A., Bloodworth, M. R., Tompsett, C. J., & Weissberg, R. P. (2000). Social and emotional learning: A framework for promoting mental health and reducing risk behavior in children and youth. Journal of School Health, 70(5), 179-185. doi:10.1111/j.1746-1561.2000.tb06468.x
Peeters, J. (2017). Kinderen zijn geen puppy’s. De kracht van zelfsturing in opvoeding. Leuven/Den Haag: Acco.
Peleman, B., & Van Laere, K. (2017). Een warme transitie naar de kleuterklas: het perspectief van kinderen als uitgangspunt. BASIS, 17-24. Opgeroepen op juni 30, 2020, van https://biblio.ugent.be/publication/8552013/file/8552016
Peleman, B., & Van Laere, K. (2018). Zorg en leren bij de jongste kleuters. In M. Vandenbroeck, De staat van het kind-Het kind van de staat: Naar een pedagogiek van de voorschoolse voorzieningen (pp. 297-320). Oud-Turnhout/'s-Hertogenbosch: Gompel&Svacina.
Peppel, F. (2006, mei). John E. Fetzer. Broadcasting, Baseball, Mystical Science: 1901-1991. Geraadpleegd op mei 25, 2020, van Kalamazoo Public Library: https://www.kpl.gov/local-history/kalamazoo-history/biographies/fetzer-…
Perren, S., & Alsaker, F. D. (2006). Social behavior and peer relationships of victims, bully‐victims, and bullies in kindergarten. Journal of child psychology and psychiatry, 47(1), 45-57. doi:10.1111/j.1469-7610.2005.01445.x
Pharos & Trimbos-instituut. (2014). Geraadpleegd op december 10, 2019, van Sociaal-emotionele ontwikkelingen in het primair onderwijs. Een doorlopende integrale aanpak?: https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2019/02/verkenning-sociaal-emo…
Ramani, G. B., Brownell, C. A., & Campbell, S. B. (2010). Positive and negative peer interaction in 3-and 4-year-olds in relation to regulation and dysregulation. The Journal of genetic psychology, 171(3), 218-250. doi:10.1080/00221320903300353
Rinaldi, C. (2006). The space of childhood (1998). In C. Rinaldi, In dialogue with Reggio Emilia: Listening, researching and learning. (pp. 77-89). New York: Routledge. Opgeroepen op juli 20, 2020, van https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=i5FIPL1LEgkC&oi=fnd&pg=PR9&d…
Roebben, B. (2011). Scholen voor het leven. Kleine didactiek van de hoop in 7 stappen. Leuven/Den Haag: Acco.
Roseth, C. J., Pellegrini, A. D., Dupuis, D. N., Bohn, C. M., Hickey, M. C., Hilk, C. L., & Peshkam, A. (2011). Preschoolers' bistrategic resource control, reconciliation, and peer regard. Social Development, 20(1), 185-211. doi:10.1111/j.1467-9507.2010.00579.x
Rutgeerts, E. (z.d.). De pedagogische visie van Loris Malaguzzi. Geraadpleegd op juni 20, 2020, van EXPOO. Expertisecentrum opvoedingsondersteuning: https://www.expoo.be/de-pedagogische-visie-van-loris-malaguzzi
Sapon-Shevin, M. (1992). Ability Differences in the Classroom: Teaching and Learning in Inclusive Classrooms. In D. A. Byrnes, & G. Kiger, Common bonds: Anti-bias teaching in a diverse society. (pp. 37-51). Wheaton: Association for Childhood Education International.
Saunders, I., Sayer, M., & Goodale, A. (1999). The relationship between playfulness and coping in preschool children: A pilot study. American Journal of Occupational Therapy, 53(2), 221-226.
Sawyer, K. R. (2001). Play as Improvisational Rehearsel. Multiple Levels of Analysis in Children’s Play. In A. Göncü, & L. E. Klein, Children in Play, Story, and School (pp. 19-38). New York/London: The Guilford Press.
Sayers, M., West, S., Lorains, J., Laidlaw, B., Moore, T. G., & Robinson, R. (2012). Starting school: A pivotal life transition for children and their families. Family Matters, (90)45, 45-56. Geraadpleegd op februari 10, 2020, van https://search.informit.com.au/fullText;dn=789729462575639;res=IELFSC
Scanlan, B., & Stebletsova, G. (2019). Who said transitions were easy? He Kupu (The Word), 6(1), 3-10. Geraadpleegd op januari 24, 2020, van https://www.researchgate.net/profile/Galina_Stebletsova/publication/335…
Sclera vzw. (z.d.). Sclera pictogrammen. Geraadpleegd op september 10, 2019, van Sclera vzw: https://www.sclera.be/nl/vzw/home
Singer, E. (2002). The logic of young children's (noverbal) behaviour. European Early Childhood Education Research Journal, 10(1), 55-65. doi:10.1080/13502930285208841
Singer, E., & de Haan, D. (2006). Kijken, kijken, kijken. Over samenspelen, botsen en verzoenen bij jonge kinderen. Amsterdam: SWP.
Singer, E., & de Haan, D. (2007). Social Life of Young Children. Co-construction of Shared Meanings and Togetherness, Humor, and Conflicts in Child Care Centers. In O. Saracho, & B. Spodek, Contemporary Perspectives on Social Learning in Early Childhood Education. United States of America: Information Age Publishing.
Singer, E., & de Haan, D. (2013). Speels, liefdevol en vakkundig. Theorie over ontwikkeling, opvoeding en educatie van jonge kinderen. Amsterdam: SWP.
Smeyers, R., Ramaekers, S. V., & Vanobbergen, B. (2016). Inleiding in de pedagogiek. Thema's en basisbegrippen. Amsterdam: Boom.
Southam-Gerow, M. A. (2014). Emotieregulatie bij kinderen en adolescenten. Een praktische gids voor professionals. Amsterdam: Hogrefe.
Stangeland, E. B. (2017). The impact of language skills and social competence on play behaviour in toddlers. European Early Childhood Education Research Journal, 25(1), 106-121. doi:10.1080/1350293X.2016.1266224
Strik, A., & Schoemaker, J. (2016). Interactievaardigheden. Een kindvolgende benadering. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
The Fetzer Institute. (z.d.). Our Mission. Geraadpleegd op mei 25, 2020, van Fetzer Institute: https://fetzer.org/about
Torrance, K. (2010). Omgaan met gedragsproblemen in het onderwijs. Remediaal 6, 26-30.
Transbaso. (z.d.). Stappenplan voor een kindcontact. Geraadpleegd op november 3, 2019, van Van basis naar secundair: https://pro.vanbasisnaarsecundair.be/toolbox/stappenplan-voor-een-kindc…
Tuckman, B. W. (1965). Development Sequence in Small Groups. Psychological Bulletin, 63(6), 384–399. doi:10.1037/h0022100
Uitgeverij Averbode. (z.d.). Groei mee met Cas en Lisa. Geraadpleegd op april 5, 2020, van Uitgeverij Averbode: https://www.averbode.be/ko_socemovorming?article=71921
UNICEF. (2019, augustus 13). Skills needed for success in school, life and work. Skills development. Geraadpleegd op december 11, 2019, van https://www.unicef.org/education/skills-development
Van Den Broeck, H. (2015). Opvoeden in de klas. Tielt: Lannoo Campus.
van der Donk, C., & van Lanen, B. (2015). Praktijkonderzoek in de school. Bussum: Coutinho.
van der Veen, C. (2016). Dialogische gesprekken met jonge kinderen. HJK (3), 23-25.
van der Wal, S. (2018). SEL en gedrag in de groep. Sociaal-emotioneel leren in de praktijk [werkmap]. Pica.
van Hoogdalem, A. G., Singer, E., Wijngaards, L., & Heesbeen, D. (2012). The role of familiarity and similarity in friendship relationships in toddlers in Dutch daycare centers. European Early Childhood Education Research Journal, 20(2), 189-204. doi:10.1080/1350293X.2012.681134
Van Hove, G. (2014). Qualitative research for educational sciences. Harlow: Pearson Education Limited.
Van Hove, G., Schippers, A., Cardol, M., & De Schauwer, E. (2016). Disability Studies in de Lage Landen. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Van Laere, K., Peleman, B., & Pulinx, R. (2015). De instap: een warme opstap? Onderzoek naar de transitie naar het kleuteronderwijs. Kleuters & ik (31)4, 3-7. Geraadpleegd op februari 3, 2020, van https://vbjk.be/files/attachments/.144/Kleuters_ik_jaargang_31_4_De_ins…
van Niejenhuis, C., Huitsing, G., & Veenstra, R. (2015). Betrek ouders bij het tegengaan van pesten. HJK 10, 16-19. Geraadpleegd op juni 2, 2020, van https://www.rug.nl/staff/g.e.huitsing/niejenhuis_huitsing_veenstra_hjk_…
Van Overveld, K. (2017). SEL: sociaal-emotioneel leren als basis. Pica/Pelckmans pro.
van Overveld, K. (2017). Preventie van gedragsproblemen. Daar moet je wat mee?! Caleidoscoop, 15-21.
van Staa, A., & Evers, J. (2010). ‘Thick analysis’: strategie om de kwaliteit van kwalitatieve data-analyse te verhogen. KWALON. Tijdschrift voor Kwalitatief Onderzoek in Nederland, 43(1), 5-12. Geraadpleegd van http://hdl.handle.net/1765/23133
Vandenbroeck, M. (1999). The view of the Yeti. Bringing up children in the spirit of self-awareness and kindredship. The Hague: Bernard van Leer Foundation. Geraadpleegd op juli 2, 2020, van https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED456915.pdf
Vandenbroeck, M. (2018). De staat van het kind-Het kind van de staat: Naar een pedagogiek van de voorschoolse voorzieningen. Oud-Turnhout/'s-Hertogenbosch: Gompel&Svacina.
Vandenbroeck, M., Peleman, B., & Van Laere, K. (2019). Hoe we koploper in voorschoolse voorzieningen worden. Samenleving & Politiek, 26(5), 17-22. Geraadpleegd op april 6, 2020, van https://www.sampol.be/2019/05/hoe-we-koploper-in-voorschoolse-voorzieni…
Vandendriessche, L., Mortier, K., Van de Putte, I., & Van Hove, G. (2010). Onderzoek naar het concretiseren van “een positief klasklimaat” als één van de kritische factoren binnen inclusief onderwijs. VLAAMS TIJDSCHRIFT VOOR ORTHOPEDAGOGIE, 29(2), 8-19.
Vansteenkiste, M., & Soenens, B. (2015). Vitamines voor groei. Ontwikkeling voeden vanuit de Zelf-Determinatie Theorie. Leuven: Acco.
Vaughn, B. E., Azria, M. R., Caya, L. R., Newell, W., Krzysik, L., Bost, K. K., & Kazura, K. L. (2000). Friendship and Social Competence in a Sample of Preschool Children Attending Head Start. Developmental Psychology, 36(3), 326-338. doi:1G37//OG12-3649.36.3326
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (z.d.). Een beleid op leerlingenbegeleiding. Geraadpleegd op augustus 20, 2019, van Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/een-beleid-op-leerlingenbegeleiding
Yew, S. G., & O’Kearney, R. (2013). Emotional and behavioural outcomes later in childhood and adolescence for children with specific language impairments: Meta‐analyses of controlled prospective studies. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 54(5), 516-524. doi:10.1111/jcpp.12009
Zet je EF-bril op. (z.d.). Executieve functies. Geraadpleegd op november 30, 2019, van Zet je EF-bril op: https://www.ef-bril.be/kleuteronderwijs/executieve-functies
