Jongeren over jeugdhulp "Het zijn de begeleiders die het verschil."
Waar maakt de jeugdhulp het verschil? Floor Meersdom ging voor haar masterproef met jongeren in gesprek over hun verblijf in de residentiële jeugdhulp. Ze zocht samen met de jongeren naar scharniermomenten. Wat blijkt? “Vooral begeleiders doen er toe.”
Scharniermomenten
Hoe kijken jongeren terug op hun traject in de jeugdhulp? En hadden ze iets te zeggen over wat er met hen gebeurde? Om een antwoord te vinden, ging ik in gesprek met zeven jongeren die gemiddeld acht jaar in een residentiële voorziening verbleven.
‘Cruciale begeleiders gaven een knuffel, kansen, vertrouwen, steun en raad.’
Toen de jongeren hun verhaal vertelden, werd duidelijk dat elke jongere ‘scharniermomenten’ meemaakte. Ze worden ook wel eens aangeduid als ‘critical moments’.
Dat zijn gebeurtenissen die jongeren als betekenisvol ervaren, momenten waarvan ze aangeven dat ze cruciaal waren voor hun identiteitsontwikkeling.
In mijn onderzoek maken de jongeren duidelijk dat het daarbij de begeleiders zijn die voor hen het verschil maakten. Soms door hun woorden, soms door een actie en soms door het onvoorwaardelijk geloof dat ze hadden in de jongeren. De begeleiders waren cruciaal bij het vormgeven van de jongeren hun leven. Ze stonden er op momenten die er echt toe deden. En dat zindert bij velen tot de dag van vandaag nog na.
Echte mensen
Jongeren geven aan dat die begeleiders dicht bij hen stonden. Ze gaven een knuffel, kansen, vertrouwen, steun en raad. Ze waren er niet enkel om te zeggen hoe iets moet of niet moet, ze waren er als persoon, als mens.
Een jongere getuigt: “In de rechtbank stond mijn begeleidster recht, ze keek mijn ouders aan, ze keek de jeugdrechter aan en nam het voor mij op.”
Laat het nu net die menselijkheid zijn waar jongeren in de jeugdhulp naar op zoek zijn. Het belang van ‘echtheid’ in de hulpverleningsrelatie werd door verschillende jongeren benadrukt. Met uitspraken als “Uit je hart spreken” of “Er gewoon zijn als persoon” tonen jongeren dat ze goed aanvoelen wanneer iemand ‘echt’ is. Een jongere verwoordde het zo: “De beste begeleiders zijn diegene die hun begeleiderrol laten vallen en er gewoon zijn als mens.”
Steun en toeverlaat
Jongeren zijn vooral op zoek naar een steun en toeverlaat, een vertrouwenspersoon die voor hen klaar staat. Iemand op wie ze onvoorwaardelijk kunnen rekenen, iemand die hen graag ziet.
‘Jongeren willen iemand die hen graag ziet.’
Een jongere zei het klaar en duidelijk: “Gewoon iemand graag zien is heel belangrijk, wij hebben daar voelsprieten voor, gewoon oprecht zijn en ons een beetje graag zien.” En andere jongere formuleerde het iets anders: “Je hebt soms begeleiders die je een keer vastpakken en die niet opgeven. Ik ben hen daar nu echt dankbaar om.”
Inspraak als noodzaak
Opvallend. Het krijgen van steun linken de jongeren steevast aan het krijgen van inspraak. Het gevoel dat iemand echt is, gaat voor de jongeren hand in hand met het gevoel gehoord te worden.
Concreet gaat het dan over afspreken met vrienden, het al dan niet zien van hun ouders, schoolkeuze of de beslissing om wel of niet alleen te gaan wonen.
‘Jongeren krijgen nauwelijks inspraak.’
De jongeren gaven echter aan dat ze tijdens hun verblijf in de jeugdhulp nauwelijks inspraak- of participatiemogelijkheden hadden. Het gevolg was dat ze het gevoel van autonomie en zelfstandigheid verloren. Ze voelden zich machteloos om hun eigen leven vorm te geven. Een jongere getuigt: “Hoe kan het dat je zo’n hoge verwachtingen hebt van jongeren, maar dat je hen niet stimuleert en niet gewoon een keer vraagt: ‘Wat wil jij?’”
In theorie moeten jongeren altijd een stem krijgen in hun hulptraject. Het recht op inspraak van jongeren in de hulpverlening is sterk verankerd in het Universele Verdrag van de Rechten van het Kind, maar in de praktijk is dit niet altijd evident te realiseren.
Maar laat dat geen excuus zijn. De koppeling tussen steun en inspraak is cruciaal voor het welbevinden van de jongeren, niet alleen binnen de voorziening en maar ook tijdens het leven na de plaatsing.
Erbij horen als mens
Het belang van inspraak blijkt ook uit voorgaand onderzoek. Jongeren die mogen deelnemen aan beslissingen over hun leven, hebben meer het gevoel er “echt bij te horen als mens”.
Het is niet alleen bevorderlijk voor het engagement van de jongere in zijn hulpverleningstraject, maar heeft ook positieve gevolgen op het mentaal welzijn op korte en langere termijn.
‘De houding van de begeleider is cruciaal.’
Inspraak gaat trouwens niet over de jongere blindelings volgen in zijn ideeën. Dat vragen ze ook niet. Het gaat over het als gelijkwaardige partners bespreken van mogelijkheden en jongeren ook uitleggen waarom je bepaalde beslissingen wel of niet neemt.
Een bewonersvergadering zal het verschil niet maken. Het verschil voor de jongeren zit in hoe begeleiders en andere belangrijke figuren in het leven van jongeren dag in, dag uit met hen omgaan. De houding van de begeleider is dus van cruciaal belang. Schipperen tussen te dichtbij komen en te ver zijn, tussen afstand en nabijheid, is misschien geen eenvoudige, maar wel een uiterst belangrijke taak.
De jongeren benadrukken meermaals dat ze op zoek zijn naar mensen bij wie ze zich ‘normaal’ voelen. Het is de warmte van echte mensen waar deze jongeren zich gesteund door voelen. Dat zijn de mensen die impact hebben. Die voor jongeren in de jeugdhulp het verschil maken.
[1] Smith, L. and Dowse, L. (2019), ‘Times during transition for young people with complex support needs: Entangled critical moments, static liminal periods and contingent meaning making times’, Journal of Youth Studies, 22(10), 1327-1344; Thomson, R. e.a. (2002), ‘Critical Moments: Choice, Chance and Opportunity in Young People’s Narratives of Transition’, Sociology, 36(2), 335-354.[/voetnoot]
[1] Gilligan, R. (2000), ‘The importance of listening to the child in foster care’, Foster care: Policy, practice and research, 40–58; Fattore, T. and Mason, J. (2005), Kinderen serieus genomen: in theorie, beleid en praktijk, Londen, Jessica Kingsley Publishers
Bibliografie
Asscher, J., Bek, M., Channa, A., Damen, E., Stams, G., & Van der Laan, P. (2012). A meta-analysis of intensive family preservation programs: Placement prevention and improvement of family functioning. Children and Youth Services Review, 34,1472-1479. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2012.04.002
Anderson H. (2011). Suicide ideation, depressive symptoms, and out-of-home placement among youth in the U.S. Child welfare system. Journal of clinical child & adolecent psychology, 40(6), 790-796. https//doi.org/10.1080 / 15374416.2011.614588
Banyard, P., & Grayson, A. (2000). Introducing Psychological Research: Seventy Studies that Shape Psychology, 2nd Edition. London: Macmillan
Bartelink, C. (2012). Verslag discussiebijeenkomst: Hechting en langdurige uithuisplaatsing: Nederlands jeugd instituut. Geraadpleegd op 5 januari 2020, van http://www.jeugdinterventies.nl/nl/Download-NJi/Publicatie-NJi/Hechting_en_langdurige_uithuisplaatsing_discussiebijeenkomst.pdf
Bartelink, C. (2013). Uithuisplaatsing: Wat werkt? Geraadpleegd op 5 januari 2020, van https://www.nji.nl/nl/Download-NJi/Wat-werkt-publicatie/(311053)-nji-dossierDownloads-Watwerkt_Uithuisplaatsing.pdf
Bartelink, C., Ten Bergen, I., & Van Vianen, R. (2017). Richtlijn Uithuisplaatsing voor jeugdhulp en jeugdbescherming. Geraadpleegd op 26 april 2019, van https://richtlijnenjeugdhulp.nl/wp-content/uploads/2015/06/Richtlijn_Uithuisplaatsing.pdf
Berger, L., Bruch, S., Johnson, E., James, S., & Rubin, D. (2009). Estimating the “impact” of out-of-home placement on child will-being: Approaching the problem of selection bias. Child development, 80(6), 1856-1876. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.2009.01372.x
Berrick, J. D., Dickens, J., Pösö, T., & Skivenes, M. (2015, 29 juli). Children's involvement in care order decision-making: A cross-country analysis. Child Abuse & Neglect, 49, 128-141. http://doi/10.1016 / j.chiabu.2015.07.001.
Bessell, S. (2010, 2 juni). Participation in decision-making in out-of-home care in Australia: What do young people say? Children and Youth Services Review, 33(4), 496-501. http://doi/ 10.1016 / j.childyouth.2010.05.006
Blueprint. (2004). Start with the Child, Stay with the Child. A Voice for the Child in Care, London. Geraadpleegd op 5 mei 2020, van https://coramvoice.org.uk/sites/default/files/Blueprint%20main%20doc.pdf
Boeije, H. (2014). Analyseren in kwalitatief onderzoek. Amsterdam, Nederland: Boom Lemma.
Borre, L. V. (2013). Vergelijkende studie tussen de jeugdbeschermingswet van 1965 en de hervormingswetten betreffende de jeugdbescherming van 2006 (Masterproef). Geraadpleegd op 17 juni 2019, van https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/060/970/RUG01-002060970_2013_0001_AC.pdf
Bosmans, G., De Raedt, R., Fazio, R.H., Heylen, J., Rocklage, M.D., & Vasey, M.W. (z.d.). From Trust in Caregivers’ Support to Exploration: The Role of Openness to Negative Affect and SelfRegulation. Geraadpleegd op 15 mei 2020, van https://biblio.ugent.be/publication/8624546/file/8624547
Brouwers, B. (2008). Jeugdsanctierecht in Europa: is jeugdsanctierecht een evidentie? (seminariewerk), Geraadpleegd op 17 juni 2019, van https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/public/art/44n1/brouwers.pdf
Calcaterra, V., & Raineri, M.L. (2017). Young People’s Voice: The First Visiting Advocacy Project in Italian Residential Care for Children. http://doi/10.15388 / STEPP.2017.15.10808
Cashmore, J. (2002). Promoting the participation of children and young people in care. Child abuse &Neglect, 28(8). 837–847. https://doi.org/10.1016/S0145-2134(02)00353-8
Cappon, L., & Vander Laenen, F. (2015, 12 februari). Gehoord worden is nog geen inspraak: Perspectieven van minderjarigen en ouders op de beslissingen genomen door de jeugdrechter. Tijdschrift voor Jeugd en Kinderrechten, 16(1), 3-19. Geraadpleegd op 16 februari, van https://www.researchgate.net/publication/294142514_Gehoord_worden_is_nog_geen_inspraak_perspectieven_van_minderjarigen_en_ouders_op_de_beslissingen_genomen_door_de_jeugdrechter
Chikar, N., (2017). Over de (vertrouwens)brug komen Een onderzoek naar het effect van een vertrouwensrelatie op de zelfredzaamheid van risicojongeren. (masterproef). Geraadpleegd op 15 mei 2020, van https://thesis.eur.nl/pub/41083
Christiaens, J., & Dumortier, E. (2003). En nu nog de hervorming van de jeugdbeschermingswet van 1965. Panopticon 24, 290. Geraadpleegd op 22 april 2019, van http://www.maklu-online.eu/nl/tijdschrift/panopticon/jaargang-volume-24/3-mei-juni-may-june-2003/en-nu-nog-de-hervorming-van-de-jeugdbeschermingswe/pdf/
Day, J. & Dillen, A. (2016). Drempels bij de communicatie over seksueel geweld. Visies van hulpverleners over kinderen in islamitische gezinnen Religie en samenleving, 11(1), 31 – 56. Geraadpleegd op 9 april 2020, van https://limo.libis.be/primo-explore/fulldisplay?docid=LIRIAS1886207&context=L&vid=Lirias&search_scope=Lirias&tab=default_tab&lang=en_US&fromSitemap=1
Decreet betreffende de integrale jeugdhulp. (2013, 7 december). Geraadpleegd op 15 februari 2020, van https://codex.vlaanderen.be/Portals/Codex/documenten/1023237.html#H1062167
Dobbelaere, R. (2006). Een uitdaging voor de bijzondere jeugdzorg. Antwerpen-appeldoorn: Garant.
De Wilde, L., & Vanobbergen, B. (2012). Mag Ik dit vertellen? Stemmen uit de Gentse weeshuizen (1945-1984). Leuven: Acco.
De Wilde, L., Devlieghere, J., Vandenbroeck, M., & Vanobbergen, B. (2019). Foster parents between voluntarism and professionalisation: Unpacking the backpack. Children and Youth Services Review, 98, 290-296. Geraadpleegd op 19 januari 2020, van http://hdl.handle.net/1854/LU-8600156
De Winter, M., Noom, M. (2001). Iemand die je gewoon als mens behandelt… Thuisloze jongeren over het verbeteren van de hulpverlening? Pedagogiek, 21(4), 269-309. Geraadpleegd op 17 april 2020, van https://www.aup.nl/journal-downloads/pedagogiek/vol_21_nr_4_-_iemand_die_je_gewoon_als_mens_behandelt.pdf
De Winter, M. (2011). Je kinderen opvoeden is een probleemindustrie geworden. Geraadpleegd op 6 januari 2020, van http://www.bloggen.be/luclamote/archief.php?ID=1220813
De Mulder, S., Groenez, S., Vandenbroeck, M., Vandenbroucke, F., & Verduyckt, P. (z.d.). Een betere wereld voor jonge kinderen: Investeren in hun omgeving. Visietekst. België: Kind & Gezin.
Dreser, L. (2014). Actualia jeugdrecht: De jeugdrechtbank binnen een hertekend landschap [Intern document]. Brugge: jeugdrechtbank.
Evers, J. (2015). Kwalitatief interviewen: kunst én kunde. Amsterdam, Nederland: Boom Lemma.
Fantuzzo, J., & Perlman, S. (2007). The unique impact of out- of- home placement and the mediating effects of child maltreatment and homelessness on early school success. Geraadpleegd op 14 juni 2019, van https://reader.elsevier.com/reader/sd/pii/S0190740907000394?token=2E1417CE94B609E63A7C86C6FF1CEB4B21127DB06F7218C59B023663BE178F074C0D674DF22FE481C9495EB7F53C1423
Fattore, T., & Mason, J. (2005). Kinderen serieus genomen in theorie, beleid en praktijk . Jessica Kingsley Publishers, Londen.
Frame, L. (2002). Maltreatment reports and placement outcomes for infants and toddlers in out- of- home care. Infant Mental Health Journal, 23 (5), 517-540. https://doi.org/10.1002/imhj.10031
Gallagher, M., Smith, M., Hardy, M., & Wilkinson, H. (2012). Children and Families’ involvement in Social Work Decision Making. Children and Society, 26, 74–85. https://doi.org/10.1111/j.1099-0860.2011.00409.x
Geerdink, G., & Arnhem, P. (2008). Onderzoeken vanuit een biografisch perspectief, gebruik makend van een biografische methode. Tijdschrift voor leraren opleiders. 29, 27-34.
Gharabaghi, K. (2019). A hard place to call home: A Canadian perspective on residential care and treatment for children and youth. Toronto, Canada: Canadian Scholars’ press.
Gilligan, R. (2000). The importance of listening to the child in foster care. In foster care: Policy, practice and research, 40–58. Geraadpleegd op 14 juni 2019, van https://www.researchgate.net/publication/311016255_The_importance_of_li…
Goussey, B. (2009). Van over naar met. Een participatief proces met jongeren over hulpverlening in Leuven. Leuven, RISO
Hauspie, B., Vettenburg, N., & Roose, R. (2010). Vooronderzoek Kenmerkten en hulp- en dienstverleningsbehoeften van maatschappelijk kwetsbare jongvolwassenen. Vakgroep Sociale Agogiek, Universiteit Gent.
Henderson, S., Holland, J., McGrellis S., Thomson, S., Sharpe, S., (2007). Inventing Adulthoods: A Biographical Approach to Youth Transitions. Geraadpleegd op 10 mei 2020 van: https://www.academia.edu/768795/
Heps, R. & Swennen, F. (2011). Juridische mogelijkheden tot uithuisplaatsing van de geweldpleger bij kindermishandeling. Hulpverlening bij kindermishandeling: over individuele en maatschappelijke kwetsbaarheid. 11-28
Houtkoop, H. & Koole, T. (2000). Taal in actie: hoe mensen communiceren met taal. Bussum: Coutinho. Geraadpleegd op 29 april 2020, van https://lib.ugent.be/catalog/rug01:000537563
Kinderrechtencommissariaat. (2019). Jaarverslag 2018-2019. Geraadpleegd op 16 april 2020, van https://www.kinderrechtencommissariaat.be/sites/default/files/bestanden/book_jaarverslag_krc_2018-19_volledig_def_lr.pdf
Jeugdhulp Vlaanderen. (2018). Jaarverslag jeugdhulp samenvatting 2018. Geraadpleegd op 12 april 2019, van http://www.jaarverslagjeugdhulp.be/download-jaarverslag-2018
Jones, L. (1993). Decision Making in Child Welfare: A Critical Review of the Literature. Child and Adolescent Social Work Journal, 10, 241-262. https://doi.org/10.1007/BF00757822
Jongerenwelzijn. (z.d.). Een 2.0 aanpak voor integrale jeugdhulp in Vlaanderen. Geraadpleegd op 10 april 2019, van https://jongerenwelzijn.be/assets/docs/publicaties/andere/2-0-aanpak-jeugdhulp-Vlaanderen.pdf
Juffer, F., Van Den Dries, L., Van Ijzerdroorn, M. H., & Bakermans Kranenburg, M. (2008). Fostering security? A meta-analysis of attachment in adopted children. Children & Youth Services Review, 31, 410-421. Geraadpleegd op 17 juni 2019, van https://www.basictrust.com/bestanden/23/Dries_et_al_2009_Fostering_meta_ado_geh.pdf
Knorth, E., Grietens, H., López, M., & Zeijlmans, K. (2019). Participation of Children, birth parents and foster carers in the matching decision, Paternalism or partnership? Child Abuse Review, 28(2). https://doi.org/10.1002/car.2544
Knorth, E. J. (2000). Besluitvorming over uithuisplaatsing in de jeugdzorg. Kind en adolescent, 21, 44–59. https://doi.org/10.1007/BF03060760
Keymeulen, H. V. (1999, December). Jij en het comité voor bijzondere jeugdzorg. (Maatschappelijke beleidsnota bijzondere jeugdzorg). Brussel, België. Geraadpleegd op 5 mei 2020, van http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1393879
Krinsky, M., & Rodriquez, J. (2006). "Giving a Voice to the Voiceless: Enhancing Youth Participation in Court Proceedings". Nevada Law Journal, 6(34). Geraadpleegd op 20 december 2019, van https://scholars.law.unlv.edu/nlj/vol6/iss3/34
Leeson, C. (2007). My life in care: experiences of non-participation in decision-making processes. Child and Family Social Work: 12, 268-277. https://doi/pdf/10.1111/j.1365-2206.2007.00499.x
Loosveldt, G. (2001). Gegevensverwerking en informatiestromen in de jeugdzorg. Tijdschrift voor welzijnswerk. Geraadpleegd op 10 mei 2020, van https://www.vlaamswelzijnsverbond.be/files/page/cez/GEGEVENSVERWERKING-Loosveldt_2.pdf
Migchelbrink, F. (2016). Half open en volledig gestructureerde of gestandaardiseerde interviews. Geraadpleegd op 8 januari 2020, van http://www.actie-onderzoek.nl/pdf/gestructureerde%20interviewswebsitegereed.pdf
Nybell, L. (2013, 24 april). Locating "youth voice:" Considering the contexts of speaking in foster care. Children and Youth Services Review, 35(8). 1227-1235. https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2013.04.009
Pecora, P., Kessler, R., Williams, J., Downs, C., English, D., White, J., & O’Brien, K. (2010). What works in foster care? Oxford: university press.
Pert, H., Diaz, C., & Thomas, N. (2017). Children’s participation in LAC reviews: A study in one English local authority. Child & Family Social Work, 22(2), 1-10. http://dx.doi.org/10.1111/cfs.12194
Pronk, I. (2011). Kind uit huis niet altijd beter af. De verdieping trouw. Geraadpleegd op 3 maart 2020, van https://www.trouw.nl/nieuws/kind-uit-huis-niet-altijd-beter-af~b0378ab6/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
Plochg, T., Juttemann, R. E., & Mackenbach, J. (2007). Handboek gezondheidsonderzoek. Nederland: Machenbach J.P.
Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. (2017). Voorkomen van een uithuisplaatsing. Geraadpleegd op 8 maart 2020, van http://richtlijnenjeugdhulp.nl/uithuisplaatsing/voorkomen-van-uithuisplaatsing/voorkomen-van-uithuisplaatsing/
Roose, R., & Bouverne-De Bie, M. (2010). Jeugdzorg en armoedebestrijding: Nood aan een ander debat. Panopticon, 31(4), 1-6. Geraadpleegd op 9 mei 2019, van https://biblio.ugent.be/publication/1850600/file/6759740
Smith, L., & Dowse, L. (2019). Times during transition for young people with complex support needs: Entangled critical moments, static liminal periods and contingent meaning making times, Journal of Youth Studies, 22(10), 1327-1344. https://doi/10.1080/13676261.2019.1575346
Strolin-Goltzman, J., Kollar, S., & Trinkle, J. (2010). Listening to the voices of children and foster care: Youths speak out about child welfare workforce turnover and selection. Social work, 55 (1), 47-53. http://doi/10.1093 / sw / 55.1.47
Steyaert J. (2017). 1912 kinderbescherming – jeugdbescherming 1965: Een lang verhaal met blijvende gevolgen. Canon. Geraadpleegd op 20 december 2019, van https://www.canonsociaalwerk.eu/be/details.php?cps=18&canon_id=130
Steenssens, K., & Van Regenmortel, T. (2007). De Wissel-werking verbeteren. Verbeteronderzoek met peer research in de bijzondere jeugdzorg. Leuven: HIVA.
Stroobants, T., & Van den Bruel, B. (2016). Uitgangspunten en krachtlijnen bij uithuisplaatsing van jonge kinderen I.F.V. Vlaamse beleidskeuzes. Geraadpleegd op 25 mei 2019, van https://www.kindengezin.be/img/uitgangspunten.pdf
Tarren-Sweeney, M. (2008). The mental health of children in out-of-home care. Curr opin Psychiatry, 21(4), 345-9. https://doi/ 10.1097 / YCO.0b013e32830321fa.
Thomson, R., Bell, R., Holland, J., Henderson, S., McGrellis, S., & Sharpe, S. (2002). Critical Moments: Choice, Chance and Opportunity in Young People’s Narratives of Transition. Sociology, 36(2), 335-354. Geraadpleegd op 27 maart 2020, van https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0038038502036002006
Turnell, A., & Murphy, T. (2014). Child Protection Approach and Framework: Comprehensive Briefing Paper. Geraadpleegd op 15 februari 2020, van http://www.solihulllscb.co.uk/media/upload/fck/file/Signs%20of%20safety/Signs-of-Safety-Briefing-Paper-v3-1.pdf
Unicef. (z.d.). 30 jaar kinderrechten. Geraadpleegd op 28 december 2019, van https://www.unicef.be/nl/over-unicef/onze-inspiratie/kinderrechten/
Vandenbroeck, M. (2018). Gezinspedagogiek: Over gedeelde en verdeelde opvoedingsverantwoordelijkheden. Gent: Academia Press
Vansevenant, K., Driessens, K., & Van Regenmortel, T. (2008). Bind-kracht in armoede. Krachtgerichte hulpverlening in dialoog. Leuven: Lannoo Campus.
Vandeurzen, J. (2018, 16 april). Eén agentschap voor kinderen, jongeren en hun gezinnen [Persbericht]. Geraadpleegd op 22 december 2019, van https://www.kindengezin.be/img/20180416_PB_1_agentschap.pdf
Van Crombruggen, H., & Van Leeuwen, K. (2012). Gezinnen in soorten. Antwerpen, België: Garant.
Van Nuffel, K. (2003). Een ‘goede’ opvoeding van het jonge kind als sociocultureel bepaalde constructie (Masterproef). Geraadpleegd op 11 mei 2019, van https://www.scriptiebank.be/sites/default/files/68da7b66cc8d3747ecd23a7fdfa50c59.pdf
Visietekst Participatie. (2013, april). Geraadpleegd op 5 mei 2020, van http://cachetvzw.be/uploads/page/72/files/visietekstsparticipatie.pdf
Vlaams Parlement. (2013). Ontwerp van decreet betreffende integrale jeugdhulp. Brussel: Vlaams Parlement
Wouters, J. (2005). Uithuisplaatsing in Nederland en Zweden: Een vergelijkend onderzoek naar overwegingen in de jeugdzorg. Geraadpleegd op 12 maart 2020, van http://www.jeugdinformatie.nl/nl/DownloadJi/Jeugdzorg_UithuisplaatsingNedZweden.pdf
