Kleine verbindingen - een open visie voor Borgerhout intra muros

Kate, Pieterjan Kerkhofs, Maes
Persbericht

Kleine verbindingen

Groene stad

Met z’n allen naar de stad! Dat credo van veel architecten en stedenbouwkundigen werd de laatste jaren steeds luider verkondigd. Zelf vertelden wij dit verhaal ook vrolijk aan iedereen die wilde luisteren. Deze masterproef werd geschreven ‘vanuit ons kot’, in volle coronacrisis. Daarbij verkozen we beiden tijdens de quarantaine niet in de stad te verblijven, maar wel in ons ouderlijk huis in een gemeente met meer open ruimte en bewegingsvrijheid. De lockdown-maatregelen veranderden de vrijheid en mogelijkheden van de stad algauw naar claustrofobie en risico’s. 

In een crisis komen bestaande maatschappelijke problemen aan de oppervlakte drijven. Opiniemakers nemen dezer dagen gretig de pen in de hand om problematieken aan te kaarten, die voorheen door experts en mondige burgers werden gescandeerd, maar pas nu voor velen op dagdagelijkse basis pijnlijk duidelijk worden. Een veelbesproken onderwerp is het tekort aan groene ruimte in dense stadsbuurten. De parken zijn te druk bezocht om de regels van de sociale afstand te kunnen garanderen, wat vele parken in binnen- en buitenland deed sluiten. Ook in Borgerhout intra muros waar ongeveer 30.000 mensen op plus minus twee vierkante kilometer wonen, vormt het ruimtegebrek voor velen een probleem. De Borgerhoutenaren moeten het stellen met maar net iets meer dan 1 m2 belevingsgroen per inwoner en dit maakt het tot de tweede dichtst bevolkte en bebouwde regio van België (na Sint-Joost-ten-Node). Om een potentiële postcorona stadsvlucht tegen te gaan, is het cruciaal om aan te tonen dat meer kwalitatieve open ruimte kan samengaan met de verdichting van de stads- en dorpskernen. Het draagvlak voor meer open ruimte kent nu een hoogtepunt.

Stedenbouw inzetten tegen ziektes is niet nieuw. Klassieke voorbeelden zijn de boulevards van baron Haussmann in Parijs en het ontstaan van tuinsteden in Engeland rond 1900. De brede lanen in Parijs werden niet enkel aangelegd in functie van het onderdrukken van opstanden, maar ook tegen uitbraken van cholera-epidemieën. Zo werden ook in het Antwerpen van de negentiende eeuw de Leien breed aangelegd in de bestrijding van cholera. Het Antwerpse burgerinitiatief Ringland werd gelanceerd uit sociale, ecologische maar ook gezondheidsbeweegredenen. De overkapping van de Ring moet mee de strijd aangaan tegen de giftige stadslucht. Noot: het idee van een eerste gedeeltelijke overkapping (Ringpark de Knoop) kwam in 2004 uit Borgerhout. 

De Turnhoutsebaan en omgeving, vandaag en morgen.Open visie

Dat Borgerhout intra muros als tweede dichtst bevolkte en bebouwde regio van België nood heeft aan een verlichting van haar stadsweefsel maakten de eerder vermelde cijfers duidelijk. Dit idee lijkt evenwel haaks te staan op een van de grootste topics in de huidige Vlaamse stedenbouw, namelijk kernverdichting en inbreiding. De ogenschijnlijk tegengestelde concepten verdichting en verlichting kunnen elkaar echter versterken, op lokaal en bovenlokaal niveau. Op lokaal niveau betekent dit bijvoorbeeld het compact stapelen of schikken van volumes op een bepaalde site om zoveel mogelijk open ruimte te vrijwaren, maar evengoed door meervoudig ruimtegebruik. Bovenlokaal kan het principe van verdichting in een bepaald stadsdeel of dorp samengaan met de bescherming of herintegratie van robuuste groene ruimte op een nabijgelegen locatie. 

Eigen aan het dichte Oud-Borgerhout is de afwezigheid van een helder patroon in het stratenplan. Dit organisch gegroeide stadslabyrint zorgt voor desoriëntatie en inefficiënt openbaar vervoer, maar tegelijk ook voor onverwachte ruimtelijke kwaliteiten. Een stadsdeel vol complexiteiten en contradicties. Socioloog Richard Sennett pleit voor de onvoorspelbare stad: “Hoe strakker en uitgesprokener stedelijke vormen zijn, hoe meer ze definiëren wie er wel en niet thuishoort.” (Stadsleven, 2018) Bernardo Secchi en Paola Vigano vertellen in een interview (2010) door het Parijse instituut Cité de l’architecture over het project Grand Paris. Ze hebben het over de taak van architecten en steden- bouwkundigen om elk deel van de stad zo veel mogelijk open te stellen. Uit hun analyse van buurten in Grand Paris bleek dat de meer ingesloten wijken vaak gelijk staan aan moeilijke, ruigere en door armoede geplaagde buurten. Voorgaande voorbeelden van Sennett en Secchi&Vigano lijken twee verschillende benaderingen: de complexiteit omarmen versus het brengen van helderheid in het stadsweefsel, met beiden hetzelfde doel van een open stad voor ogen. Deze tegenstelling is ongenuanceerd want werken aan de stad is steeds een evenwichtsoefening tussen de twee. Het brengen van helderheid (fysieke verbindingen) in het stadsweefsel staat niet per definitie gelijk aan het creëren van onderlinge verbinding tussen buurten (mentale verbindingen). Het is een dunne grens, want bereikbaarheid en helderheid zijn belangrijke elementen voor de mobiliteit van mensen en zo ook hun sociale mobiliteit. 

Aan de hand van gerichte minimale ingrepen die inspelen op de bestaande noden, trachten we een maximaal effect te genereren. Het resultaat toont de zoektocht naar een strategie om de Turnhoutsebaan en de omgeving errond te ‘verlichten’, door lokaal te verdichten en een verwachting te koesteren van het residentiële potentieel dat het project Ringland met zich meedraagt. Er wordt gesproken over tien nieuwe woonwijken, 15.000 betaalbare woningen, scholen, crèches en kantoren. Verder zou er ook een snelle ringtram komen die al deze wijken verbindt met de buitenstad en tien randparkings waar je kan overstappen op de fiets, tram of bus. Een grondige revisie van de Turnhoutsebaan zou kunnen worden ingezet als essentiële schakel in de verbinding van de binnenstad en het toekomstige ‘Ringpark’ ter hoogte van het Schijn en de aangrenzende buitenstad. 

De strategie gaat uit van een open visie: het heeft een sociale motivatie en verwerpt een top-down tabula rasa op grote schaal. Dit werk pleit voor een langzamer, maar energiek samenspel van substrategieën of ‘kleine verbindingen’. Aan de hand van drie uitgewerkte case-studies tonen we hoe de Turnhoutsebaan meer verblijfskwaliteit kan krijgen. Deze ‘kleine verbindingen’ dragen op buurtniveau bij tot meer ruimtelijke cohesie en doorbreken de harde grens die de baan (tussen noord en zuid) vandaag voor vele mensen is. Met de doorsteken die zich achter de poortgebouwen op de Turnhoutsebaan bevinden en de herinrichting van het Laar worden groene vingers ontplooid met een bescheiden omvang van 1,7 hectare. Dit is zeker niet voldoende om de bestaande nood aan groene publieke ruimte op te vangen, maar kan een vertrekpunt zijn voor nieuwe groene netwerken.

Schaalmodel van de drie nieuwe groene netwerken aan de Turnhoutsebaan

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bibliografie

boeken

Apostel, K. & Borret, K. ea. (2012). School in de stad, stad in de school. Antwerpen: University Press Antwerp.

Apostel, K. & Janssen, D. & Pittillion, F. (2008). Bouwblokkenboek: over het bouwblokkenweefsel in Antwerpen, theorie en praktijk. Antwerpen: University Press Antwerp.

Blommaert, T. (2018). Asterix aan de Schelde. Een reportage uit Borgerhout. Berchem: epo.

Lynch, K. (1960). The image of the city. Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology.

Sennett, R. (2018). Stadsleven: Een visie op de metropool van de toekomst. Amsterdam: Meulenhoff.

Sim, D. (2019). Soft City: Building Density for Everyday Life. Washington DC: Island Press.

Steel, C. (2011). De hongerige stad. Rotterdam: Nai010 Uitgevers.

Red. Boie, G. & Gosseye, J. ea. (2010). Jaarboek Architectuur in Vlaanderen 2008-2009. Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut.

Red. Grafe, C. ea. (2016). Architectuurboek Vlaanderen N°12. Architectuur op maat. Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut.

 

artikels

Benjamin, W. (1935). Parijs, hoofdstad van de negentiende eeuw. In: red. Heynen, H. & Van Herck, K. ea. (2001). ‘Dat is architectuur!’ Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. Rotterdam: Nai010 Uitgevers. p. 244-249

De Vroey, L. (15 april 2020). Coronalessen deel X: laat de stad niet stikken. Verschenen in BOS+. Geraadpleegd 26 mei 2020 via https://bosrevue.bosplus.be/bosrevue/editie/2020/04/15/Bosactua--Corona…

De Willigen, J. (14/10/2019). Laat de stad verbinden. verschenen in De Gazet van het Festival van de architectuur, Vlaams Architectuurinsituut. Geraadpleegd 9 maart 2020 via https://festivalvandearchitectuur.be/laat-de-stad-verbinden/

Corijn, E. (17/04/2019) Recensie: Stadsleven. Een visie op de metropool van de toekomst van Richard Sennett. De reactor. Geraadpleegd 26 mei 2020 via https://www.dereactor.org/teksten/de-open-stad

Floris, J. & Holtrop, A. (2008). Tradition is to feed the fire, not to preserve the ashes. Interview met Quintus Miller. OASE Tijdschrift voor architectuur, nr. 76, p. 131-137.

Gehl, J. (2019). Foreword by Jan Gehl. In Sim, D. Soft City: Building Density for Everyday Life. (p.XI-XIII) Washington D.C.: Island Press.

Lampugniani, V. M. (2014). Traditioneel, subtiel innovatief en onontkoombaar modern. OASE Tijdschrift voor architectuur, nr. 92, p.21-29.

Meyer, H. (2008). Het bouwblok in de Europese stad van de eenentwintigste eeuw. In Apostel, K. & Janssen, D. & Pittillion, F. Bouwblokkenboek: over het bouwblokkenweefsel in Antwerpen, theorie en praktijk. (p.18-30) Antwerpen: University Press Antwerp.

Pannecoucke, I. (2012). De school als instrument voor stedelijke ontwikkeling. In: Apostel, K. & Borret, K. ea. School in de stad, stad in de school. (p.33-41) Antwerpen: University Press Antwerp.

Santens, T. (28 december 2019). De Lijn moest 35.000 euro boete betalen voor té vervuilende bussen, mogelijk lopen boetes volgend jaar op tot 8 miljoen. Belga. Geraadpleegd 6 april 2020 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/12/28/lez-de-lijn/

Steyaert, R. (1992). Parochiekerk van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 9 maart 2020 via https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/11199

Renaudie, J. ea. (1968). L’Urbanisme c’est l’Architecture: trois architectes répondent. L’Architecture d’aujourd’hui, nr. 138, p.32-33

Rombaut, E. (2008). Over ecologische onderwerpen en het renoveren van bouwblokken. In Apostel, K. & Janssen, D. & Pittillion, F. Bouwblokkenboek: over het bouwblokkenweefsel in Antwerpen, theorie en praktijk. (p.197-211) Antwerpen: University Press Antwerp.

Torfs, M. (16/03/2020) “Het nieuwe coronavirus vormt een groter risico in steden met luchtvervuiling”, waarschuwen Europese experts. Geraadpleegd 21 mei 2020 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/16/corona-erger-in-vervuilde-stede…

Tritsmans, B. (2016). Ruimte maken voor complexiteit. Gelaagdheid, esthetiek en toe-eigening in de stedelijke publieke ruimte. in: Red. Grafe, C. ea. Architectuurboek Vlaanderen N°12. Architectuur op maat. (p.92-100) Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut

VAi. (21/09/2020). Hoe een doe-het-zelfzaak een ontmoetingsplek werd. Verschenen in De Gazet van het Festival van de architectuur, Vlaams Architectuurinsituut. Geraadpleegd via https://festivalvandearchitectuur.be/hoe-een-doe-het-zelfzaak-een-ontmo…

van den Buijs, D. (31/03/2020) Unieke reeks “Reizen Corona” van rector Van Goethem: “Antwerpse Leien zijn breed aangelegd om epidemieën in te dijken. Belga, vrt.nu Geraadpleegd 1 april 2020 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/31/herman-van-goethem-de-antwerpse…

Vermeersch, W. (27/09/2018) Richard Sennett: ‘Het kapitalisme heeft veel steden gesloten’. Knack. Geraadpleegd 28 januari 2020 via https://www.knack.be/nieuws/wereld/richard-sennett-het-kapitalisme-heef…

 

studies

De Vroey, L. (2012). De Turnhoutsebaan te Borgerhout, Geschiedenis en geheugen van een straat in beweging. Universiteit Gent, masterproef. Geraadpleegd via http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/891/429/RUG01-001891429_2012_0001…

Red. Meysman, F. (z.j.). Hoe kan een reorganisatie/overkapping van de Antwerpse Ring (R1) bijdragen tot de beleidsplannen van de stad Antwerpen? p.6. Geraadpleegd via http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1195778

Red. Van Meerbeek, P. (2014). Sociale impact van stedelijk groen. BRAL en Leefmilieu Brussel, p. 23-24

Aertsens  J.,  De  Nocker  L.,  Lauwers  H.,  Norga  K.,  Simoens  I.,  Meiresonne  L.,  Turkelboom F., Broekx S. (2012). Daarom groen!  Waarom u wint bij groen in uw stad of gemeente. Studie uitgevoerd in opdracht van: ANB Afdeling Natuur en Bos; 144 p.

s.n. (september 2018). Curieuzeneuzen. Samenvatting van de belangrijkste wetenschappelijke inzichten. De Standaard. Geraadpleegd via https://www.standaard.be/cnt/dmf20180928_03792183 naar: F. J. R. Meysman en S. De Craemer (2018) “CurieuzeNeuzen Vlaanderen: Het cijferrapport”. 56 p. Universiteit Antwerpen.

 

lezingen

Colloquium Verbind de stad! Festival van de architectuur, Gent 26 september 2019, georganiseerd door het Vlaams Architectuurinstituut

Colloquium Back to School. Scholenbouw van morgen. Antwerpen 24 oktober 2019, georganiseerd door het Vlaams Architectuurinstituut

 

andere

Blog KRUGERPLEIN & PEPERBUS. Oud & nieuws uit de omgeving van het Krugerplein en de Sint-Janskerk (Peperbus) in Borgerhout, geraadpleegd via http://krugerpleinpeperbus.blogspot.com

Eigen schoolwerk i.s.m. De Ruysscher S., Roels E., Willaert T., Van Houwenis J. (2015-2016). Casus architectuur en omgeving: de Turnhoutsebaan. Opdracht tweede bachelor architectuur, UA

Colville-Andersen, M. (02/12/2018) The Life-Sized City - Copenhagen S02E03 - Mikael and Jan Gehl. Geraadpleegd 23 mei 2020 via https://www.youtube.com/watch?v=U6aZ3JQZcYE

Demoustier, S. (19/01/2010) Grand Paris 07 Studio09. Interview Bernardo Secchi et Paola Vigano. Cité Architecture. Geraadpleegd 23 mei 2020 via https://www.youtube.com/watch?v=RzMWB2KyrAo

Engels, J. & Grootveld, M. (2016). Prelude, a weaving generation. Geraadpleegd 23 oktober 2019 via http://mariusgrootveld.nl/prelude-a-weaving-generation/

Http://www.bredeschool.org

https://curieuzeneuzen.be/over-luchtkwaliteit/we-meten-no2/#15380619993…

https://www.standaard.be/curieuzeneuzen

https://ringland.be/stadsontwikkeling/#

Vet, L. (22/05/2015). Hoe zorgen zombierupsen voor een beter milieu? Universiteit van Nederland. Geraadpleegd 23 mei 2020 via https://www.youtube.com/watch?v=bbWWYmereaw

Stad Antwerpen. (2019). De Grote Verbinding, Akkoord voor de bestuursperiode van 2019 tot 2024. Geraadpleegd 23 mei 2020 via https://assets.antwerpen.be/srv/assets/api/download/ef5b8c23-0474-4106-…

 

 

Universiteit of Hogeschool
Master Architectuur
Publicatiejaar
2020
Promotor(en)
Dirk Janssen, Kris Mys
Kernwoorden
Share this on: