Surfen op een groene golf: hoe duurzaam is surftoerisme?
“Zonder surftoerisme zou Peniche een spookstad zijn.” Dat vertelde de eigenaar van een surfwinkel me toen ik hem vroeg naar de impact van surftoerisme op de Portugese vissersstad. In de andere kuststeden rond Lissabon hoorde ik hetzelfde verhaal. Surftoerisme heeft er gezorgd voor een heropleving van de lokale economie. Dit ogenschijnlijke succesverhaal heeft echter ook een onderbelichte schaduwzijde, die deze thesis onderzoekt.
Golfsurfen is een sport die de laatste decennia een exponentiële groei heeft gekend. Wereldwijd schat men het aantal surfers op ongeveer 35 miljoen, terwijl de sport zelf wordt beoefend in minstens 147 landen, of zowat elk land met een kustlijn. De surfindustrie heeft deze groeitrend gevolgd en is inmiddels uitgegroeid tot een miljardenindustrie. Surftoerisme mag beschouwd worden als een belangrijke niche van het avontuurlijk natuurtoerisme.
Surfen als uitweg voor de crisis
Het vasteland van Portugal heeft 832 km Atlantische kust en meer dan 130 surfspots. De specifiekeweersomstandigheden en de diverse kustlijn maken het mogelijk om er het hele jaar door te surfen. Surftoerisme is één van de grootste toeristische groeiniches van het land, terwijl toerisme zelf er de grootste economische sector is. Na de economische crisis van 2008 die Portugal uitermate hard trof, bleek het surftoerisme een uitstekende troef om de economie in kuststeden zoals Ericeira, Peniche of Nazaré weer aan te trekken. Wie heeft nog nooit de indrukwekkende beelden van Nazaré met zijn grootste golven ter wereld gezien? Bovendien is surfen het voorbije decennium, mede door de enorme invloed van sociale media, een erg hippe sport geworden. Het toerisme in Portugal profiteerde ook van het door de terroristische dreigingen verslechterde imago van rivaliserende kustbestemmingen rond de Middellandse Zee. Dit alles leidde tot een echte ‘boom’ van het surftoerisme in Portugal in de voorbije jaren.
Elk voordeel heb zijn nadeel
De snelle, ongecontroleerde groei van het surftoerisme riskeert echter ook negatieve gevolgen voor de kustgebieden en hun inwoners te creëren. Net zoals bij andere vormen van toerisme, kan een hoge instroom van surftoeristen bijvoorbeeld leiden tot een toename van de levenskosten, een verhoogde druk op de ecosystemen en sociale conflicten. Onderzoek in de academische literatuur toont verder aan dat de ruimtelijke planning voor een duurzame ontwikkeling van het surftoerisme voor verbetering vatbaar is. Dit geldt ook voor de participatie van de betrokkenen, van wie men de bevindingen beter dient te integreren bij het nemen van belangrijke beslissingen.
Daarom bestudeert dit onderzoek zeven kustgemeenten met populaire surfspots in de regio rond Lissabon. De betrokken partijen worden gevraagd naar hun mening over sociale, economische en milieuaspecten van surftoerisme. De resultaten van deze enquête worden aangevuld met inzichten uit interviews met vertegenwoordigers van overheidsdiensten verantwoordelijk voor de ruimtelijke ordening en van verenigingen werkend rond surftoerisme. Dit leidt tot een overzichtsanalyse van de beleidspraktijken rond surftoerisme.
Respect the locals
Uit dit onderzoek blijkt dat de betrokkenen vooral de positieve effecten van surftoerisme onderschrijven, met name de economische en sociale gevolgen. Surftoerisme heeft geleid tot economische ontwikkeling en bijkomende jobmogelijkheden. Ook geeft men in meerdere gemeenten aan dat surftoerisme tot een versterking van de lokale identiteit heeft geleid. De inwoners zijn trots op de toenemende bekendheid van hun woonplaats.
In sommige gemeenten worden echter ook enkele negatieve elementen aangehaald. De grote hoeveelheid huizen die van de private markt naar de verhuur voor korte termijn is verschoven, zorgt voor een schaarste aan betaalbare woningen voor de lokale inwoners. Ook merkt men tijdens het hoogseizoen een toename op van zwerfafval op en rond de stranden, en is er een chaotische verkeersdrukte. Lokale surfers zijn het meest uitgesproken over de negatieve gevolgen van surftoerisme, terwijl lokale surfhandelaars vooral de positieve sociale en economische gevolgen benadrukken. De meest gevraagde maatregelen bij de respondenten zijn geschikte infrastructuurontwikkeling zoals wandelpaden, planning van het strandgebruik voor de verschillende soorten gebruikers en ondersteuning van lokale surfers.
Uit de analyse van het beleid rond surftoerisme blijkt dat er een groeiend bewustzijn is van de problemen en kansen die het surftoerisme op verschillende bestuursniveaus met zich meebrengt. Toch zijn er nog meerdere mogelijkheden tot verbetering. De instrumenten voor ruimtelijke ordening moeten beter worden geïntegreerd en op elkaar afgestemd. Er is vraag naar uniforme controle-, regel- en vergunningsprocedures voor surfscholen. De publieke inspraak in besluitvormingsprocessen moet worden verbeterd en bevorderd. En uiteindelijk moet men de politieke wil vinden om de ontwikkelde strategieën, plannen en acties ook effectief uit te voeren.
Surftoerisme als tweesnijdend zwaard
Er is nog een lange weg te gaan om een werkelijk duurzame ontwikkeling van het surftoerisme te bereiken. De afhankelijkheid van de natuur is zowel een kans als een bedreiging voor de toekomst. Het is een kans, aangezien het een groter milieubewustzijn kan stimuleren, wat zou kunnen leiden tot milieubewuster gedrag. Tegelijkertijd zou een ongecontroleerde groei van het surftoerisme kunnen leiden tot de vernietiging van de aantrekkelijkheid ervan, wanneer het geïdealiseerde beeld van ongerepte surfspots niet meer overeenstemt met de realiteit van het massa-surftoerisme. Daarom pleit deze studie voor passende maatregelen, aan de hand van een ruimtelijke ordening die op lange termijn gunstig kan zijn voor alle belanghebbenden. Een grotere nadruk op regionaal bestuur wordt aanbevolen. Verschillende belanghebbenden zouden bij de besluitvorming betrokken moeten worden om concrete acties voor de ontwikkeling van duurzaam surftoerisme op te zetten.
Surfen naar de toekomst
Het nieuwe decennium zal ons confronteren met ongekende wereldwijde uitdagingen. De COVID-19 crisis heeft de kwetsbaarheid van de toeristische sector op pijnlijke wijze aan het licht gebracht. De klimaatverandering zal naar verwachting een grote impact hebben op de kustgebieden, met gevolgen voor surftoerismebestemmingen in de hele wereld. Zo zal tijdelijke en verwijderbare infrastructuur de bestaande strandfaciliteiten in risicogebieden moeten vervangen. Surftoerismebestemmingen zullen innovatieve manieren moeten vinden om met deze uitdagingen om te gaan, die buiten de lokale of regionale controle liggen. Wanneer ze dit niet doen, lopen ze het risico om alsnog spooksteden te worden.
Bibliografie
Agência Portuguesa do Ambiente. (2019). Programa da Orla Costeira Alcobaça-Cabo Espichel. https://apambiente.pt/index.php?ref=x237
Anderson, J. (2014). Surfing between the local and the global: Identifying spatial divisions in surfing practice. Transactions of the Institute of British Geographers, 39(2), 237–249. https://doi.org/10.1111/tran.12018
Antrop, M., & Van Eetvelde, V. (2017). Landscape Perspectives: The holistic nature of landsape. Springer Netherlands. https://doi.org/10.1007/978-94-024-1183-6
Araújo, C., Martins, F., & Breda, Z. (2016, October). The development of surf tourism and its impact on the sustainable development of a coastal destination: The case of Matosinhos [Conference paper]. International Conference on Global Tourism and Sustainability, Lagos, Portugal. https://www.researchgate.net/publication/331997560_The_development_of_s…
Arroyo, M., Levine, A., & Espejel, I. (2019). A transdisciplinary framework proposal for surf break conservation and management: Bahía de Todos Santos World Surfing Reserve. Ocean and Coastal Management, 168, 197–211. https://doi.org/10.1016/j.ocecoaman.2018.10.022
Augustin, J. (1998). Emergence of surfing resorts on the Aquitaine Littoral. Geographical Review, 88(4), 587–595. https://doi.org/10.2307/215715
Baeta, D. A. (2016). Plano estratégico de ação para o crescimento sustentável do Surf Around Portugal: estudo de caso (Publication No. 201105420) [Master’s thesis, Instituto Universitário de Lisboa]. Repositório do ISCTE-IUL. http://hdl.handle.net/10071/11127
Barbieri, C., & Sotomayor, S. (2013). Surf travel behavior and destination preferences: An application of the Serious Leisure Inventory and Measure. Tourism Management, 35, 111–121. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2012.06.005
Bicudo, P., & Horta, A. (2009). Integrating surfing in the socio-economic and morphology and coastal dynamic impacts of the environmental evaluation of coastal projects. Journal of Coastal Research, (56), 1115–1119. https://pdfs.semanticscholar.org/1a72/caef188041b4329dc72b58ca027969621…
Borne, G., & Ponting, J. (2015). Sustainable Stoke: Transition to Sustainability in the Surfing World. University of Plymouth Press.
Borne, G., & Ponting, J. (2017). Sustainable Surfing (1st ed.). Routledge.
Buckley, R. (2002a). Surf tourism and sustainable development in indo-pacific islands. I. The industry and the islands. Journal of Sustainable Tourism, 10(5), 405–424. https://doi.org/10.1080/09669580208667176
Buckley, R. (2002b). Surf tourism and sustainable development in indo-pacific islands. II. Recreational capacity management and case study. Journal of Sustainable Tourism, 10(5), 425–442. https://doi.org/10.1080/09669580208667177
Buckley, R. Guitart, D., & Shakeela, A. (2017). Contested surf tourism resources in the Maldives. Annals of tourism research, 64, 185-199. https://doi.org/10.1016/j.annals.2017.03.005
Butler, R. (1980). The concept of a tourist area cycle of evolution: implications for management of resources. Canadian Geographer, 24(1), 5–12. https://doi.org/10.1111/j.1541-0064.1980.tb00970.x
Butler, R. (2006). The Tourism Area Life Cycle, Vol. 1: Applications and Modifications. Channel View Publications.
Cabeleira, T. (2011). Turismo de surf na capital da onda: ensaio sobre a sustentabilidade de um rota de surf em Peniche[Master’s thesis, Escola Superior de Hotelaria e Turismo do Estoril]. Repositório Comum. http://hdl.handle.net/10400.26/2426
Calais Consultants & Dhatom Tourism Consultants. (2007). Surf Tourism Scoping Study. Tourism New South Wales.
Câmara Municipal de Peniche. (2016). Moche Rip Curl Pro Portugal 2015 - Estudo impacto sócio-económico.http://www.cm-peniche.pt/NEWS/Moche-Rip-Curl-Pro-Portugal-2015--Estudo-…
Campos, A. (2016). O valor do surf e das ondas na economia Portuguesa [Master’s thesis, Atlântica University]. Repositório Científico da Atlântica. http://hdl.handle.net/10884/1092
Carapinha, I. M. (2018). A perceção e avaliação da Reserva Mundial de Surf da Ericeira: contributos para o Ordenamento do Território [Master’s thesis, Universidade Nova de Lisboa]. Repositório da Universidade NOVA de Lisboa. http://hdl.handle.net/10400.26/2426
Coffman, M., & Burnett, K. (2009). The Value of a Wave: An Analysis of the Mavericks Region. Save The Waves Coalition. https://www.savethewaves.org/wp-content/uploads/2018/01/mavs_study_comb…
Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional de Lisboa e Vale do Tejo. (2017). Relatório sobre o Estado do Ordenamento do Território de Lisboa e Vale do Tejo. http://www.ccdr-lvt.pt/files/0ca0838e2d6a12be5e4525ebdf84b564145d9c1e.p…
Denzin, N. K., & Lincoln, Y. S. (2017). The SAGE Handbook of Qualitative Research (5th ed.). SAGE Publications, Inc.
Diedrich, A., & García-Buades, E. (2009). Local perceptions of tourism as indicators of destination decline. Tourism Management, 30(4), 512–521. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2008.10.009
Direção-Geral do Território. (2019). Programa Nacional da Política de Ordenamento do Território Primeira Revisão. https://pnpot.dgterritorio.gov.pt/sites/default/files/SQ_Vconc_PNPOT_0…
Doering, A. (2018). Mobilising stoke: a genealogy of surf tourism development in Miyazaki, Japan. Tourism Planning and Development, 15(1), 68–81. https://doi.org/10.1080/21568316.2017.1313772
Dolnicar, S., & Fluker, M. (2003). Behavioural market segments among surf tourists: Investigating past destination choice. Journal of Sport and Tourism, 8(3), 186-196. https://doi.org/10.1080/14775080310001690503
Eberline, J. (2011). The scarcity and vulnerability of surfing resources: An analysis of the value of surfing from a social economic perspective in Matosinhos, Portugal [Master’s thesis, University of Akureyri]. Skemman. https://skemman.is/handle/1946/9292
European Commission. (2016). The European Tourism Indicator System: ETIS toolkit for sustainable destination management. https://travelbi.turismodeportugal.pt/en-us/Pages/european-tourism-syst…
Farmer, B., & Short, A. D. (2007). Australian national surfing reserves rationale and process for recognising iconic surfing locations. Journal of Coastal Research, (50), 99–103. https://www.jstor.org/stable/26481564
Fernandes, M. da L., Antunes, I. C., Oliveira, E. R., & Alves, F. L. (2016). Design policy options supported by marine and coastal ecosystem services assessment and valuation: a Case Study in Portugal. Journal of Coastal Research, 75(1), 977–981. https://doi.org/10.2112/SI75-196.1
Fitzgerald Frisby Landscape Architecture. (2010). Bells Beach Surfing Reserve Coastal Management Plan, Draft–2010. Surf Coast Shire. https://www.yumpu.com/en/document/view/33501434/bells-beach-surfing-res…
Fluker, M. (2003). Riding the wave: Defining surf tourism, in R. L. Braithwaite & R. W. Braithwaite (Eds.), CAUTHE 2003: Riding the Wave of Tourism and Hospitality Research (pp. 398–406). Southern Cross University.
Frank, F., Pintassilgo, P., & Pinto, P. (2015). Environmental awareness of surf tourists: a case study in the Algarve. Journal of Spatial and Organizational Dynamics, 3(2), 102–113. https://www.jsod-cieo.net/journal/index.php/jsod/article/view/45
Fundação Calouste Gulbenkian. (2016). Uma Metrópole para o Atlântico. https://gulbenkian.pt/noticias/sem-categoria/uma-metropole-para-o-atlan…
Given, L. M. (2008). The SAGE Encyclopedia of Qualitative Reserach Methods (Vol. 2). SAGE Publications, Inc.
Hageman, B. O. (2004). Western surf tourism in the traditional fishing village of Taghazout, a sustainable development?[Unpublished Bachelor research thesis]. NHTV Breda University of Applied Sciences.
Hritz, N., & Franzidis, A. F. (2018). Exploring the economic significance of the surf tourism market by experience
level. Journal of Destination Marketing and Management, 7, 164–169.
https://doi.org/10.1016/j.jdmm.2016.09.009
Hugues-Dit-Ciles, E. (2009). The sustainability of surfing tourism at remote destinations [Doctoral dissertation, University of Plymouth]. PEARL. http://hdl.handle.net/10026.1/1121
Hugues-Dit-Ciles, E., Findlay, M., Glegg, G., & Richards, J. (2004). An investigation into the nature of surfing tourism and its potential environmental impacts on relatively pristine environments: Gnaraloo, Western Australia, a case study, in: Proceedings of the Coast to Coast ‘04: Australia‘s National Coastal Conference (pp. 1–9), April 19–23, 2004, Hobart, Hotel Grand Chancellor.
Instituto Nacional de Estatística. (2019a). Statistical Yearbook of Área Metropolitana de Lisboa – 2018. https://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICA…
Instituto Nacional de Estatística. (2019b). Statistical Yearbook of Centro Region – 2018. https://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_publicacoes&PUBLICA…
Lazarow, N., (2007). The value of coastal recreational resources: a case study approach to examine the value of recreational surfing to specific locales. Journal of Coastal Research, (50), 12–20. https://www.jstor.org/stable/26481547
Lazarow, N. (2010). Managing and valuing coastal resources: An examination of the importance of local knowledge and surfbreaks to coastal communities [Doctoral dissertation, Australian National University]. ANU Research. http://hdl.handle.net/1885/150598
Leal, A. P. S., & Cipriano, F. (2017). Portugal Surf Guide. Uzina Books.
Leavy, P. (2014). The Oxford Handbook of Qualitative Research. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199811755.001.0001
Lopes, J. T., & Bicudo, P. (2017). Surfing tourism plan: Madeira Island case study. European Journal of Tourism Research, 16, 45–56. http://ejtr.vumk.eu/index.php/volume16/477-v16rp45
Mach, L. (2009). Finding another wave: The need for ecotourism principles in international surf culture [substantial research paper, Master’s by coursework, American University, Washington, DC.]. https://www.american.edu/sis/gep/upload/leon-mach.pdf
Mach, L. (2014). From the endless summer to the surf spring: Technology and governance in developing world surf tourism [Doctoral Dissertation, University of Delaware]. University of Delaware Library Institutional Repository. http://udspace.udel.edu/handle/19716/16764
Mach, L., & Ponting, J. (2018). Governmentality and surf tourism destination governance. Journal of Sustainable Tourism, 26(11), 1845–1862. https://doi.org/10.1080/09669582.2018.1513008
Mach, L., Ponting, J., Brown, J., & Savage, J. (2020). Riding waves of intra-seasonal demand in surf tourism: analysing the nexus of seasonality and 21st century surf forecasting technology. Annals of Leisure Research, 23(2), 184-202.https://doi.org/10.1080/11745398.2018.1491801
Machado, V., Carrasco, P., Contreiras, J. P., Duarte, A. P., Gouveia, D. (2018). Governing locally for sustainability: public and private organizations’ perspective in surf tourism at Aljezur, Costa Vicentina, Portugal. Tourism Planning and Development, 15(6), 692–704. https://doi.org/10.1080/21568316.2017.1415958
Martin, S. A., & Assenov, I. (2012). The genesis of a new body of sport tourism literature: A systematic review of surf tourism research (1997-2011). Journal of Sport and Tourism, 17(4), 257–287. https://doi.org/10.1080/14775085.2013.766528
Martin, S. A., & Assenov, I. (2014). Investigating the importance of surf resource sustainability indicators: Stakeholder perspectives for surf tourism planning and development. Tourism Planning and Development, 11(2), 127-148. https://doi.org/10.1080/21568316.2013.864990
Martin, S. A., & Assenov, I. (2015). Measuring the conservation aptitude of surf beaches in Phuket, Thailand: an application of the Surf Resource Sustainability Index. International Journal of Tourism Research, 17(2), 105–117. https://doi.org/10.1002/jtr.1961
McGregor, T., & Wills, S. (2017). Surfing a wave of economic growth. CAMA Working Paper No. 31/2017.https://doi.org/10.2139/ssrn.2955476
Nunes, J. M. R. (2015). O surfista e a sua satisfação na componente da experiência turística de surf: o caso de Peniche [Master’s thesis, Polytechnic Institute of Leiria]. IC-Online. http://hdl.handle.net/10400.8/2255
Nunes, R., & Brito, M. (2019). The impacts of Rip Curl Pro, surf competition, in Peniche (Portugal). Journal of Maritime & Transportation Science, 55(1), 129–141. https://doi.org/10.18048/2018.00.09
O’Brien, D., & Ponting, J. (2013). Sustainable surf tourism: A community centered approach in Papua New Guinea. Journal of Sport Management, 27(2), 158-172. https://doi.org/10.1123/jsm.27.2.158
Oliveira, F., Eurico, S., & Jorge, J. P. (2019). EBSCode - Eco Based Surf Code - Surfing for a sustainable development of beaches: the Portuguese case. In A. Artal-Tur et al. (eds.), Trends in Tourist Behavior (pp. 109-123). Tourism, Hospitality & Event Management. https://doi.org/10.1007/978-3-030-11160-1_7
Orchard. S. (2020). Legal protection of New Zealands’s surf breaks: top-down and bottom-up aspects of a natural resource challenge. Australasian Journal of Environmental Management. 27(1), 6-21. https://doi.org/10.1080/14486563.2020.1719439
Pereira, P. J. G. (2019). Turismo de surf: Estudo exploratório do perfil e motivações dos consumidores da modalidade em escolas de surf no litoral Alentejano [Master’s thesis, Universidade de Evora]. Repositório Universidade de Evora. https://dspace.uevora.pt/rdpc/handle/10174/25462?mode=full
Poizat-Newcomb, S. (1999). The genesis of a sports tourism activity – Surfing (part I). Journal of Sport Tourism, 5(4), 5–14. https://doi.org/10.1080/10295399908718671
Ponting, J. (2001). Managing the Mentawais: An examination of sustainable tourism management and the surfing tourism industry in the Mentawai Archipelago, Indonesia [Master’s thesis, University of Technology Sydney]. Mentawai Culture & Society. https://www.mentawai.org/surfing-industry/surfing-tourism-mentawai/
Ponting, J. (2008). Consuming nirvana: An exploration of surfing tourist space [Doctoral dissertation, University of Technology Sydney]. OPUS. http://hdl.handle.net/10453/19997
Ponting, J., & O’Brien, D. (2014). Liberalizing Nirvana: an analysis of the consequences of common pool resource deregulation for the sustainability of Fiji’s surf tourism industry. Journal of Sustainable Tourism, 22(3), 384–402. https://doi.org/10.1080/09669582.2013.819879
Ponting, J., & O’Brien, D. (2015). Regulating “Nirvana”: Sustainable surf tourism in a climate of increasing regulation. Sport Management Review, 18(1), 99–110. https://doi.org/10.1016/j.smr.2014.07.004
Porter, B. A., Orams, M. B., & Lück, M. (2015). Surf-riding tourism in coastal fishing communities: A comparative case study of two projects from the Philippines. Ocean & Coastal Management, 116, 169–176. https://doi.org/10.1016/j.ocecoaman.2015.07.015
Portugal, A. C., Campos, F., Martins, F., & Melo, R. (2017). Understanding the relation between serious surfing, surfing profile, surf travel behaviour and destination attributes preferences. European Journal of Tourism Research, 16, 57–73. http://ejtr.vumk.eu/index.php/volume16/478-v16rp57
Rebelo, C., & Carvalhinho, L. (2012). Turismo de surf: perceção das potencialidades de Peniche como destino de surf [Conference paper]. 2nd International Conference on Tourism Recreation, 7th to 9th November 2012, GITUR, Polytechnic Institute of Leiria, Peniche, Portugal. https://doi.org/10.13140/2.1.3215.3607
Reed, M. A. (1999). Waves of commodification: A critical investigation into surfing subculture [Master’s thesis, San Diego State University]. El Camino College. https://www.elcamino.edu/faculty/mreed/general/thesis/thesis.htm
Reineman, D. R., & Ardoin, N. M. (2018). Sustainable tourism and the management of nearshore coastal places: place attachment and disruption to surf-spots. Journal of Sustainable Tourism, 26(2), 325–340. https://doi.org/10.1080/09669582.2017.1352590
Reis, P., & Jorge, J. P. (2012). Surf tourism: segmentation by motivation and destination choice [Conference paper]. 2nd International Conference on Tourism Recreation, 7th to 9th November 2012, GITUR, Polytechnic Institute of Leiria, Peniche, Portugal. http://hdl.handle.net/10400.8/1044
Rivera Mateos, M. (2016). Paisaje, patrimonio y turismo de surf: factores de atracción y motivación en el Parque Natural del Estrecho, España. Cuadernos de Turismo, (37), 351-376. https://doi.org/10.6018/turismo.37.256271
Rocha, J. M. (2008). História do Surf em Portugal: As origens. Quimera Editores.
Scheske, C., Rodriguez, M. A., Buttazzoni, J. E., Strong-Cvetich, N., Gelcich, S., Monteferri, B., Rodríguez, L. F., & Ruiz, M. (2019). Surfing and marine conservation: Exploring surf-break protection as IUCN protected area categories and other effective area-based conservatin measures. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 29(S2), 195-211. https://doi.org/10.1002/aqc.3054
Scorse, J., Reynolds, F., & Sackett, A. (2015). Impact of surf breaks on home prices in Santa Cruz, CA. Tourism Economics, 21(2), 409–418. https://doi.org/10.5367/te.2013.0367
Sharpley, R. (2014). Host perceptions of tourism: A review of the research. Tourism Management, 42, 37–49. https://doi.org/10.1016/j.tourman.2013.10.007
Silva, S. F., & Ferreira, J. C. (2014). The social and economic value of waves: An analysis of Costa de Caparica, Portugal.Ocean & Coastal Management, 102, 58-64. https://doi.org/10.1016/j.ocecoaman.2014.09.012
Springwald, S. (2018). Beyond the perfect wave: environmental awareness of surf tourists a case study of Peniche, Portugal [Master’s thesis, Polytechnic Institute of Leiria]. IC-Online. http://hdl.handle.net/10400.8/3247
Surfers Against Sewage. (2009). Guidance on Environmental Impact Assessment of Offshore Renewable Energy Development on Surfing Resources and Recreation. https://www.sas.org.uk/wp-content/uploads/sas-guidance-on-environmental…
Tantamjarik, P. (2004). Sustainability issues facing the Costa Rica surf tourism industry [Master’s thesis, University of Hawaii]. ScholarSpace. http://hdl.handle.net/10125/10548
Teixeira, A. G. (2017). The sustainability of surf tourism destinations: a case study of Peniche, Portugal [Master’s thesis, Polytechnic Institute of Leiria]. IC-Online. http://hdl.handle.net/10400.8/2719
Tourism New South Wales. (2009). Tourism NSW’s Action Plan to Consolidate the State’s Position as Australia’s Premier Surf Destination: Catching the Wave. https://www.yumpu.com/en/document/view/5614545/surf-tourism-action-plan…
Towner, N., & Milne, S. (2017). Sustainable surf tourism development in the Mentawai Islands, Indonesia: local stakeholder perspectives. Tourism Planning and Development, 14(4), 503–526. https://doi.org/10.1080/21568316.2017.1287122
Turismo de Lisboa. (2019, December 4). Plano estratégico de turismo para a região de Lisboa 2020-2024: Relatório final. https://www.lisboa.pt/fileadmin/atualidade/noticias/user_upload/Relator…
Turismo de Portugal. (2017, March). Estratégia Turismo 2027: Liderar o turismo do futuro. Ministry of Economy and Digital Transition. https://www.turismodeportugal.pt/SiteCollectionDocuments/estrategia/est…
United Nations Environment Programme. (2009). Sustainable coastal tourism: an integrated planning and management approach. http://hdl.handle.net/20.500.11822/7819
United Nations Environment Programme & World Tourism Organization. (2005). Making tourism more sustainable: A guide for policy makers. http://hdl.handle.net/20.500.11822/8741
Usher, L. E., Goff, J., & Gómez, E. (2016). Exploring surfers’ perceptions of municipal regulations using grounded theory. Annals of Leisure Research, 19(1), 98-116. https://doi.org/10.1080/11745398.2015.1066260
Van Eetvelde, V., Loupa Ramos, I., & Bernardo, F. (2016). Valuing landscape identity of local inhabitants through a tourism discourse [Conference paper]. Landscape Values. Place and Praxis, Galway, Ireland. June 29-July 2, 2016 https://www.researchgate.net/publication/307207791_Valuing_Landscape_Id…
Vieira, I. I. N. (2015). O desenvolvimento da Nazaré através do marketing territorial e do branding [Master’s thesis, Universidade de Coimbra]. Repositório científico da Universidade de Coimbra. http://hdl.handle.net/10316/28512
Ware, D. (2017). Sustainable resolution of conflicts over coastal values: a case study of the Gold Coast Surf Management Plan. Australian Journal of Maritime and Ocean Affairs, 9(2), 68-80. https://doi.org/10.1080/18366503.2017.1278501
World Commission on Environment & Development. (1987). Our common future. Oxford University Press.
Agência para a Modernização Administrativa. (2020a). Concelhos de Portugal. https://dados.gov.pt/en/datasets/concelhos-de-portugal/
Agência para a Modernização Administrativa. (2020b). Local lodging. https://eportugal.gov.pt/en/fichas-de-enquadramento/alojamento-local
Agência Portuguesa do Ambiente. (2020). Missão e Visão. https://apambiente.pt/index.php?ref=5&subref=633
Associação de Escolas de Surf de Portugal. (2020). Quem somos. http://www.associacaoescolasdesurf.pt/quem-somos/
Associação Nacional de Surfistas. (2020). Historial. https://www.ansurfistas.com/historial/
Autoridade Marítima Nacional. (2020). Missão e Competências. https://www.amn.pt/AMN/Paginas/Missao.aspx
Beachcam. (2020, March 10). Nazaré Tow Surfing Challenge chegou a mais de 1 bilião de pessoas.https://beachcam.meo.pt/wsl/2020/03/nazare-tow-surfing-challenge-com-numeros-recordes-em-termos-de-alcance-mediatico/
Capitulo Perfeito. (2020). Transmissão do Capítulo Perfeito com alcance de 33,5 milhões de pessoas nos cinco continentes. https://capituloperfeito.com/transmissao-do-capitulo-perfeito-com-alcance-de-335-milhoes-de-pessoas-nos-cinco-continentes/
Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional de Lisboa e Vale do Tejo.. (2020). A CCDR LVT. http://www.ccdr-lvt.pt/pt/a-ccdrlvt/7281.htm
Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional do Centro. (2019, December 13). Missão. http://www.ccdrc.pt/index.php?option=com_content&view=article&id=254&It…
Diário de Notícias. (2019, June 28). Câmara de Mafra mantém restrições de alojamento local na Ericeira. https://www.dn.pt/lusa/camara-de-mafra-mantem-restricoes-de-alojamento-local-na-ericeira-11056919.html
Direção-Geral do Território. (2020). Natureza e Missão. http://www.dgterritorio.pt/a_dgt/natureza_e_missao/
European Environment Agency. (2020). Natura 2000 Network Viewer. https://natura2000.eea.europa.eu
Eurostat. (2020). NUTS. European Commission. https://ec.europa.eu/eurostat/web/gisco/geodata/reference-data/administ…
Federação Portuguesa de Concessionários de Praia. (2020). Sobre a federação. http://fpcpraia.pt/sobre-a-federacao/
Federação Portuguesa de Surf. (2020). Sobre a FPS. https://www.surfingportugal.com/sobre-a-fps/
Fórum Oceano. (2020). Portuguese Nautical stations. http://www.forumoceano.pt/p158-sobre-as-estacoes-nauticas-de-portugal-p…
Instituto da Conservação da Natureza e das Florestas. (2020a). Áreas Protegidas. http://www2.icnf.pt/portal/ap
Instituto da Conservação da Natureza e das Florestas. (2020b). Quem somos. https://www.icnf.pt/quemsomos
Internations. (2020). The Top 10 Most Welcoming Countries. https://www.internations.org/guide/global/the-top-10-most-welcoming-countries-39411
Inside Airbnb. (2020, April 24). Lisbon. http://insideairbnb.com/lisbon/
Porto, R. (2018, August 26). De desporto de marginalizados a recordista de números no turismo. O negócio do surf em Portugal. Observador. https://observador.pt/especiais/de-desporto-de-marginalizados-a-recordi…
Save the Waves Coalition. (2020). About us. https://www.savethewaves.org/about-us/
S.O.S – Salvem o Surf. (2020). Info. https://www.facebook.com/pg/SOS.SalvemOSurf/about/?ref=page_internal
Surf-Forecast. (2020). Surf forecast & surf report finder by country. https://www.surf-forecast.com/countries
SurferToday. (2018, March 20). How many surfers are there in the world? https://www.surfertoday.com/surfing/how-many-surfers-are-there-in-the-world
Surfrider Foundation Europe. (2019, May 17). Surfrider stands against the breakwall project in Matosinhos. https://surfrider.eu/en/learn/news/surfrider-stands-against-the-breakwa….
TCP/ARPT Centro de Portugal. (2020a). Center of Portugal. https://www.centerofportugal.com/
TCP/ ARPT Centro de Portugal. (2020b). Santa Cruz Ocean Spirit. https://www.centerofportugal.com/event/santa-cruz-ocean-spirit/
Turismo de Lisboa. (2020). About Turismo de Lisboa. https://www.visitlisboa.com/en/about-turismo-lisboa
Turismo de Portugal (2020a, April 24). Alojamento local: oferta. https://travelbi.turismodeportugal.pt/pt-pt/Paginas/PowerBI/rnal-regist…
Turismo de Portugal. (2020b). Missão e visãohttp://www.turismodeportugal.pt/pt/quem_somos/Organizacao/Missao_Visao/…
Turismo de Portugal. (2020c). Sintra Portugal Pro. https://www.visitportugal.com/en/node/155966
Turismo de Portugal. (2020d). Surfing. https://www.visitportugal.com/en/node/73856
Vision of Humanity. (2020). Global Peace Index 2019. http://visionofhumanity.org/indexes/global-peace-index/
World Surf League. (2020a). Caparica Surf Fest Pro. https://www.worldsurfleague.com/events/2020/mqs/3319/caparica-surf-fest…
World Surf League. (2020b). Pro Santa Cruz. https://www.worldsurfleague.com/events/2020/mqs/3313/pro-santa-cruz-pos…
World Surf League. (2020c). 2020 Men’s Challenger Series Event Schedule. https://www.worldsurfleague.com/series/2/2020/mens-challenger-series
World Travel Awards. (2020). Turismo de Portugal. https://www.worldtravelawards.com/profile-28112-turismo-de-portugal
