"Ofwel zijn er gemeentelijke grenzen en dan slikken de gemeenten hun eigen vuil; ofwel schaft men de gemeenten af en dan hebben wij er niets tegen dat Drongen een vuilnisbelt wordt ten dienste van het gemeenschappelijk Belgisch belang, op voorwaarde dat men de bevolking van uw en onze gemeenten eerst op een comfortabele wijze laat vertrekken."
Het verzet van het Aktiekomitee Leefmilieu Landegem–Merendree was niet min, toen Drongen, Destelbergen en Sint-Amandsberg in 1972 een stortplaats openden in de Poekstraat in Drongen. Wanneer een vuilnisbelt in Destelbergen verzadigd dreigde te geraken, moesten Sint-Amandsberg en Destelbergen op zoek naar een nieuwe locatie om hun huishoudelijk afval te kunnen dumpen. Zo’n plek vonden ze uiteindelijk aan de andere kant van Gent, maar niet zonder kritiek:
Wat is tenslotte heden ten dage meer waard: een nog vrij ongeschonden natuurgebied of een industrie-rijp gebied? Of zijt u bezig het natuurgebied in kwestie te ‘promoveren’ door het eerst te verpesten? Het zou de eerste keer niet zijn.
Vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw deden nieuwe grondstoffen hun intrede in Vlaanderen. Plastics en andere kunststoffen werden in steeds meer producten verwerkt. De consumptiemaatschappij, zoals wij deze vandaag de dag kennen, vond daar haar oorsprong. Maar wat gebeurde met het nieuwe afval dat deze grondstoffen veroorzaakten? Hoe gingen steden, en meer bepaald de agglomeratie Gent, om met deze nieuwe afvalstromen? Waar kon het stedelijk afval naartoe?
Verzet tegen afval
De stedelijke zone rond Gent tussen de jaren 1960 en 1980 vormt de locatie van mijn scriptie. Het bestudeerde gebied strekt zich uit van grofweg Zelzate tot Merelbeke, van Drongen tot Kalken. Binnen deze regio heb ik bestudeerd hoe er ruimtelijk werd omgegaan met huishoudelijk afval, waar dit naartoe ging en hoe maatschappelijke veranderingen de omgang met afval op zijn kop zetten.
Sinds omstreeks 1970 kwam duurzaamheid, zoals we er vandaag naar kijken, steeds meer op de agenda te staan. Verschillende grote milieurampen deden de moderne milieubewegingen ontstaan. Vaak ontstonden deze vanuit lokaal verzet tegen vervuiling, inclusief gedumpt afval. Afval storten was immers nog steeds de meest voorkomende manier om van afval af te geraken. Het verzet van de nieuwe bewegingen tegen stortplaatsen maakte het vinden van ruimte voor afval niet eenvoudig. Daarbij komt het gegeven dat er ook steeds meer en meer afval geproduceerd werd. Waar kon Gent nog met haar afval heen?
Een stad als levend organisme – een organisch groeiend monster
Gent is in deze masterproef benaderd als een 'stedelijk metabolisme'. Een stad wordt binnen dat concept voorgesteld als een levend organisme. Zo’n ‘organisme’ bestaat uit verschillende stromen die de stad ‘binnenvloeien’: energie, water, mensen, voedsel. Maar ook reststromen maken deel uit van het stedelijk metabolisme: de afvalstroom groeit alsmaar verder aan en zoekt een weg naar buiten. Een weg zo ver mogelijk van de stad vandaan.
Eens dat afval de kernstad uit is, zoekt het nieuwe oorden op. Aanvankelijk werd het afval vanuit Gent nog naar de buurgemeenten gevoerd, maar dat bleef niet duren. Eens het Gentse stadsbestuur in haar agglomeratie op muren (van afval) botste, moest ze op zoek naar andere oplossingen. Gent vond deze oplossingen in een state of the art-composteringsinstallatie voor al haar stedelijk, huishoudelijk afval. Van sorteren was immers nog geen sprake.
De veranderende aard van het afval deed geleidelijk de compostinstallatie op haar grenzen botsen. Meer en meer afval kon niet langer worden gecomposteerd en moest alsnog op vuilnisbelten worden gedumpt. Dergelijke stortplaatsen waren echter moeilijker te vinden. De omliggende gemeenten waar Gent eerder nog met haar afval terecht kon, stootten namelijk op dezelfde uitdaging: een steeds verder groeiende stroom van afval.
Dit is het punt waarop ik afval in mijn scriptie als onderdeel van een (stedelijke) ‘frontier’ bekijk. Binnen die frontier – in essentie een (uitbreidende) ruimtelijke zone waarbinnen spanningen ontstaan én waarbinnen er naar oplossingen voor die spanningen wordt gezocht – vormt stedelijk afval het onderwerp. Afval als onderdeel van het organisch groeiend monster, dat de stedelijke frontier is. Het stedelijk afval verspreidde zich gestaag verder op ruimtelijk vlak en deed steeds meer spanningen ontstaan. Onrust die zich op verschillende vlakken liet voelen: politiek, sociaal, ecologisch, maar ook op ruimtelijk niveau.
Leren uit het verleden?
Maar waarom afval uit de jaren 1960 – 1980 vanuit een ruimtelijk oogpunt onderzoeken? Zoals de Covid-19 crisis, de klimaatcrisis of de biodiversiteitscrisis ons tonen, is ruimte – en zeker hier in Vlaanderen – altijd een strijdpunt tussen verschillende gebruikers geweest. Dit was vroeger niet anders.
De Vlaamse afvalcrisis uit mijn onderzoeksperiode is nog niet eerder, gericht, onderzocht geweest en zeker niet vanuit historisch-ruimtelijk oogpunt. Net nu we in onze hedendaagse maatschappij een groter belang hechten aan een goed beheer van onze ruimte, toont de geschiedenis de weg van waar we komen. Het verleden leert ons bijvoorbeeld dat 0,65% van Vlaanderen in het ‘moderne verleden’ als stortplaats is gebruikt. Wat we vandaag de dag elders als wanbeheer op vlak van afval zien, was hier eerder ook het geval. Net zoals afval in de oceanen nu weerstand oproept, kwamen buurtbewoners vijftig jaar geleden ook in opstand tegen de verontreiniging van hun achtertuin.
De ruimtelijke concepten als het metabolisme of een stedelijke frontier werden verbonden met de maatschappelijke veranderingen toen. Hieruit is vooral gebleken dat bijvoorbeeld de opkomst van duurzaamheid zoals we het vandaag kennen, niet alleen voortkwam vanuit een mentaliteitsverandering. De strijd tegen vervuiling was ook een ruimtelijke strijd. Een strijd tussen verschillende groepen die allemaal hun stukje van Vlaanderen opeisten. Tegelijk was de strijd tegen afval ook geen louter voorbeeld van ‘Not In My Backyard-protest.’ Samen met de strijd tegen afval in de eigen achtertuin ontstonden ook noties van milieubewustzijn. De aanpak van de afvalcrisis was vijftig jaar geleden zeker niet eenduidig. Net zoals het streven naar een duurzamere maatschappij dat vandaag de dag ook niet is.
Maar hoe je het ook draait of keert, duurzaamheid is de toekomst. Laten we het verleden leren kennen en kijken vanwaar we komen. Om te streven naar een toekomst waarin deze donkere zijde van het verleden zich niet herhaalt.
BELGIË
Gent
Amsab ISG
Archief Bond Beter Leefmilieu.
293.B.1.3.1.1.00315
"Nota’s betreffende afval," z.d. Archief Federatie voor Milieubescherming van het Gewest Gent
303.00112.
Deheegher, J., J. de Staercke, en G. Piens. "Brief aan de Heer W. De Groote - Bestendig Gedeputeerde. Betreffende het storten van industrieel afval door Van Gansewinkel," 20 februari 1980.
303.00119
Piens, G. "Brief aan Bart Behaeghe, secretaris F.M.G.," 29 december 1980.
Snacken, F. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van Destelbergen betreffende het stort van de firma De Ronne - Eenbeekeinde te Destelbergen," 23 mei 1980.
Gouverneur van Oost-Vlaanderen. "Brief aan de v.z.w. Federatie voor Milieubescherming van het Gewest Gent. Betreft: ingedeelde inrichtinge," 4 juni 1980.
Piens, G., en F. Leemans. "Brief aan professor dr. F. Snacken, voorzitter van de Federatie voor milieubescherming van het gewest Gent over een geval van milieuhinder te Destelbergen," 13 mei 1980.
Archief Groenkomitee Drongen tot bescherming van het leefmilieu
349.00013
De Strooper, O., en G. Colle. "Brief aan de Heer P. Hendrickx, Directeur Generaal van de Stedebouw en de Ruimtelijke Ordening. Betreft: vuilnisbelt Drongen," 9 oktober 1972.
Reynaerts, L. "Brief aan de Heer Gouverneur van de Provincie Oost-Vlaanderen - Vuilnisbelt Drongen," 21 oktober 1972.
Standaert, L., A. Naudts, P. J. Luypaert, en R. Van Welden. "Brief van het Aktiekomitee Leefmilieu - Landegem - Merendree aan de Heer Burgemeester, de Heren Schepenen en de Heren Gemeenteraadsleden van de gemeente Drongen," 22 oktober 1972.
Steuperaert, G., G. Colle, O. De Strooper, D. Geysen, en M. Reynaerts. "Brief aan de Heer Burgemeester, Heren Schepenen, Mevrouwen en Heren Raadsleden van Drongen. Betreft: vuilnisbelt Borisbracht," 11 oktober 1972.
Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen
8/35-90/2.
Holemans. "Antwoord aan de heere Gouverneur van de provintie Oost-Vlaanderen te Gent door dr. Holemans, de Gezondheidsopziener van de Staat," 14 april 1914.
8/35-402/10
De Bestendige Deputatie van den Provincieraad. "Vergunning voor het storten van vuilnis door het Stadsbestuur van Gent," 10 augustus 1933.
8/35-3795
Arrondissementscommissaris. "Brief aan de Heer Gouverneur der Provincie. Voorwerp Gemeente Mariakerke – stortplaats, " 15 december 1976.
Bral, F. "Brief aan de Gouverneur der provincie over de toestand van het terrein achter de Volkshaard in de molenstraat," 31 december 1976.
8/35-3818
"Bespreking te Kruishoutem," z.d..
De Meester, G., en P. Beyer. "Verslag vergadering dd. 26 juni 1972 met betrekking tot de huisvuilverwijdering en -verwerking in Oost-Vlaanderen," 26 juni 1972.
Dienstchef. "Nota aan de Heer Depute H. Van Steenberge. Voorwerp: huisvuilverwerking," 19 augustus 1974.
Eloot, L. "Brief aan de Heer Gouverneur der Provincie Oost-Vlaanderen. Betreft: stortplaatsen," 1 augustus 1977.
Herreman, J. "Verslag van de vergadering dd. 27 januari 1976 inzake de programmering in Oost-Vlaanderen van de vuilnisophaling en -verwerking," 27 januari 1976.
Stadssecretaris Gent. "Brief aan de Heer Gouverneur. Betreft: rondschrijven 8°Afd. N°1.022/GDM/MW - stortplaatsen," 11 augustus 1977.
8/35-3820
Bestendige Deputatie Oost-Vlaanderen. "Huisvuilproblematiek - Overzicht stortplaatsen en verwerkingsinstallaties in Oost-Vlaanderen." z.d. 8/35-3818. Provinciaal Archief. Geraadpleegd 29 mei 2020.
Beyer, P., en H. Van Steenberge. "Verslag aan de Provincieraad," 10 oktober 1980. 8
Provincieraad Oost-Vlaanderen. "Gegevens stortplaatsen in Oost-Vlaanderen, 1979-1981," z.d.
Ronsse, W. "Brief aan de Heer G. Munck - Provinciebestuur Oost-Vlaanderen door de Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappij voor Oost-Vlaanderen," 22 januari 1980.
Rijksarchief Gent
Archief van het Ministerie van Openbare Werken. Bestuur van de Stedebouw en de Ruimtelijke Ordening. Provinciale Directie van Oost-Vlaanderen ( 1952-1975)
Stedebouw O-VL. 0000_1_10524
De Paepe, G., en R. Vandewege. "Bouwvergunning met betrekking tot het verder exploiteren van een stortplaats voor industriële afval (boomschors)," 20 mei 1975.
Stedebouw O-VL. 0000_1_10778.
Beyer, P. "Vergunning om een stortplaats te exploiteren op Sectie B nrs. 654-655-656-657-658-577-678," 20 oktober 1961.
Beyer, P. "Vergunning om een vuilnisbelt te exploiteren - niet ingewilligd," 27 november 1964.
Beyer, P. "Vergunning voor het verder exploiteren van een vuilnisbelt op Sectie B nrs. 654-655-656-657-658-577-678," 14 februari 1964.
Moeremans, M. "Advies nr. 300 op de aanvraag van de heer Van Wassenhove Daniël een vuilnisbelt te exploiteren," 6 december 1963.
Moeremans M. "Verslag betreffende bouwmisdrijf: wijziging bodemreliëf door Van Wassenhove Daniël," 28 oktober 1975.
Van Parys, Henri, en Frans Proost. "Aanvankelijk proces-verbaal nr. 5187," 14 mei 1975.
Vander Elstraeten, L. Zaak van het Openbaar Ministerie tegen Van Wassenhove Daniël. (Rechtbank van Eerste Aanleg Gent 1976).
Van Parys, Henri. "Proces-verbaal - nr. dossier 10919/75 - verhoor van Van Wassenhove Daniël, Wieme Albert, Van Den Abeele Raphael," 6 juni 1975.
Stedebouw O-VL. 0000_1_12321.
Moeremans, M. ,"Advies nr. 297.1626/29 op de aanvraag van P.V.B.A. Transcobel betreffende aanleggen vuilnisbelt," 25 juni 1969.
Van Der Haegen, A., Etienne Maes, Etienne Piens, R. De Wandel, Anna Elbaes, en Bloemisterij De Grove - Coolsaet. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van Zwijnaarde. Betreft gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke inrichtingen," 22 april 1969.
Stadsarchief Gent
Archief Sint-Amandsberg Technische Dienst
2007/36/SA/TD/5015
Audaer, François, Jean Geysen, Simonne Larivier, Benoit Jansen, G. Declercq, De Muynck, en Walter Deweert. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van Destelbergen in verband met een onderzoek van bezwaren," 23 maart 1959.
Cardon, J. "Bekendmaking van machtiging een vuilnisbelt te exploiteren door Mijnheer D’Anvers," 13 maart 1959.
Cardon, J. "Brief aan het gemeentebestuur van en te Destelbergen - betreft: stortplaats," 4 november 1971.
De Munck, G. "Vergunning voor het verder exploiteren van een stortplaats voor huisvuil te Drongen, Pouckestraat," 26 oktober 1975.
Vlaeminck, P. "Uitreksel uit de notulen van de gemeenteraad Drongen. Zitting van 25 september 1972. Punt 12: exploitatie gemeentelijke vuilnisbelt Burus in samenwerking met gemeentebestuur van Sint-Amandsberg," 25 september 1972.
2007/36/SA/TD/5016.
Beyer, P. "Vergunning tot het oprichten te Kalken, Uitbergsestraat van een vuilnisbelt - geweigerd," 11 augustus 1972. 2007/36/SA/TD/5016.
Bral, F. "Uittreksel uit de notulen van de gemeenteraad van Mariakerke. Zitting van 23 augustus 1973. Machtiging afsluiten overeenkomst met Sint-Amandsberg nopens uitbatingskosten stortplaats te Drongen," 23 augustus 1973.
Bruyneel, F. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van en te Merendree. Betreft: gebruik van de vuilnisbelt te Drongen," 4 november 1974.
Bruyneel, F. "Brief aan het gemeentebestuur van en te Sleidinge - stortplaats Drongen," 21 juni 1973.
Bruyneel, F. "Uittreksel uit de notulen van het college van Burgemeester en Schepenen - vergadering van 19 juni 1974. Betreft: vuilnisbelt - vergunningen tot storten," 19 juni 1974.
Cardon, J. "Brief aan de Heren M. Mortier en J. Rooms - Reinigingsdienst - nieuw vuilnisbelt," 3 oktober 1972.
Cardon, J. "Uittreksel uit de notulen van de gemeenteraad van Sint-Amandsberg. Openbare zitting van 26 november 1971 - huur gronden voor vuilnisbelt," 26 november 1971.
Cardon, J. "Uittreksel uit de notulen van de gemeenteraad van Sint-Amandsberg. Openbare zitting van 29 september 1972 - ingebruikneming vuilnisbelt," 29 september 1972.
Cardon, J., en Alice Verstraeten. "Huurovereenkomst tussen Sint-Amandsberg en mvr. Alice Verstraeten - percelen Uitbergsestraat Kalken, Sectie C nr. 240-241," 10 november 1971.
De Graeve, J., en E. De Wilde. "Besluit van zitting 29 december 1972 - voorwerp: vergunningsplichtige inrichtingen," 29 december 1972.
Martens, J. "Uittreksel van de notulen van de gemeenteraad van Ouwegem. Zitting van 28 februari 1975 - ingebruikneming vuilnisbelt te Drongen," 28 februari 1975.
Monsaert, J. "Vergunningsaanvraag voor inrichting van 1e klasse," 19 januari 1972.
Raman, P., en R. H. Claeys. "Brief aan de Heren Burgemeester en Schepenen van en te Sint-Amandsberg. Betreft: vuilnisbelt te drongen - verdeling der uitbatingskosten," 13 december 1974.
Raman, P., en R. H. Claeys. "Brief aan het kollege van Burgemeester en Schepenen van en te Sint-Amandsberg. Betreft: gebruik van de vuilnisbelt te Drongen," 25 oktober 1974.
Van Durme, Daniël. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van Sint-Amandsberg. Betreft: stortplaats Kalken - financiering uitgaven," 31 december 1971.
Vereecke, K. "Ontwerpverslag profileringswerken Pouckestraat Gent/Drongen," 30 januari 1979.
Verlinde, J. "Brief aan de Heer Fr. Thienpont - Vuilnisbelt te Drongen," 19 juli 1974.
Verlinde, J. "Uittreksel van de gemeenteraad van Sint-Amandsberg. Openbare zitting van 17 augustus 1973. 11e onderwerp - planeren, nivelleren en geschiktmakingswerken vuilnisbelt," 17 september 1973.
Vlaeminck, P., en J. Vercruyse. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van en te Sint-Amandsberg - betreft: rein houden stortplaats," 7 december 1972.
Vlaeminck, P., en J. Vercruys. "Brief aan het College van Burgemeester en Schepenen van en te Sint-Amandsberg - betreft: vuilnisbelt Drongen," 8 februari 1974.
Vlaeminck, P., en J. Vercruys. "Brief aan Zijne Majesteit Boudewijn I Koning der Belgen - voorwerp: beroep weigeringsbesluit uitbaten stortplaats," 23 oktober 1973.
"Zitting van 14 november 1960. Agendapunt 16. Openbare werken – bestekken – vaststelling. A) Composteringsinstallatie voor het verwerken van huisvuil te Gent – oprichten van het gebouw." In Gemeenteblad, 1075–78. Jaargang 1960. Gent: Samenwerkende Maatschappij N.I.C.I., 1960.
"Zitting van 15 december 1969. Agendapunt 10. – openbare werken – bestekken – vaststelling. – a) stedelijk compostbedrijf – uitbreiding met een vierde bedrijfseenheid – goedkeuring." In Gemeenteblad, 1197–98. Jaargang 1969. Gent: Drukkerij NICI, 1969.
"Zitting van 15 december 1969. Agendapunt 10. – openbare werken – bestekken – vaststelling. – b) stedelijk compostbedrijf - verbrandingsinstallatie: mechanische en elektrische uitrusting." In Gemeenteblad, 1198–1200. Jaargang 1969. Gent: Drukkerij NICI, 1969.
"Zitting van 18 december 1967. Agendapunt 16. – stadsreiniging – Aankoop van een wagenonderstel en een collector, bestemd voor de constructie van een vuilnisophaalwagen – goedkeuring." In Gemeenteblad, 1326–28. Jaargang 1967. Gent: Drukkerij NICI, 1967.
"Zitting van 20 december 1965. Agendapunt 15 – compostbedrijf. – contract voor het afnemen van de compost geproduceerd door het stedelijk compostbedrijf – goedkeuring." In Gemeenteblad, 1591–1601. Jaargang 1965. Gent: Drukkerij NICI, 1965.
"Afvalstoffen in Vlaanderen." Rechtskundig Weekblad 1987–1988, nr. nr. 23 (6 februari 1988): 761–92.
Belga. "Vlaanderen telt meer dan 2.000 historische stortplaatsen." Knack, 30 november 2016.
Cools, Stijn. "Een probleem oplossen door het te begraven." De Standaard, 15 juni 2020.
De Vos, Paul. Technische uitleg over de werking van het afvalverwerkingsbedrijf van de Stad Gent. Gent: De Stadsdrukkerij Economaat, 1993.
De Vroe, Gwenny. Schriftelijke vraag aan Joke Schauvliege, Vlaams minister van omgeving, natuur en landbouw. Stortplaatsen - stand van zaken, Pub. L. No. 491, 2017 (2017).
"Gent (Drongen) Oude Kale." OVAM. Geraadpleegd 25 mei 2020. https://www.ovam.be/.
"Gent, Gentbrugse Meersen." OVAM. Geraadpleegd 23 mei 2020. https://www.ovam.be/.
"In Mariakerke borrelt de olie soms uit de grond." De Gentenaar, 25 november 1976.
N.V. Matepa. Stedelijk compostbedrijf Stad Gent. ’s-Hertogenbosch: N.V. Matepa, 1964.
Raad van State. Wet houdende organisatie van de ruimtelijke ordening en van de stedebouw (1962). http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/welcome.pl.
Van Bost, An. "Meer meldingen van sluikstort in Gent door coronacrisis." VRT NWS. Geraadpleegd 16 mei 2020. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/.
"Vuilnisbelt groeit langzaam in achtertuin." De Gentenaar, 8 mei 1980.
Ysebaert, Tom. "Hoe Oosterweel putten kan dempen. De kleiputten van Terhagen: ook de sanering van oude storten roept weerstand op." De Standaard, 18 februari 2020.
Athanassiadis, Aristide. "Quo vadis, stedelijk metabolisme?" Vertaald door Griet Juwet. Agora. Magazine voor sociaalruimtelijke vraagstukken 34, nr. 4 (2018): 12–14.
Barbier, Edward B. Scarcity and frontiers. How economies have evolved through natural resource exploitation. New York: Cambridge University Press, 2011.
Barles, Sabine. "History of waste management and the social and cultural representations of waste." In The basic environmental history, uitgegeven door M. Agnoletti en S. Neri Serneri, 199–226. Environmental History 4. Cham: Springer International Publishing Switzerland, 2014.
Beckert, Sven, Ulbe Bosma, Mindi Schneider, en Eric Vanhaute. "Commodity frontiers and the transformation of the global countryside: a research agenda." Journal of global history, 2020.
Bosma, Ulbe, en Eric Vanhaute. "Learning from history: six hundred years of capitalist transformation of the global countryside." In The Edward Elgar Handbook of Critical Agrarian Studies, uitgegeven door A. H. Akram-Lodhi, K. Dietz, B. Engels, en B. McKay, 1–9. Cheltenham: Edward Elgar Publishing, Inc., 2020.
Broto, Vanesa Castán, Adriana Allen, en Elizabeth Rapoport. "Interdisciplinary perspectives on urban metabolism." Journal of Industrial Ecology 16, nr. 6 (2012): 851–61.
Caradonna, Jeremy L. Sustainability. A history. New York: Oxford University Press, 2014.
Casey, Edward S. "Boundary, place, and event in the spatiality of history." Rethinking History 11, nr. 4 (2007): 507–12.
Danneel, Koenraad, Griet Juwet, en Dieter Bruggeman. "Stedelijk metabolisme: van theoretisch concept naar tastbare praktijk." Agora. Magazine voor sociaalruimtelijke vraagstukken 34, nr. 4 (2018): 4–7.
De Bruyn, Joeri. "Ontwerpen met stromen." In Designing the future, uitgegeven door Joeri De Bruyn, 139–54. Brussel: Architecture Workroom Brussels, 2018.
Fairbanks, Andrew, Jennifer Wunderlich, en Christopher Meidl. "Talking Trash: A short history of solid waste management in Florida." The Florida Historical Quarterly 91, nr. 4 (2013): 526–57.
Ferguson, Cody. "Dumping in Tennessee." In This is our land. Grassroots environmentalism in the late twentieth century, uitgegeven door Cody Ferguson, 142–63. New Brunswick: Rutgers University Press, 2015.
Feys, Torsten. De Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij in historisch perspectief. Gent: Academia Press, 2011.
Gandy, Matthew. Recycling and the politics of urban waste. Londen: Earthscan Publications Ltd, 1994.
Guldi, Jo. "The spatial turn in history." Institute for Enabling Geospatial Scholarship at the Scholars’ Lab. Geraadpleegd 13 april 2020. http://spatial.scholarslab.org/.
Harvey, David. "Globalization and the “spatial fix”." Geographic Revue 2 (2001): 23–30.
Hill, Sarah. "Making garbage, making land, making cities: A global history of waste in and out of place." GlobalEnvironment 9, nr. 1 (2016): 166–95.
Jørgensen, Finn Arne. "Green citizenship at the recycling junction: consumers and infrastructures of the recycling of packaging in twentieth-century Norway." Contemporary European History 22, nr. 3 (2013): 499–516.
Lammens, E., en P. Van der Sluys. Afval en ruimte af te stemmen? Merelbeke: Vlaamse Federatie voor Planologie, 1990.
Melosi, Martin V. "An environmental turn." In Fresh kills. A History of consuming and discarding in New York City, uitgegeven door Martin V. Melosi, 252–74. New York: Columbia University Press, 2020.
Melosi, Martin V. "Futile protests." In Fresh kills. A History of consuming and discarding in New York City, uitgegeven door Martin V. Melosi, 169–96. New York: Columbia University Press, 2020.
Melosi, Martin V. "The Fresno sanitary landfill in an American cultural context." The Public Historian 24, nr. 3 (2002): 17–35.
Mortier, G. "De huisvuilverwerking te Gent. Evolutie, resultaten en ervaringen." Masterproef, Rijksuniversiteit Gent, 1972. Boekentoren UGent (BIB.GTH.007457).
Newell, Joshua P., en Joshua J. Cousins. "The boundaries of urban metabolism: towards a political–industrial ecology." Progress in Human Geography 39, nr. 6 (2015): 702–28.
Oldenziel, Ruth, en Heike Weber. "Introduction: reconsidering recycling." Contemporary European History 22, nr. 3 (2013): 347–70.
Rau, Thomas, en Sabine Oberhuber. Material matters. Het alternatief voor onze roofbouwmaatschappij. Haarlem: Bertram + de Leeuw Uitgevers, 2016.
Rosso, Carmen, en Carmen Van Maercke. "Dirty Antwerp. Re-engineering flows, editing the 20th century belt." De Vlaamse Scriptiebank. Geraadpleegd 1 mei 2020. https://www.scriptiebank.be/.
Sabin, Paul. "“The ultimate environmental dilemma”: making a place for historians in the climate change and energy debates." Environmental History 15 (2010): 76–93.
Sassen, Saskia. "Excavating power: in search of frontier zones and new actors." Theory, Culture & Society 17, nr. 1 (2000): 163–70.
Sassen, Saskia. "When the center no longer holds: Cities as frontier zones." Cities 34 (2013): 67–70.
Schott, Dieter. "Urban development and environment." In The Basic Environmental History, uitgegeven door M. Agnoletti en S. Neri Serneri. Environmental History 4. Cham: Springer International Publishing Switzerland, 2014.
Schott, Dieter. "Urban environmental history: what lessons are there to be learnt?" Boreal Environmental Research 9 (2004): 519–28.
Sébastien, Léa. "From NIMBY to enlightened resistance: A framework proposal to decrypt land-use disputes based on a landfill opposition case in France." Local Environment 22, nr. 4 (2017): 461–77.
Soens, Tim, Dieter Schott, Michael Toyka-Seid, en Bert De Munck. Urbanizing nature. Actors and Agency (Dis)Connecting Cities and Nature Since 1500. New York: Routledge, 2019.
Sörlin, Sverker, en Paul Warde. "The problem of environmental history: a re-reading of the field." EnvironmentalHistory 12 (2007): 107–30.
Van Nieuwenhuyse, Liesbet. "Potentiële historische bodemverontreiniging als gevolg van industriële activiteiten in de 19de- en de 20ste-eeuwse stad: Een bronnenkritische studie over Gent, 1795 – 1926." PhD diss., Universiteit Gent, 2008.
Verbruggen, Christophe, Erik Thoen, en Isabelle Parmentier. "Environmental history in Belgian historiography." Journal of Belgian History 53 (2013): 173–86.
Wachsmuth, David. "Three ecologies: urban metabolism and the society-nature opposition." The Sociological Quarterly 53, nr. 4 (2012): 506–23.
Weber, Heike. "Twentieth-century wastescapes. Cities, consumers, and their dumping grounds." In Urbanizing Nature. Actors and agency (dis)connecting cities and nature since 1500, uitgegeven door Tim Soens, Dieter Schott, Michael Toyka-Seid, en Bert De Munck, 261–89. New York: Routledge, 2019.
Wright, Gwendolyn. "Cultural history: Europeans, Americans, and the meanings of space." Journal of the Society of Architectural Historians 64, nr. 4 (2005): 436–40.