Het verstand komt met de jaren? De “slimme stad” volgens 60-plussers
Vandaag worden we meer dan ooit geconfronteerd met digitale toepassingen die ons leven gemakkelijker moeten maken. Van een app voor het openbaar vervoer tot het online aanvragen van een nieuwe identiteitskaart. In het Engels worden deze “oplossingen” samengevat onder de noemer van een “smart city”. Nu kan u zich afvragen: “Wat maakt die city dan juist smart?” en “Maken deze digitale toepassingen het leven wel écht gemakkelijker voor iedereen?”.
Ook ik stelde mezelf gelijkaardige vragen en na een kritisch gesprek met mijn grootvader kwamen er nog meer vraagtekens bij. Na het doornemen van mijn cursus was hij toch niet helemaal overtuigd van die slimme stad. Verschillende bronnen beweren echter het tegenovergestelde. Een smart city zou niets dan voordelen bieden voor oudere burgers. Maar klopt dit wel in de praktijk? Wat vinden ouderen eigenlijk zélf van deze oplossingen? Ik besloot op zoek te gaan naar antwoorden. Het resultaat: een masterproef waarin er aan de hand van diepte-interviews gepeild werd naar de verwachtingen van Vlaamse 60-plussers over de slimme stad. Eén van de belangrijkste uitdagingen in een slimme stad volgens ouderen? Het behoud van menselijk contact!
Er was eens…de slimme stad?! 
Een slimme stad of smart city maakt gebruik van digitale technologie om het dagelijks leven in steden en gemeenten te vergemakkelijken. De toepassingsmogelijkheden lijken vrijwel oneindig. Van milieugerichte oplossingen zoals luchtkwaliteitsmeters, mobiliteitstoepassingen zoals slimme verkeerslichten of regensensoren die fietsers vaker groen geven bij regenweer, tot sociale toepassingen zoals een app die eenzame ouderen met elkaar wil verbinden. Zo een slimme stad klinkt bijna als een “ideale wereld”, toch? Jammer genoeg zijn deze initiatieven vaak nog verre van optimaal. Een van de grootste moeilijkheden? Het betrekken van de “gewone burger”.
Citizen-centric smart city
Uit voorgaand onderzoek blijkt dat de slimme stad voor de meeste mensen nog een ver-van-mijn-bed-show is. Toch is het belangrijk om de visie van verschillende inwoners hierin te betrekken. Ieders dagelijks leven speelt zich namelijk steeds meer af in een gedigitaliseerde wereld. Bovendien klinkt de ontwikkeling van openbare digitale diensten die slechts een beperkt aantal mensen voordeel bieden eerder zinloos. Daarom wordt er door verschillende onderzoekers gepleit voor een “citizen-centric” aanpak. Simpelweg wil dit zeggen dat een stad slim is wanneer de inwoner een centrale rol speelt en ruimte krijgt om te zeggen wat hij of zij juist verwacht of nodig heeft. Maar hoe zorg je ervoor dat iedereen zijn zegje kan doen in de slimme stad?
Silver surfers
Omdat het ondervragen van alle burgers wel zeer ambitieus is voor een masterproef, besloot ik mij te focussen op oudere volwassenen. De vergrijzing zal in de komende jaren immers blijven aangroeien zowel op Europees als op globaal niveau. Om te weten hoe deze groep betrokken kan worden bij de slimme stad, nam ik via Skype 17 diepte-interviews af bij Vlaamse 60-plussers. Tijdens de interviews werd er onder meer gepeild naar de persoonlijke ervaringen van ouderen in de gedigitaliseerde samenleving. Digitale technologie en ouderen hoor ik u denken? Volgens verschillende vooroordelen geen ideale match. Toch is de huidige generatie 60-plussers meer vertrouwd met technologische snufjes dan u zou denken! De meerderheid van de respondenten was namelijk al vertrouwd met verschillende apps zoals WhatsApp en FaceTime. Desondanks wezen verschillende deelnemers ook op de druk om bij te blijven met al deze technologische veranderingen.
Prioritaire uitdagingen
Naast ervaringen met digitale technologie werd de verwachting van ouderen ten opzichte van de slimme stad ook rechtstreeks bevraagd. De meerderheid van de respondenten gaf aan positieve mogelijkheden te zien in slimme toepassingen op vlak van verkeer en stedelijke dienstverlening. Toch werd er ook vaak verwezen naar een combinatie tussen digitale dienstverlening en het behoud van rechtstreeks menselijk contact. Bovendien gaven verschillende deelnemers aan zelfs te vrezen voor een geheel gedigitaliseerde samenleving.
“Ik wil niet dat het een geheel gedigitaliseerde samenleving wordt. Nee, er moet ruimte blijven om te praten en om fouten te maken” (Lizette, 60 jaar)[1].
Privacy
Privacy en een overspoeling aan informatie kwamen naar voren als de grote nadelen van de slimme stad. Ouderen staan daarnaast ook behoorlijk stil bij het verzamelen van persoonlijke data en het gebruik ervan uit vrees voor misbruik.
“Jong oud volwassene”
Bij vragen over slimme toepassingen specifiek ontwikkeld voor ouderen, kwamen geregeld dezelfde antwoorden terug. “Interessant, maar nog niet aan mij besteed”, “Waarom zou ik dat nodig hebben?”, “Ik zit nog niet in een rusthuis”. Een mismatch tussen de eigen positieve beleving als “oudere” en de technologie voor “hulpbehoevende ouderen” leek dan ook het gebruik van deze toepassingen negatief te beïnvloeden.
“Ik ben en jong, oud volwassene. [...] Wij zijn nie monddood, dat is ook een feit” (Maria, 65 jaar).
Informatieverdeling en burgerbevraging, dé oplossing?
De meerderheid van de ouderen zien voor zichzelf een beperkte rol in de ontwikkeling van hun slimme stad of gemeente. Eén respondent omschreef zijn positie zelfs als volgt:
“Ik zal wel doen wat ze vragen zeker? Nee? Ik ben lijdend voorwerp dan” (Robert, 64).
Toch werd het duidelijk dat oudere volwassenen alsnog betrokken willen worden bij wat er leeft in hun stad of gemeente. Goede communicatie en een bevraging van burgers door het beleid vonden de meeste respondenten dan ook van essentieel belang in een slimme stad.
Zilveren toekomst
Hoewel deze masterproef geen pasklaar antwoord biedt op de “hoe de ideale smart city moet worden georganiseerd”, zijn de ervaringen en de verwachtingen van ouderen in de gedigitaliseerde samenleving zeker waardevol in de ontwikkeling naar een meer menselijke slimme stad. Per slot van rekening leerden we in de afgelopen periode allemaal hoe waardevol menselijk contact is en hoe technologie ons hierbij kan helpen. Toch blijft het nog zoeken naar de “ideale” balans tussen digitale oplossingen en persoonlijke interactie. Inzichten komen echter uit onverwachte hoek. Als we meer gaan kijken naar de verwachtingen van verschillende burgergroepen zoals ouderen, gaan we hopelijk een “zilveren” toekomst tegemoet.
[1] De respondenten kregen fictieve namen om hun anonimiteit te garanderen.
Bibliografie
Anderson, M., & Perrin, A. (2017, 17 mei). Tech Adoption Climbs Among Older Adults. Pew Research Center: Internet, Science & Tech. Geraadpleegd op 7 april, 2020 van https://www.pewresearch.org/internet/2017/05/17/tech-adoption-climbs- among-older-adults/
Albino, V., Berardi, U., & Dangelico, R. M. (2015). Smart Cities: Definitions, Dimensions, Performance, and Initiatives. Journal of Urban Technology, 22(1), 3–21. https://doi.org/10.1080/10630732.2014.942092
Almeida, V. A. F., Doneda, D., & Moreira da Costa, E. (2018). Humane Smart Cities: The Need for Governance. IEEE Internet Computing, 22(2), 91–95. https://doi.org/10.1109/MIC.2018.022021671
Arnstein, S. R. (1969). A Ladder Of Citizen Participation. Journal of the American Institute of Planners, 35(4), 216–224. https://doi.org/10.1080/01944366908977225
Ballon, P. (2016). Smart cities: Hoe technologie onze steden leefbaar houdt en slimmer maakt. Leuven, België: LannooCampus.
Barad, K. (2003). Posthumanist Performativity: Toward an Understanding of How Matter Comes to Matter. Signs: Journal of Women in Culture and Society, 28(3), 801– 831. https://doi.org/10.1086/345321
Brdulak, A. (2017). The Concept of a Smart City in the Context of an Ageing Population. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego. Ekonomika Transportu i Logistyka, 68(1), 65–75. https://doi.org/10.5604/01.3001.0010.5323
Breuer, J., Walravens, N., Graaf, S., & Mariën, I. (2020, 4 januari). The right to the (smart) city, participation and open data. ResearchGate. Geraadpleegd op 19 april, 2020 van https://www.researchgate.net/publication/336857086_The_right_to_the_sma… ty_participation_and_open_data
Breuer, J., Walravens, N., van der Graaf, S. and Marien, I. (2020). The Right to the (Smart) City: Participation and Open Data. In: S.M. Figueiredo, S., Krishnamurthy, S., & Schröder, T. (Eds.). Architecture and the Smart City. Routledge Critique Series. London. 126-136.
Brussels Smart City (z.d.). Actoren [webpagina]. Geraadpleegd op 24 juli, 2020 van https://smartcity.brussels/over-ons-actoren#40
Brussels Smart City (2019, 3 september). INTERVIEW met ...Tania Maamary, Brussels coördinatrice voor digitale inclusie. Geraadpleegd op 1 februari, 2020 van https://smartcity.brussels/news-701-interview-met-tania-maamary-brussels- coordinatrice-voor-digitale-inclusie
Busetto, L., Wick, W., & Gumbinger, C. (2020). How to use and assess qualitative research methods. Neurological Research and Practice, 2(1), 14. https://doi.org/10.1186/s42466-020-00059-z
Cardullo, P., & Kitchin, R. (2019). Being a ‘citizen’ in the smart city: Up and down the scaffold of smart citizen participation in Dublin, Ireland. GeoJournal, 84(1), 1–13. https://doi.org/10.1007/s10708-018-9845-8
Castelnovo, W., Misuraca, G., & Savoldelli, A. (2016). Smart Cities Governance: The Need for a Holistic Approach to Assessing Urban Participatory Policy Making. Social Science Computer Review, 34(6), 724–739. https://doi.org/10.1177/0894439315611103
Cecez-Kecmanovic, D., Galliers, R. D., Henfridsson, O., Newell, S., & Vidgen, R. (2014). The Sociomaterialty of Information Systems: Current Status, Future Directions. MIS Quarterly, 38(3), 809–830. https://doi.org/10.25300/MISQ/2014/38:3.3
Cerna, M., Poulova, P., & Svobodova, L. (2019). The Elderly in SMART Cities. In V. L. Uskov, R. J. Howlett, L. C. Jain, & L. Vlacic (Eds.), Smart Education and e- Learning 2018 (Vol. 99, pp. 224–233). https://doi.org/10.1007/978-3-319- 92363-5_21
Coletta, C., Evans, L., Heaphy, L., & Kitchin, R. (Eds.). (2019). Creating smart cities. Abingdon, Oxon; New York, NY: Routledge.
Czaja, S. J., Charness, N., Fisk, A. D., Hertzog, C., Nair, S. N., Rogers, W. A., & Sharit, J. (2006). Factors predicting the use of technology: Findings from the center for research and education on aging and technology enhancement (create). Psychology and Aging, 21(2), 333–352. https://doi.org/10.1037/0882- 7974.21.2.333
Czaja, S. J., & Lee, C. C. (2007). The impact of aging on access to technology. Universal Access in the Information Society, 5(4), 341–349. https://doi.org/10.1007/s10209-006-0060-x
Denny, E., & Weckesser, A. (2019). Qualitative research: What it is and what it is not: Study design: qualitative research. BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology, 126(3), 369–369. https://doi.org/10.1111/1471-0528.15198
Desjardins, J. (2019, 18 juni). The 8 Ways Urban Demographics are Changing. Visual Capitalist. Geraadpleegd op 4 maart, 2020 van https://www.visualcapitalist.com/8-ways-urban-demographics-changing/
Dutton, W. H., Blumler, J. G., & Kraemer, K. L. (1987). Wired cities: Shaping future communication. New York: Macmillan.
Engelbert, J., van Zoonen, L., & Hirzalla, F. (2019). Excluding citizens from the European smart city: The discourse practices of pursuing and granting smartness. Technological Forecasting and Social Change, 142, 347–353. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2018.08.020
Ersoy, A. (2017). Smart cities as a mechanism towards a broader understanding of infrastructure interdependencies. Regional Studies, Regional Science, 4(1), 26–31. https://doi.org/10.1080/21681376.2017.1281154
Europese Commissie. (z.d.). Active ageing - Employment, Social Affairs & Inclusion. Geraadpleegd op 27 december, 2019 van https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1062&langId=en
Eurostat. (2019, 16 oktober). Ageing Europe - statistics on population developments. Geraadpleegd op 25 november, 2019 van https://ec.europa.eu/eurostat/statistics- explained/index.php?title=Ageing_Europe__statistics_on_population_development s
Fischer, B., Peine, A., & Östlund, B. (2019). The Importance of User Involvement: A Systematic Review of Involving Older Users in Technology Design. The Gerontologist, gnz163. https://doi.org/10.1093/geront/gnz163
Gabrys, J. (2014). Programming Environments: Environmentality and Citizen Sensing in the Smart City. Environment and Planning D: Society and Space, 32(1), 30–48. https://doi.org/10.1068/d16812
Gillespie, T., Boczkowski, P. J., & Foot, K. A. (Eds.). (2014). Media technologies: Essays on communication, materiality, and society. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.
Gitelman, L. (Ed.). (2013). “Raw data” is an oxymoron. Cambridge, Massachusetts; London, England: The MIT Press.
Graham, S., & Marvin, S. (1999). Planning cybercities: Integrating telecommunications into urban planning. Town Planning Review, 70(1), 89. https://doi.org/10.3828/tpr.70.1.w34454x3475g2858
Harvey, D. (2013). Rebel cities: From the right to the city to the urban revolution (Paperback ed). London: Verso.
Hill, D. (2013, 1 februari). Essay: On the smart city; Or, a “manifesto” for smart citizens instead. cityofsound. Geraadpleegd op 2 november, 2019 van https://www.cityofsound.com/blog/2013/02/on-the-smart-city-a-call-for-s…- citizens-instead.html
Hollands, R. G. (2015). Critical interventions into the corporate smart city. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 8(1), 61–77. https://doi.org/10.1093/cjres/rsu011
Huijbregts, J. (2017, 18 oktober). Alphabet gaat “futuristische wijk” bouwen in Canadese stad Toronto. Tweakers. Geraadpleegd op 30 juni, 2020 van https://tweakers.net/nieuws/130881/alphabet-gaat-futuristische-wijk-bou…- canadese-stad-toronto.html
Hussain, A., Wenbi, R., da Silva, A. L., Nadher, M., & Mudhish, M. (2015). Health and emergency-care platform for the elderly and disabled people in the Smart City. Journal of Systems and Software, 110, 253–263. https://doi.org/10.1016/j.jss.2015.08.041
Ishida, T. (2002). Digital city Kyoto. Communications of the ACM, 45(7), 76–81. https://doi.org/10.1145/514236.514238
Ishida, T., & Isbister, K. (Eds.). (2000). Digital cities: Technologies, experiences, and future perspectives. Berlin; New York: Springer.
Ittersum, D. (2018, 7 december). Onderzoek Dell EMC: vooral ouderen zien de gevaren van smart cities. ChannelConnect. Geraadpleegd op 8 april, 2020 van https://www.channelconnect.nl/internet-of-things/onderzoek-dell-emc-voo…- ouderen-zien-de-gevaren-van-smart-citys/
Jacobs, D. (2020, 5 maart). Hasselt werkt aan slim vuilnisbakkenplan. Het Belang van Limburg. Geraadpleegd op 5 maart, 2020 van https://www.hbvl.be/cnt/dmf20200304_04876242/hasselt-werkt-aan-slim- vuilnisbakkenplan
Kitchin, R. (2014). The real-time city? Big data and smart urbanism. GeoJournal, 79(1), 1–14. https://doi.org/10.1007/s10708-013-9516-8
Kitchin, R. (2016a) Getting smarter about smart cities: Improving data privacy and data security. Data Protection Unit, Department of the Taoiseach, Dublin, Ireland.
Kitchin, R. (2016b). The ethics of smart cities and urban science. Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 374(2083), 20160115. https://doi.org/10.1098/rsta.2016.0115
Kitchin, R., Coletta, C., Evans, L., Heaphy, L., & MacDonncha, D. (2017). Smart cities, urban technocrats, epistemic communities and advocacy coalitions [Preprint]. https://doi.org/10.31235/osf.io/rxk4r
Koetsier, J. (2020, 13 mei). 9 Things We Lost When Google Canceled Its Smart Cities Project In Toronto. Forbes. Geraadpleegd op 30 juni, 2020 van https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2020/05/13/9-things-we-lost-w…- google-canceled-its-smart-cities-project-in-toronto/
Komninos, N. (2011). Intelligent cities: Variable geometries of spatial intelligence. Intelligent Buildings International, 3(3), 172–188. https://doi.org/10.1080/17508975.2011.579339
Krebs, V., & Holley, J. (2002). Building Smart Communities through Network Weaving. Geraadpleegd van http://www.orgnet.com/buildingnetworks.pdf.
Leonardi, P. M., & Barley, S. R. (2010). What’s Under Construction Here? Social Action, Materiality, and Power in Constructivist Studies of Technology and Organizing. Academy of Management Annals, 4(1), 1–51. https://doi.org/10.5465/19416521003654160
Leydesdorff, L. (2012). The Triple Helix, Quadruple Helix, ..., and an N-Tuple of Helices: Explanatory Models for Analyzing the Knowledge-Based Economy? Journal of the Knowledge Economy, 3(1), 25–35. https://doi.org/10.1007/s13132-011-0049-4
Loos, E. (2012). Senior citizens: Digital immigrants in their own country? Observatorio (OBS*), 6(1), 1-23.
Loos, E. (2017). Exergaming: Meaningful Play for Older Adults? In J. Zhou & G. Salvendy (Eds.), Human Aspects of IT for the Aged Population. Applications, Services and Contexts (Vol. 10298, pp. 254–265). https://doi.org/10.1007/978-3-319-58536- 9_21
McLaren, D., & Agyeman, J. (2017). Sharing cities: A case for truly smart and sustainable cities (First paperback edition). Cambridge, Massachusetts London, England: The MIT Press.
Meijer, A. J., Gil-Garcia, J. R., & Bolívar, M. P. R. (2016). Smart City Research: Contextual Conditions, Governance Models, and Public Value Assessment. Social Science Computer Review, 34(6), 647–656. https://doi.org/10.1177/0894439315618890
101
Monzon, A. (2015). Smart Cities Concept and Challenges: Bases for the Assessment of Smart City Projects. In M. Helfert, K.-H. Krempels, C. Klein, B. Donellan, & O. Guiskhin (Eds.), Smart Cities, Green Technologies, and Intelligent Transport Systems (Vol. 579, pp. 17–31). https://doi.org/10.1007/978-3-319-27753-0_2
Mortelmans, D. (2018). Handboek kwalitatieve onderzoeks methoden (5de druk). Leuven, België: Acco.
Naafs, S. (2020, 15 januari). Het moet niet voelen als een laboratorium vol sensoren. Geraadpleegd op 1 maart, 2020 van https://www.groene.nl/artikel/het-moet- niet-voelen-als-een-laboratorium volsensoren?utm_source=De+Groene+Amsterdammer&utm_campaign=af03edb0 49-Wekelijks-2020-01-15&utm_medium=email&utm_term=0_853cea572a- af03edb049-70961121
Neirotti, P., De Marco, A., Cagliano, A. C., Mangano, G., & Scorrano, F. (2014). Current trends in Smart City initiatives: Some stylised facts. Cities, 38, 25–36. https://doi.org/10.1016/j.cities.2013.12.010
Neven, L., & Peine, A. (2017). From Triple Win to Triple Sin: How a Problematic Future Discourse is Shaping the Way People Age with Technology. Societies, 7(3), 26. https://doi.org/10.3390/soc7030026
Neves, B. B., & Amaro, F. (2012). Too old for technology? How the elderly of Lisbon use and perceive ICT. The Journal of Community Informatics, 8(1), 11.
Nikou, S. (2015). Mobile technology and forgotten consumers: The young-elderly: Mobile technology and forgotten consumers. International Journal of Consumer Studies, 39(4), 294–304. https://doi.org/10.1111/ijcs.12187
Orlikowski, W. J. (2007). Sociomaterial Practices: Exploring Technology at Work. Organization Studies, 28(9), 1435–1448. https://doi.org/10.1177/0170840607081138
Orlikowski, W. J., & Scott, S. V. (2008). Sociomateriality: Challenging the Separation of Technology, Work and Organization. Academy of Management Annals, 2(1), 433– 474. https://doi.org/10.5465/19416520802211644
Pali, B., & Schuilenburg, M. (2019). Fear and Fantasy in the Smart City. Critical Criminology. https://doi.org/10.1007/s10612-019-09447-7
Pancost, R. D. (2016). Cities lead on climate change. Nature Geoscience, 9(4), 264–266. https://doi.org/10.1038/ngeo2690
Parmiggiani, E., & Mikalsen, M. (2013). The Facets of Sociomateriality: A Systematic Mapping of Emerging Concepts and Definitions. In M. Aanestad & T. Bratteteig (Eds.), Nordic Contributions in IS Research (pp. 87–103). https://doi.org/10.1007/978-3-642-39832-2_6
Peine, A., Faulkner, A., Jæger, B., & Moors, E. (2015). Science, technology and the ‘grand challenge’ of ageing—Understanding the socio-material constitution of later life. Technological Forecasting and Social Change, 93, 1–9. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2014.11.010
Perng, S.-Y., Kitchin, R., & Donncha, D. M. (2017). Hackathons, entrepreneurship and the passionate making of smart cities [Preprint]. https://doi.org/10.31219/osf.io/nu3ec
PodGroup. (2019, 10 september). Aging in the City: How Smart Cities Are Improving Accessibility. IoT For All. Geraadpleegd op 3 maart, 2020 van https://www.iotforall.com/aging-in-city-smart-cities-improving-accessib…
Rogers, W. A., & Fisk, A. D. (2010). Toward a Psychological Science of Advanced Technology Design for Older Adults. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, 65B(6), 645–653. https://doi.org/10.1093/geronb/gbq065
Sadowski, J., & Bendor, R. (2019). Selling Smartness: Corporate Narratives and the Smart City as a Sociotechnical Imaginary. Science, Technology, & Human Values, 44(3), 540–563. https://doi.org/10.1177/0162243918806061
Sadowski, J., & Pasquale, F. (2015). The spectrum of control: A social theory of the smart city. First Monday, 20(7). https://doi.org/10.5210/fm.v20i7.5903
Schaffers, H., Komninos, N., Pallot, M., Trousse, B., Nilsson, M., & Oliveira, A. (2011). Smart Cities and the Future Internet: Towards Cooperation Frameworks for Open Innovation. In J. Domingue, A. Galis, A. Gavras, T. Zahariadis, D. Lambert, F. Cleary, ... M. Nilsson (Eds.), The Future Internet (Vol. 6656, pp. 431–446). https://doi.org/10.1007/978-3-642-20898-0_31
Shelton, T., & Lodato, T. (2019). Actually existing smart citizens: Expertise and (non)participation in the making of the smart city. City, 23(1), 35–52. https://doi.org/10.1080/13604813.2019.1575115
Skouby, K. E., Kivimäki, A., Haukipuro, L., Lynggaard, P., & Windekilde, I. (2014). Smart Cities and the Ageing Population. Presented at the The 32nd Meeting of WWRF (WIRELESS WORLD RESEARCH FORUM).
Smartcities.Vlaanderen (z.d.). Onze leden [webpagina]. Geraadpleegd op 24 juli, 2020 van https://www.smartcities.vlaanderen/leden-smart-cities/
Statbel. (2019, 24 januari). Bevolkingsvooruitzichten. Statbel. Geraadpleegd op 27 december, 2019 van
https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/bevolkingsvooruitzichten
Statbel. (2018, 22 februari). Vanaf 2040 blijft de vergrijzing van de Belgische bevolking stabiel door de geleidelijke uitdoving van het babyboomeffect. Statbel. Geraadpleegd op 27 december, 2019 van https://statbel.fgov.be/nl/nieuws/vanaf- 2040-blijft-de-vergrijzing-van-de-belgische-bevolking-stabiel-door-de-geleidelijke
Statistiek Vlaanderen. (z.d.). De vergrijzing zet zich verder. Geraadpleegd op 27 december, 2019 van https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/de-vergrijzing-zet- zich-verder
Stone, M. E., Lin, J., Dannefer, D., & Kelley-Moore, J. A. (2017). The Continued Eclipse of Heterogeneity in Gerontological Research. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, 72(1), 162–167. https://doi.org/10.1093/geronb/gbv068
Suopajärvi, T. (2015). Past experiences, current practices and future design. Technological Forecasting and Social Change, 93, 112–123. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2014.04.006
Swanborn, P. G. (2015). Basisboek sociaal onderzoek (6de editie). Boom Lemma.
Thomas, V., Mullagh, L., Wang, D., & Dunn, N. (2015). Where’s Wally? In Search of Citizen Perspectives on the Smart City. Proceedings of 8th Conference of the International Forum on Urbanism (IFoU), 1–8. https://doi.org/10.3390/ifou-A001
United Nations (2019). World Population Ageing 2019. Geraadpleegd op 31 december, 2019 van
https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/agei… rldPopulationAgeing2019-Highlights.pdf
Vanbesien, D. (2011). Meer veiligheid voor senioren! Wat de gemeenten hiervoor kunnen doen. Geraadpleegd van http://besafe.jdbi.eu/kennisdatabank/meer-veiligheid- senioren-wat-gemeenten-hiervoor-kunnen-doen
Van den Bergh, J., & Viaene, S. (2016). Unveiling smart city implementation challenges: The case of Ghent. Information Polity, 21(1), 5–19. https://doi.org/10.3233/IP- 150370
Vandendriessche, K., & De Marez, L. (2020). Imec.Digimeter 2019. Geraadpleegd van https://www.imec.be/nl/expertises/imec-digimeter/digimeter-2019
van Deursen, A. J., & van Dijk, J. A. (2014). The digital divide shifts to differences in usage. New Media & Society, 16(3), 507–526. https://doi.org/10.1177/1461444813487959
Vannieuwenhuyze, J., Lievens, B., & Ballon, P. (2020). Imec.Smartcitymeter 2019. Geraadpleegd van
https://www.imeccityofthings.be/drupal/sites/default/files/inline files/SCM2019_Rapport_Finaal_NL_1.pdf
van Zoonen, L. (2016). Privacy concerns in smart cities. Government Information Quarterly, 33(3), 472–480. https://doi.org/10.1016/j.giq.2016.06.004
van Zoonen, L. (2017). Burgers en bestuurders in de slimme stad. Rotterdam: Comité Rotterdam Lezing, Erasmus Universiteit Rotterdam.
Vanolo, A. (2016). Is there anybody out there? The place and role of citizens in tomorrow’s smart cities. Futures, 82, 26–36. https://doi.org/10.1016/j.futures.2016.05.010
Webb, R., Avram, G., García, J. B., & Joyce, A. (2019). Transforming Cities by Designing with Communities. In M. de Lange & M. de Waal (Eds.), The Hackable City (pp. 95–117). https://doi.org/10.1007/978-981-13-2694-3_5
World Health Organization. (2016, 20 oktober). Proposed working definition of an older person in Africa for the MDS Project. Geraadpleegd op 31 december, 2019 van https://www.who.int/healthinfo/survey/ageingdefnolder/en/
World Health Organization. (2018, 5 februari). Ageing and health. Geraadpleegd op 31 december, 2019 van https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing- and-health
