De Europese Unie laat bijen in de steek!
22 miljard euro. Zoveel dragen honingbijen, hommels en wilde bijen elk jaar bij aan de Europese landbouwindustrie. Maar het gaat niet goed met hen. Door onder andere het overvloedig gebruik van pesticiden door de landbouwsector sterven deze bestuivers bij de vleet.
Bijen zijn van essentieel belang voor onze samenleving. Verschillende sectoren maken gretig gebruik van de producten die bijen produceren en bestuiven. De landbouwsector is het meest afhankelijk van bijen en hun diensten. Vreemd genoeg is het ook de landbouwsector die met een intensief pesticidebeleid het voortbestaan van bijen bedreigt. De laatste decennia werd een teloorgang van de bijenpopulaties vastgesteld. Voornamelijk hommels en wilde bijen hebben het moeilijk. Hoog tijd om het Europese pesticidebeleid onder de loep te nemen!
Bijen zijn geen bijzaak
Door de bestuiving van gewassen, bloemen en planten ondersteunen bijen de biodiversiteit. Hoewel dit proces slechts enkele seconden duurt, is onze hele samenleving ervan afhankelijk. Dankzij bijen kan de mens genieten van een divers pakket groenten, fruit, zaden, noten en zelfs het dagelijkse kopje koffie.
Bijen zijn ook belangrijk voor milieugezondheid. De biodiversiteit op aarde is afhankelijk van dit eeuwenoud evolutionair partnerschap tussen planten en bestuivers. Gezien de belangrijke ecologische en economische waarde van bijen, is er behoefte aan het opvolgen en onderhouden van gezonde bijen op lokaal, nationaal en globaal niveau.
Pesticiden worden vaak beschouwd als een snelle, gemakkelijke en goedkope oplossing voor de bestrijding van onkruid en ongewenste diersoorten. Het gebruik ervan heeft echter een hoge prijs. Reststoffen kunnen worden teruggevonden in de bodem, de lucht en het water. Sommige pesticiden kunnen dodelijk zijn voor bijen. Daarnaast zijn er nog verschillende niet dodelijke negatieve effecten op de gezondheid van bijen wanneer deze in aanraking komen met schadelijke pesticiden.
Beewashing bij het op de markt brengen van pesticiden
Hoewel de EU het belang van een sterke milieuambitie en de bescherming van biodiversiteit veelvuldig verkondigt, lijkt dit zich met betrekking tot bijen niet te vertalen in het pesticidebeleid. De huidige Europese beleidsinstrumenten vormen een geschikt kader om de belangen van bijen te behartigen binnen een duurzaam pesticidebeleid. Toch lijken bijen geen prioriteit in het huidige pesticidebeleid. Indien er al specifieke bepalingen ten voordele van bijen worden opgenomen in het Europees pesticidebeleid, leiden deze zelden tot significante effecten voor de bijenpopulatie. De bepalingen zijn vaak te zwak opgesteld of te zwak uitgevoerd. Dit wordt in de hand gewerkt door een ondoorzichtig beslissingsproces, een gebrek aan controle en een te grote keuzevrijheid voor de lidstaten. Op deze manier wordt intensieve landbouw op de troon gehouden.
Het verbod op drie neonicotinoïden wordt naar voren geschoven als het pronkstuk van het Europees pesticidebeleid. Neonicotinoïden zijn één van de meest gebruikte insecticiden ter wereld. Ze liggen al langer onder vuur vanwege schadelijke effecten op bijen. Er mag echter niet de indruk worden gewekt dat daarmee de kous af is.
De afwijzing door de Europese Commissie van het EFSA Bee Guidance Document voor pesticidenonderzoek is een van de grootste misstappen op het vlak van bijenbescherming. Dit document bevat richtlijnen voor onderzoek naar de effecten van pesticiden op bijen volgens de hoogste wetenschappelijke standaard. Door deze richtlijnen niet te volgen kunnen belangrijke aspecten zoals chronische giftigheid en risico's voor wilde bijen worden genegeerd in de beoordeling van de effecten van pesticiden op bijen. Door de afwijzing van deze richtlijnen is de EU tot op de dag van vandaag niet in staat om te garanderen dat de pesticiden die op de markt komen onschadelijk zijn voor bijenpopulaties.
Oude wijn in nieuwe zakken
Intensivering en expansie van de landbouw vormen een ernstige bedreiging voor bijen en de biodiversiteit in het algemeen. Het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) is een beleidsinstrument van de EU dat vormgeeft aan de Europese landbouw. Een sterk gemeenschappelijk landbouwbeleid is dus van essentieel belang voor bijen.
Het versterken van de milieu- en klimaatprestaties werd als essentiële doelstelling voorgesteld bij het GLB 2014-2020 en het GLB 2022-2027. Geen van beide lijkt dit te kunnen waarmaken. Een gebrek aan controle, een grote keuzevrijheid van de lidstaten en het ontbreken van concrete bijvriendelijke toepassings- en beheerseisen vormen steevast een struikelblok. De tekortkomingen die werden geïdentificeerd in het GLB 2014-2020 lijken niet te worden aangepakt voor de volgende periode. De definitieve invulling van het GLB 2020-2027 staat nog niet vast. Daarom blijft het van essentieel belang om te wijzen op de terugkerende zwakke punten en bijvriendelijke maatregelen te promoten.
Inzoomen op België
Het is niet verwonderlijk dat enkele van deze Europese tekortkomingen ook gevolgen hebben voor het beleid van de lidstaten. Een tekort aan transparantie en het gebrek aan concrete, controleerbare en ambitieuze doelstellingen leiden ook in België tot een suboptimale bescherming van bijen. Zowel de Europese Unie als België beschikken over een kader voor een pesticidebeleid dat de belangen van bijen behartigt, maar dit kader wordt noch op Europees, noch op Belgisch niveau ingevuld met voldoende ambitieuze en doeltreffende maatregelen.
Toch kan worden gesteld dat België initiatieven heeft genomen die getuigen van een zekere ambitie en slagkracht. Zo is een wetsvoorstel hangende voor een verbod op het op de markt brengen van verschillende neonicotinoïden. Hiermee zet België een stapje verder dan de EU.
Werk aan de winkel
In 2019 presenteerde de Europese Commissie haar Europese Green Deal. Dit nieuwe groene paradepaardje stelt ambitieuze doelen voorop. Zo wil het de ombuiging van de achteruitgang van bestuivers bereiken tegen 2030. Ook zou het totale gebruik van pesticiden tegen 2030 met 50% worden verminderd. Het is voorlopig nog afwachten of deze doelstellingen meer zullen zijn dan louter een goed voornemen.
Wetenschappers, NGO’s, werkgroepen en controleorganen geven duidelijk aan welke concrete stappen we moeten nemen in het pesticidebeleid om bijenpopulaties te herstellen en te onderhouden. Enkel door deze stappen volwaardig te implementeren zal de Europese en Belgische landbouw een groene en zoemende toekomst tegemoet gaan. In januari 2020 werd deze boodschap kracht bijgezet door een publicatie waarin meer dan 50 wetenschappers oproepen tot onmiddellijke actie voor het herstel van insectenpopulaties, waaronder bijen. De wetenschappers concluderen dan ook gepast: “We must act now”!
Bibliografie
EU: verordeningen, richtlijnen, rechtspraak en andere publicaties
Verordeningen en richtlijnen
Verord.Raad nr. 1107/2009, 21 oktober 2009 betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen en tot intrekking van de Richtlijnen 79/117/EEG en 91/414/EEG van de Raad, Pb.L. 24 november 2009, afl. 309, 1.
Richtl.Raad, 21 oktober 2009 tot vaststelling van een kader voor communautaire actie ter verwezenlijking van een duurzaam gebruik van pesticiden, Pb.L. 24 november 2009, afl. 309, 71.
Verord.Raad nr. 1185/2009, 25 november 2009, betreffende statistieken over pesticiden, Pb.L. 10 december 2009, afl. 324, 1.
Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, Pb.C. 26 oktober 2012, afl. 326, 47.
Uitvoeringsverord.Commissie nr. 485/2013, 24 mei 2013 tot wijziging van Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011, wat de voorwaarden voor goedkeuring van de werkzame stoffen clothianidin, thiamethoxam en imidacloprid betreft, en houdende een verbod op het gebruik en de verkoop van zaden die zijn behandeld met gewasbeschermingsmiddelen die deze werkzame stoffen bevatten, Pb.L. 25 mei 2013, afl. 139, 12-26.
Verord.Raad nr. 2017/625, 15 maart 2017 betreffende officiële controles en andere officiële activiteiten die worden uitgevoerd om de toepassing van de levensmiddelen- en diervoederwetgeving en van de voorschriften inzake diergezondheid, dierenwelzijn, plantgezondheid en gewasbeschermingsmiddelen te waarborgen, tot wijziging van de Verordeningen (EG) nr. 999/2001, (EG) nr. 396/2005, (EG) nr. 1069/2009, (EG) nr. 1107/2009, (EU) nr. 1151/2012, (EU) nr. 652/2014, (EU) 2016/429 en (EU) 2016/2031 van het Europees Parlement en de Raad, de Verordeningen (EG) nr. 1/2005 en (EG) nr. 1099/2009 van de Raad en de Richtlijnen 98/58/EG, 1999/74/EG, 2007/43/EG, 2008/119/EG en 2008/120/EG van de Raad, en tot intrekking van de Verordeningen (EG) nr. 854/2004 en (EG) nr. 882/2004 van het Europees Parlement en de Raad, de Richtlijnen 89/608/EEG, 89/662/EEG, 90/425/EEG, 91/496/EEG, 96/23/EG, 96/93/EG en 97/78/EG van de Raad en Besluit 92/438/EEG van de Raad, Pb.L. 7 april 2017, afl. 95, 1.
Voorstel van Verordening inzake de financiering, het beheer en de monitoring van het gemeenschappelijk landbouwbeleid en tot intrekking van Verordening (EU) nr. 1306/2013, Brussel, 1 juni 2018.
Voorstel voor een Verordening van het Europees Parlement en de Raad tot vaststelling van voorschriften inzake steun voor de strategische plannen die de lidstaten in het kader van het gemeenschappelijk landbouwbeleid opstellen (strategische GLB-plannen) en die uit het Europees Landbouwgarantiefonds (ELGF) en het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (Elfpo) worden gefinancierd, en tot intrekking van Verordening (EU) nr. 1305/2013 van het Europees Parlement en de Raad en van Verordening (EU) nr. 1307/2013 van het Europees Parlement en de Raad, Brussel, 1 juni 2018.
Voorstel van Verordening van het Europees Parlement en de Raad tot wijziging van de Verordeningen (EU) nr. 1308/2013 tot vaststelling van een gemeenschappelijke ordening van de markten voor landbouwproducten, (EU) nr. 1151/2012 inzake kwaliteitsregelingen voor landbouwproducten en levensmiddelen, Brussel, 1 juni 2018.
Uitvoeringsverord. Commissie nr. 2018/783, 29 mei 2018 tot wijziging van Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 wat betreft de voorwaarden voor de goedkeuring van de werkzame stof imidacloprid, Pb.L. 30 mei 2018, afl. 132, 31.
Uitvoeringsverord. Commissie nr. 2018/784 of 29 mei 2018 tot wijziging van Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 wat betreft de voorwaarden voor de goedkeuring van de werkzame stof clothianidin, Pb.L. 30 mei 2018, afl. 132, 35.
Uitvoeringsverord.Commissie nr. 2018/785, 29 mei 2018 tot wijziging van Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 wat betreft de voorwaarden voor de goedkeuring van de werkzame stof thiamethoxam, Pb.L. 30 mei 2018, afl. 132, 40.
Uitvoeringsverord. Commissie nr. 2020/23, 12 januari 2020 tot niet-verlenging van de goedkeuring van de werkzame stof thiachloprid overeenkomstig Verordening (EG) nr. 1107/2009 van het Europees Parlement en de Raad betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen, en tot wijziging van de bijlage bij Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 van de Commissie, Pb.L. 14 januari 2020, afl. 8, 8.
Rechtspraak
Gerecht 17 mei 2018, nr. T-429/13 en T-451/13, Bayer CropScience e.a./ commissie, ECLI:EU:T:2018:280, 208.
Andere publicaties
Afdeling Evaluatie achteraf van directoraat-generaal Parlementaire Onderzoeksdiensten, Europese uitvoeringsbeoordeling van Verordening (EG) nr. 1107/2009 betreffende gewasbeschermingsmiddelen, april 2018, 44-45.
BREYER, H., “Report on the proposal for a regulation of the European Parliament and of the Council concerning the placing of plant protection products on the market”. A6-0359/2007,www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+REPORT+A6-….
Department for Environment, Food and Rural Affairs , “Simplification of the EU pesticides regulatory regime”, 6 September 2013.
Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's, Thematische strategie voor een duurzaam gebruik van pesticiden, COM/2006/0372.
EFSA, “Bee Health”, www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/bee-health.
EFSA, Bees and pesticides: third consultation on guidance review, 24 maart 2020, www.efsa.europa.eu/en/news/bees-and-pesticides-third-consultation-guida….
EFSA, Bumble bee study does not affect neonicotinoid conclusions, 4 juni 2013, www.efsa.europa.eu.
EFSA, Conclusion on the pesticide: Peer review of the pesticide risk assessment for bees for the active substance clothianidin considering the uses as seed treatments and granules, 1 februari 2018, https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2018.5177
EFSA, Conclusion on the pesticide: Peer review of the pesticide risk assessment for bees for the active substance imidacloprid considering the uses as seed treatments and granules, 1 februari 2018, https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2018.5178.
EFSA, Conclusion on the pesticide: Peer review of the pesticide risk assessment for bees for the active substance thiamethoxam considering the uses as seed treatments and granules, 1 februari 2018, https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2018.5179.
EFSA, 2019 Eurobarometer on Food Safety in the EU, https://www.efsa.europa.eu/sites/default/files/corporate_publications/f….
EFSA Guidance Document on the risk assessment of plant protection products on bees (Apis mellifera, Bombus spp. and solitary bees). EFSA Journal 2013, 11(7):3295.
Europese Commissie, Communication from the European Commission on honeybee health, 2010, https://ec.europa.eu/food/animals/live_animals/bees_en.
Europese Commissie. Communication on the precautionary principle, Brussel, 2 februari 2000, 1-4, www.eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2000:0001:FIN:EN….
Europese Commissie, “EU-begroting: het gemeenschappelijk landbouwbeleid na 2020”, 1 juni 2018, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/MEMO_18_3974.
Europese Commissie, Evaluation of the impact of the CAP on habitats, landscapes and biodiversity, november 2019,https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/key-policies/common-ag… policy/cmef/sustainability/impact-cap-habitats-landscapes-biodiversity_en.
Europese Commissie, Evaluation study of the payment for agricultural practices beneficial for the climate and the environment, 12 december 2017, https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/598b81ff-dfbc-….
Europese Commissie, First report on the harmonisation of risk assessment procedures, Brussel, 20 december 2000, www.bfr.bund.de/cm/343/first_report_on_the_harmonisation_of_risk_assess… procedures.pdf.
Europese Commissie, Guidance Document on terrestrial Ecotoxicology under Council Directive 91/414/EEC, 17 oktober 2002, SANCO/10329/2002, https://ec.europa.eu/food/sites/food/files/plant/docs/pesticides_ppp_ap….
Europese Commissie, Het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) en de landbouw in Europa: Veelgestelde vragen, 26 juni 2013,https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/MEMO_13_631.
Europese Commissie, Het gemeenschappelijk landbouwbeleid in een notendop, https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/key-policies/common-ag….
Europese Commissie, Overview report Authorisation of Plant Protection Products, 2017, 3-8.
Europese Commissie, Working document on emergency situations according to Article 53 of regulation 1107/2009, 1 februari 2013.
Europese Commissie, “Pesticiden”, https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides_en.
Europese Commissie, “Pesticides and bees”, https://ec.europa.eu/food/animals/live_animals/bees/pesticides_en.
Europese Commissie, Press release : European citizens’ initatives : Commission registers 3 initiatives and finds 1 inadmissable, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_19_5516.
Europese Commissie, “Search for emergency authorisations“, https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides/eu-pesticides-database/ppp/p….
Europese Commissie, “Sustainable agriculture in the CAP”, https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/sustainability/sustain….
Europese Commissie, “The EU approach to tackle pollinator decline.”, http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/pollinators….
Europese Commissie, “Toekomst van het gemeenschappelijk landbouwbeleid.”, https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/key-policies/common-ag….
Europese Commissie, Working document on emergency situations according to Article 53 of regulation 1107/2009, 1 februari 2013.
Europese Rekenkamer, Bescherming van wilde bestuivers in de EU: de initiatieven van de Commissie hebben geen vruchten afgeworpen, 9 juli 2020, www.eca.europa.eu/en/Pages/DocItem.aspx?did=54200.
Europese Rekenkamer, Duurzaam gebruik
van gewasbeschermingsmiddelen: beperkte vooruitgang bij het meten en beperken van de risico’s, 11 februari 2020, https://www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR20_05/SR_Pesticides_nl.p…
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s, De Europese Green Deal, COM(2019) 640 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/nl/TXT/?uri=CELEX%3A52019DC0640.
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio, Een “van boer tot bord”-strategie voor een eerlijk, gezond en voedselsysteem, COM/2020/381 final, 20 mei 2020, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?qid=1590404602495&uri=C….
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s, EU biodiversiteitsstrategie voor 2030: De natuur terug in ons leven brengen, COM/2020/380 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/nl/TXT/?qid=1590574123338&uri=C….
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s, het EU initiatief inzake bestuivers, COM(2018) 395 final, 1 juni 2018, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A52018DC0395.
Resolutie van het Europees Parlement van 23 oktober 2019 over de ontwerpverordening van de Commissie tot wijziging van Verordening (EU) nr. 546/2011 wat de beoordeling van de effecten van gewasbeschermingsmiddelen op honingbijen betreft (D045385/06 – 2019/2776(RPS)).
SAM Group of Chief Scientific Advisors, EU Authorisation processes of plant protection products from a scientific point of view, 4 juni 2018, 40.
B., STAES, Implementationd of EFSA Bee Guidance Document : Letter to commissioner Andriukaitis, 25 februari 2019, www.greens-efa.eu/en/article/news/implementation-of-efsa-bee-guidance-d….
Uitvoeringsbesluit (EU) 2020/152 van de Commissie en Uitvoeringsbesluit (EU) 2020/153 van de Commissie van 3 februari 2020, PB.L 5 februari 2020, afl. 33, 19.
Resolutie van het Europees Parlement van 12 februari 2019 inzake de uitvoering van Richtlijn 2009/128/EG betreffende een duurzaam gebruik van pesticiden.
Verslag van de Europese Commissie aan het Europees Parlement en de Raad inzake de ervaring die de lidstaten hebben opgedaan met de tenuitvoerlegging van de nationale streefcijfers die in hun nationale actieplannen zijn vastgesteld en de vooruitgang op het gebied van de uitvoering van Richtlijn 2009/128/EG betreffende een duurzaam gebruik van pesticiden, 20 mei 2020.
Verslag van de Europese Commissie aan het Europees Parlement en de Raad inzake de nationale actieplannen van de lidstaten en de vooruitgang op het gebied van de uitvoering van Richtlijn 2009/128/EG betreffende een duurzaam gebruik van pesticiden, 10 oktober 2017
Verslag van rapporteur Jytte Guteland voor de Commissie milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid inzake de uitvoering van Richtlijn 2009/128/EG betreffende een duurzaam gebruik van pesticiden, 30 januari 2019.
Boeken
BOZZINI, E., Pesticide Policy and Politics in the European Union: Regulatory Assessment, Implementation and Enforcement, Palgrave Macmillan 2017.
CHADWICK, F., The Bee Book, Londen, DK publishing, 2016.
HELMER, J., Protecting Pollinators: How to Save the Creatures That Feed Our World, Island Press, 2019.
Artikels
AKTAR, M.W., SENGUPTA, D., CHOWDHURY, A., “Impact of pesticides use in agriculture: their benefits and hazards.”, Interdisclipinary toxicology 2009, 2.
ANTOONS, K., “De toestand van vergelingsziekte na dit eerste jaar zonder neonicotinoïde in de zaadomhulling van suikerbieten”, De Bietplanter 2019.
ANTOONS, K., MANDERYCK, B., WAUTERS, A., “Workshop IIRB Alternatieven voor neonicotinoïden: het KBIVB was aanwezig”, De Bietplanter 2019.
BUSZEWSKI, B., BUKOWSKA, M., LIGOR, M., STANECZKO-BARANOWSKA, I., “A holistic study of neonicotinoids neuroactive insecticides—properties, applications, occurrence, and analysis”, Environmental Science and Pollution Research 2019, 26, 34723–34740.
DE CLEENE, D., “Voor bijen schadelijke pesticiden tijdelijk weer toegelaten ‘om bijen te beschermen’”, EOS 2018.
DEHOUSSE, R., “How consensual is comitology?”, Journal of European Public Policy 2014, 21(6), 842–859.
DROSSART, M., RASMONT, P., VANORMELINGEN, P., DUFRENE M., et al., “Belgian Red List of bees.”, Mons: Presse universitaire de l’Université de Mons 2019, 140 p.
ERJAVEC, K., ERJAVEC, E., “Greening the CAP – Just a fashionable justification? A discourse analysis of the 2014–2020 CAP reform documents.” Food Policy 2015, 53-62.
HARVEY, J.A., HEINEN, R., AMBRECHT, I., et al., “International scientists formulate a roadmap for insect conservation and recovery”, Nature Ecology & Evolution, 6 januari 2020.
HENRY, M.,”A common pesticide decreases foraging success and survival in honeybees.” Science 2012, 336, 348–350
HOOD, C., ROTHSTEIN, H., BALDWIN., R., “The government of risk: Understanding risk regulation regimes.”, Oxford University Press 2001, 15.
KIMURA-KURODA, J., KOMUTA, Y., KURODA, Y., , HAYASHI, M., KAWANO, H., “Nicotine-Like Effects of the Neonicotinoid Insecticides Acetamiprid and Imidacloprid on Cerebellar Neurons from Neonatal Rats”, Plos one 2012, afl. 7.
LOFSTEDT, R., “Risk versus Hazard – how to regulate in the 21st Century.”, EJRR 2011, 2, 149-168.
LOFSTEDT, R., “The substitution principle in chemical regulation: A constructive critique.”, Journal of Risk Research2014, 17(5), 543–564.
PE’ER, G., BONN, A., BRUELHEIDE, H., et.al, “Action needed for the EU Common Agricultural Policy to address sustainability challenges.”, People and Nature 2020, 305–316.
PE’ER, G., ZINNEGREBE, Y. MOREIRA, F., et.al, “A greener path for the EU Common Agricultural Policy.”, Science2019, 449-451
PIMENTEL, D., BURGESS, M., “Small amounts of pesticides reaching target insects. ”, Environ Dev Sustain 2012, 14, 1-2.
PIMENTEL, D., “Amounts of pesticides reaching target pests: Environmental impacts and ethics ”. Journal of Agricultural and Environmental Ethics 1995, 8, 17–29.
RIMKUTE, D., “Explaining differences in scientific expertise use: The politics of pesticides.” Politics and Governance2015, Volume 3, Issue 1, 114-127.
ROUBIK, D., “Tropical agriculture: The value of bees to the coffee harvest”, Nature 2002, 471,708.
SCHNEIDER, C. W., “Rfid tracking of sublethal effects of two neonicotinoid insecticides on the foraging behavior of apis mellifera.”, PLoS ONE 2012, 7, e30023
WHITEHORN, P. R., “Neonicotinoid pesticide reduces bumble bee colony growth and queen production.” Science2012, 336, 351–352.
VN
Food and Agricultural Organization, “Humans must change behaviour to save bees, vital for food production”10 maart 2011, www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37731#.WimyFrZx-gR.
Food and Agricultural Organization, “International code of conduct on the distribution and use of pesticides”, 2014,www.fao.org/fileadmin/templates/agphome/documents/Pests_Pesticides/Code….
Food and Agricultural Organization, “The state of the world’s biodiversity for food and agriculture”, februari 2019, http://www.fao.org/3/CA3129EN/CA3129EN.pdf.
Food and Agricultural Organization, “Seven bee-friendly fruits and veggies”, 16 september 2015, http://www.fao.org/zhc/detail-events/en/c/329095/.
UNEP, “Pollinators and pesticides: keeping our bees safe”, https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/28214/Pollinators….
VN speciale rapporteur voor het recht op voedsel, Report to the human Rights Council : effects of pesticides on the right to food, 27 januari 2017, https://undocs.org/A/HRC/34/48.
Online bronnen
Departement Landbouw en Visserij, “Het Gemeenshappelijk landbouwbeleid”, https://lv.vlaanderen.be/nl/beleid/landbouwbeleid-eu/gemeenschappelijk-….
DOWLER, C., SANDLER CLARKE J., “Loophole keeps bee-killing pesticides in widespread use, two years after EU ban”, 8 juli 2020, https://unearthed.greenpeace.org/2020/07/08/bees-neonicotinoids-bayer-s….
DUCARME, D., https://twitter.com/ducarmedenis/status/1232687324028456961.
Euractiv, La PAC laisse de côté les abeilles et les pollinisateurs, 29 juni 2017, www.euractiv.fr/section/agriculture-alimentation/news/la-pac-laisse-de-…; Europese Rekenkamer, “Bescherming van wilde bestuivers in de EU: de initiatieven van de Commissie hebben geen vruchten afgeworpen”, 9 juli 2020, www.eca.europa.eu/en/Pages/DocItem.aspx?did=54200.
Europees Burgerinitiatief “Save bees and farmers! Towards a bee-friendly agriculture for a healthy environment”, www.savebeesandfarmers.eu/eng.
Eurostat, “Agro- environmental inidcator: the consumption of pesticides”, mei 2020, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Agri….
Eurostat, “sales of pesticides in the EU”, 3 juni 2020, https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/-/DDN-20200….
FOULSHAM, G., NCEAS Working Group Produces Study Showing How Vitamins and Minerals in Fruits and Vegetables Depend on Pollinators, 22 juni 2011, www.news.ucsb.edu/2011/013070/nceas-working-group-produces-study-showin….
FOD volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu, “Bijen en beleid voor reductie van pesticiden.”, 18 mei 2016, https://www.health.belgium.be/nl/dieren-en-planten/dieren/dierengezondh….
FOD volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu
CCIM : Coördinatiecomité Internationaal Milieubeleid, 12 januari 2016, www.health.belgium.be/nl/ccim-coordinatiecomite-internationaal-milieube….
Fytoweb, “Nicotinoïden”, https://fytoweb.be/nl/gewasbeschermingsmiddelen/gebruik/professionele-g….
Fytoweb, “Verbod op synthetische herbiciden voor niet-professioneel gebruik”, 26 september 2018, https://fytoweb.be/nl/nieuws/verbod-op-synthetische-herbiciden-voor-nie….
Greenpeace, “Save the bees: be the solution to help protect bees is crisis”, www.greenpeace.org/usa/sustainable- agriculture/save-the-bees/.
International Assessment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development, “Global report : Agriculutre at a crossroads, 2009, www.weltagrarbericht.de/fileadmin/files/weltagrarbericht/IAASTDBerichte….
IPCC, “Climate Change and Land: Special Report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems”, Augustus 2019, https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/08/Fullreport-1.pdf.
IPBES, “Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services”, mei 2019, https://ipbes.net/global-assessment.
STAM, C., “EU Commission to crack down on recalcitrant member states over neonicotinoids”, 26 februari 2019, www.euractiv.com/section/agriculture-food/news/eu-commission-to-crack-d….
Vlaams infocentrum land-en tuinbouw, “Naar pesticidenverbod voor particulier gebruik in 2020? ”, 10 april 2017, https://www.vilt.be/naar-pesticidenverbod-voor-particulier-gebruik-in-2….
Week van de Bij Vlaanderen, “De oorzaken van de bijensterfte”, www.weekvandebij.be/de-oorzaken-van-de- bijensterfte.
Werkgroep bestuivers, “Protect pollinators in the Common Agricultural Policy beyond 2020: Policy brief by the Belgian Pollinators Working group”, https://promotepollinators.org/wp-content/uploads/sites/507/2019/11/Pro….
België: wetten, decreten, ordonnanties, rechtspraak en andere publicaties
Wetten, koninklijk besluiten, decreten en ordonnanties
Gecoördineerde wetten op de Raad van State, BS 21 maart 1973, 3461
Besluit van de Vlaamse Regering houdende nadere regels inzake duurzaam gebruik van pesticiden in het Vlaamse Gewest voor niet-land- en tuinbouwactiviteiten en de opmaak van het Vlaams Actieplan Duurzaam Pesticidengebruik 15 maart 2013, BS 18 april 2013, 35318
Koninklijk besluit van 19 maart 2013 ter verwezenlijking van een duurzaam gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en toevoegingsstoffen, BS 16 april 2013, 23383.
Arrêté du Gouvernement wallon relatif à une application des pesticides compatible avec le développement durable et modifiant le Livre II du Code de l’Environnement, contenant le Code de l’Eau et l’arrêté de l’Exécutif régional wallon du 05/11/1987 relatif à l’établissement d’un rapport sur l’état de l’environnement wallon 11 juni 2013, BS 5 september 2013.
Ordonnantie betreffende een pesticidengebruik dat verenigbaar is met de duurzame ontwikkeling van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 20 juni 2013, BS 21 juni 2013, 2013031469;
Arrêté du Gouvernement wallon interdisant l’utilisation de pesticides contenant des néonicotinoïdes, 22 maart 2018, BS 04 april 2018, 32072.
Koninklijk besluit van 16 september 2018 tot wijziging van het koninklijk besluit van 28 februari 1994 betreffende het bewaren, het op de markt brengen en het gebruiken van bestrijdingsmiddelen voor landbouwkundig gebruik, BS 26 september 2018, 73811.
Rechtspraak
RvS 5 juni 2019, nr.244.702.
RvS 27 januari 2020, nr. 246.851.
RvS 11 juni 2020, nr. 247.769.
Andere publicaties
Departement Landbouw en Visserij, “Rapport publieke bevragingen: Noden van de Vlaamse landbouw, milieu gelinkt aan landbouw en het Vlaamse platteland ”, 31 mei 2018, 1.
Federaal Bijenplan 2017-2019, 8-9, www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_them…
FOD Gezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, “Data requirements and risk assessments for bees national approach for Belgium”, 7 februari 2018, 5, https://fytoweb.be/sites/default/files/guide/attachments/data_requireme….
NAPAN Programma 2018-2022, 18/09/2018, https://fytoweb.be/sites/default/files/content/reduction/program-napan-….
PEETERS, B., “Verspreiding van pesticiden”, Vlaamse milieu maatschappij, 2013, www.milieurapport.be/milieuthemas/waterkwaliteit/themabeschrijving-pest….
QUICK, K., VERHEEKE, J., Advies Over de Ontwerpstrategie Vlaams GLB 2021-2027, Minaraad, 17 juli 2019, 11.
VAN BOL, V., CAULIER, H., DEHON, V., DEMEYERE, A., GODEAUX, D., et al., “2013-2017 NAPAN report (Belgian report of the NAP for pesticides).”, NAPAN Task Force, FPS Health, Food Chain Safety and Environment, 2018, https://fytoweb.be/sites/default/files/content/reduction/napan-2013-201….
Vlaams infocentrum land-en tuinbouw, “kansen maar ook kenlpunten voor bioteelt suikerbieten”, 8 november 2018, www.vilt.be/kansen-maar-ook-knelpunten-voor-bioteelt-suikerbieten.
Voorstel van wet tot invoering van een verbod op het op de markt brengen van biociden en gewasbeschermingsmiddelen die actieve stoffen van de familie der neonicotinoïden bevatten, Parl.St. Kamer 2019-2023, nr. 0975/001.
Werkgroep bestuivers, Belgian National Strategy on Pollinators 2021-2030: Working together for bees, hoverflies, butterflies & moths.
NGO’s, (beroeps)verenigingen en organisaties
Agrifood Chain Coalition, “Food for thought. A vision for unlocking the potential of agriculture & the food industry in the EU”, April 2014
BeeLife, “A New Chance for Adopting the EFSA Bee Guidance After Vote in the European Parliament”, 24 oktober 2019, https://www.bee-life.eu/post/a-new-chance-for-adopting-the-efsa-bee-gui….
BeeLife, “A CAP for pollinators, proposals for the future of agriculture and pollinators in Europe”, 22 november 2019, www.bee-life.eu/post/a-cap-for-pollinators-beelife-s-proposals-for-the-….
BeeLife, “BeeLife comments on the European Court of Auditors' Report on EU failures for Pollinator Protection”, 9 juli 2020, https://www.bee-life.eu/post/beelife-comments-on-the-european-court-of-….
ECPA, “Input for July SCoPAFF meeting”, 10 July 2019, www.ecpa.eu/sites/default/files/document_policy/31512_ECPA_input_for_SC….
IPBES, “Summary for policymakers of the assessment report of the intergovernmental science-policy platform on biodiversity and ecosystem services on pollinators, pollination and food production”, 2016.
KLEINSCHMIT, J., LILLISTON, B., “Unknown Benefits, Hidden Costs: Neonicotinoid Seed Coatings, Crop Yields and Pollinators”, augustus 2015, The Institute for Agriculture and Trade Policy, www.iatp.org/sites/default/files/2015_08_06_Neonics_BL_JK.pdf.
MUILERMAN, H., “Industry Writing its own rules, PAN Europe Brussel”, Januari 2018, www.pan-europe.info/sites/pan-europe.info/files/public/resources/report….
MUYS, P., “Met voortschrijdend inzicht Phytofar: 75 jaar zorg voor de mens en zijn voedsel”, Brussel, 2016, 110-113.
PAN Europe, “Twisting and bending the rules: In ‘resubmission’ all efforts are aimed to get pesticides.”, April 2012, p 3.
Phytofar, “Gewasbescherming: van ontwikkeling tot recyclage”, 2020, https://phytofar.be/nl/msg/gewasbescherming/wetgeving.
REUTER, W., NEUMEISTER, L., “Europe’s pesticides addiction. How industrial agriculture damages our environment”, Greenpeace Germany 2015, 3.
SIMON DELSO, N., ADOLPHE, C., SALAZAR, A., “A CAP for pollinators : How the new CAP may support pollinators and pollinators benefit the new CAP”, November 2019, https://8e8ea45e-d3b1-4c0f-8009-56b8df6908d2.usrfiles.com/ugd/8e8ea4_a1…. 4
STEVENS, P., JENKINS, “Heavy costs: weighing the Value of neonicotinoid insecticides in agriculture”, CFS, maart 2014, www.centerforfoodsafety.org/files/neonic-efficacy_digital_29226.pdf.
SumOfUs, Greenpeace Europe, Pollinis, Bee Life en PAN Europe, “Bees unprotected : How the EU is failing to shield bees from dangerous pesticides”, Greenpeace en PAN Europe, 24 september 2019, www.apiservices.biz/documents/articles-en/eu_failing_to_shield_bees_fro….
