Vinden ze nog de weg naar huis? De zoektocht naar een geschikt beleid voor roofkunst uit de Tweede Wereldoorlog
Vinden ze nog de weg naar huis?
Vinden ze nog de weg naar huis?
‘Triomfboog in Venetië’ van Francesco Guardi, ‘Bloemen’ van Lovis Corinth en ‘Dorpsadvocaat’ van Pieter II Breughel. Op het eerste gezicht hebben deze schilderijen weinig met elkaar gemeen. Toch delen ze een bijzonder verleden. Een oorlogsverleden.
Tot op vandaag blijft de zoektocht naar een geschikt beleid voor tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Duitsland verscheepte kunst voortduren. België kan daarbij veel van zijn buurlanden leren. Bijgevolg kan dit onderzoek, dankzij een vergelijkende studie met Nederland, Frankrijk en Duitsland, drie aanbevelingen formuleren om de Belgische aanpak op te krikken.
Kunst als wapen en buit
De Duitse bezetter voert tijdens de Tweede Wereldoorlog op ongeziene schaal kunst naar Duitsland. Het Derde Rijk zou een culturele grootmacht worden die boven alle andere landen uitstak. Hitler, Göring en andere nazileiders maken er daarom hun missie van om zoveel mogelijk kunst in handen te krijgen.
Vanuit alle hoeken van de bezette gebieden stroomt kunst naar Duitsland. Duitse curatoren zijn alomtegenwoordig op de Europese kunstmarkt. Het blijft echter niet bij rechtmatig gekochte kunstwerken. Duitse organisaties roven ook huizen leeg en dwingen slachtoffers om hun kunstverzamelingen te verkopen of te ruilen. Ook België blijft niet gespaard.
Maar hoe reageert België na de oorlog? Welke politieke en wetgevende initiatieven zijn genomen om oorspronkelijke eigenaars te hulp te komen? Doet België voldoende om werken met een onbekende herkomst terug thuis te brengen?
Kunstrecuperatie en restitutie: een naoorlogse uitdaging
Het einde van de Tweede Wereldoorlog betekent dat een nieuwe uitdaging voor de deur staat: de heropbouw van Europa. De geallieerden moeten de enorme hoeveelheid kunstwerken die ze her en der terugvinden naar hun thuisland brengen. Daarna zijn de individuele staten verantwoordelijk voor de “restitutie”, dit is het teruggeven aan de rechtmatige eigenaars. België hanteert daarvoor een tweevoudige aanpak. Enerzijds kondigt ons land wetten af die restitutiegeschillen in goede banen moeten leiden. Anderzijds richt de staat de Dienst Economische Recuperatie (DER) op die kunst moet helpen recupereren en restitueren.
Beide initiatieven kennen echter gebreken. De wetten leggen korte termijnen en strenge bewijsstandaarden op die het slachtoffers moeilijk maken om op te treden. Bovendien slaagt de DER er slechts in om 1155 werken uit het buitenland te recupereren en maar een fractie daarvan wordt aan de rechtmatige eigenaars terugbezorgd. De overige werken worden in de jaren vijftig verkocht of “voorlopig” toevertrouwd aan musea (DER-werken). En daar zijn ze nog steeds…
De heropleving van de jaren negentig
In de jaren negentig komt het restitutievraagstuk opnieuw boven water. Zowel op nationaal als internationaal vlak rijst namelijk het besef dat de naoorlogse reactie gefaald heeft. Nieuwe maatregelen mogen niet langer uitblijven.
Op internationaal vlak vormen de Washington Principles het belangrijkste instrument. 44 staten, waaronder België, ondertekenen het document en nemen zo morele verplichtingen op zich. Drie beginselen staan daarbij centraal: staten moeten inzetten op herkomstonderzoek, ze moeten slachtoffers bijstaan en ze moeten rechtvaardige en billijke oplossingen voorzien bij eigendomsconflicten.
Ook op nationaal vlak zorgt de heropleving ervoor dat staten nieuwe maatregelen op tafel leggen. Verschillende landen richten onderzoekscommissies op die de naoorlogse maatregelen moeten beoordelen en suggesties voor verbetering formuleren. In navolging van de Washington Principles starten staten eveneens met herkomstonderzoek in de publieke verzamelingen en installeren ze gespecialiseerde commissies om eigendomsconflicten tot een goed einde te brengen.
België springt op de kar, maar gaat minder ver dan de buurlanden Nederland, Frankrijk en Duitsland. Het herkomstonderzoek beperkt zich tot enkele musea en de resultaten blijven gedurende een lange tijd onbekend. Pas recent delen (vooral Vlaamse) musea hun info over DER-werken op hun website. Daarnaast kiest België ervoor om een schadeloosstellingscommissie te voorzien waar slachtoffers binnen een beperkte termijn schadevergoedingsaanvragen kunnen instellen. De laatste dossiers worden in 2008 afgewerkt. Vanaf dan gebeurt het werk achter de schermen en zien weinig nieuwe initiatieven het licht.
Ruimte voor verbetering
Op basis van buitenlandse inspiratiebronnen kunnen drie grote aanbevelingen geformuleerd worden om een beleid in overeenstemming met de Washington Principles te realiseren.
Onder het motto meten is weten moet België allereerst meer diepgaand herkomstonderzoek voorzien. Perfecte voorbeelden daarvan zijn zowel in Nederland als Duitsland te vinden. Proactief onderzoek is cruciaal om musea en slachtoffers houvast te bieden.
“Waar het om gaat, zijn de geleverde onderzoeksinspanningen en de in Washington beloofde openheid. Die kwamen er in België niet.” Zo bekritiseert de Leuvense hoogleraar kunstrecht Bert Demarsin de Belgische aanpak in 2014. De tweede aanbeveling luidt dan ook dat toegankelijkheid en openheid centraal moeten staan in het verbeterde beleid. De eerste stap is gezet: er komt een online databank met DER-werken. Het is belangrijk dat België hier net zoals zijn buurlanden verder op inzet door de voorziene databank uit te breiden met nieuwe onderzoeksresultaten en een centraal aanspreekpunt te voorzien. Zo creëert de Belgische staat een toegankelijk punt waar alle informatie te vinden is en het publiek met vragen terecht kan.
De buurlanden komen tegemoet aan hun verplichtingen via de oprichting van een centrale restitutiecommissie die een beslissing of advies kan leveren over de beslechting van individuele aanvragen. Zo’n commissie heeft België niet. Nochtans zou ze duidelijkheid scheppen. Specialisten kunnen dan op een open en georganiseerde manier antwoorden bieden aan zij die erom vragen. De oprichting van een restitutiecommissie is daarmee de derde aanbeveling.
Deze drie aanbevelingen opvolgen zou ervoor zorgen dat België een grote en langverwachte stap vooruit zet in de zoektocht naar een geschikte aanpak voor roofkunst uit de Tweede Wereldoorlog. Een stap die, zoals verwoord door Ronald S. Lauder, de president van het World Jewish Congress, niet langer op zich mag laten wachten:
“After more than 70 years don’t you think it’s time to put these ghosts to rest? I believe it is time.
Ladies and gentlemen: it is, in fact, long past time.”
I. WETGEVING en beleidSDOCUMENTEN
1. internationaal
1.1.WETGEVING
Verdrag nopens de wetten en de gebruiken van oorlog te land van 18 oktober 1907, BS 6 november 1910, 6644.
Convention respecting the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land, Den Haag van 18 oktober 1907, https://ihl-databases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/385ec082b509e76c41256739003e636d/1d17 26425f6955aec125641e0038bfd6.
Inter-Geallieerde verklaring tot het tegengaan van onteigeningsmaatregelen in gebieden onder vijandelijke bezetting of controle, Londen van 5 januari 1943, https://wetten.overheid.nl/BWBV0006306/1943-01-05.
Final act United Nations monetary and financial conference, Bretton Woods van 22 juli 1944, https://www.lootedartcommission.com/bretton-woods.
Vertrag 26 mei 1952 über die Beziehungen zwischen der Bundesrepublik Deutschland und den Drei Mächten, Bundesgesetzblatt 31 maart 1955, 301.
Hague convention for the protection of cultural property in the event of armed conflict van 14 mei 1954, www.unesco.org/new/en/culture/themes/armed-conflict-and-heritage/convention-and-protocols/1954-hague-convention/.
Unesco convention on the means of prohibiting and preventing the illicit import, export and transfer of ownership of cultural property van 14 november 1970, http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=13039&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECT ION=201.html.
Unidroit convention on stolen or illegally exported cultural objects van 24 juni 1995, www.unidroit.org/instruments/cultural-property/1995-convention.
Washington conference principles on nazi-confiscated art van 3 december 1998, https://www.state.gov/washington-conference-principles-on-nazi-confiscated-art/.
Vilnius forum declaration van 5 oktober 2000, www.lootedartcommission.com/vilnius-forum.
Terezin Declaration van 30 juni 2009, http://holocausteraassets.eu/files/200000215-35d8ef1a36/TEREZIN_DECLARATION_ FINAL.pdf.
Unesco draft of the declaration of principles relating to cultural objects displaced in connection with the Second World War van 31 juli 2009, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000183433.
Richtl.Raad, nr. 93/7/EEG, 15 maart 1993 betreffende de teruggave van cultuurgoederen die op onrechtmatige wijze buiten het grondgebied van een Lid-Staat zijn gebracht, Pb.L. 27 maart 1993, afl. 74, 75.
Richtl.Parl.Raad, nr. 2014/60/EU, 15 mei 2014 betreffende de teruggave van cultuurgoederen die op onrechtmatige wijze buiten het grondgebied van een lidstaat zijn gebracht en houdende wijziging van Verordening (EU) nr. 1024/2012 (herschikking), Pb.L. 28 mei 2014, afl. 159, 1.
Reso.Parl. nr. 2002/2114(INI), 26 november 2003 over een juridisch kader voor het vrije verkeer binnen de interne markt van goederen waarvan het eigenaarschap waarschijnlijk wordt aangevochten, Pb.L. 15 april 2004, afl. 91, 500.
Reso.Parl. nr. 2017/2023(INI), 17 januari 2019 over grensoverschrijdende vorderingen tot restitutie van in oorlogen en gewapende conflicten buitgemaakte kunstwerken en cultuurgoederen, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2019-0037_NL. pdf.
Resolutie 1205 van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa (5 november 1999), http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-EN.asp?fileid=16726&lang=en.
Verslag (Parl.) over een juridisch kader voor het vrije verkeer binnen de interne markt van goederen waarvan het eigenaarschap waarschijnlijk wordt aangevochten (2002/2114(INI)), 26 november 2003, A5-0408/2003.
1.2.BELEIDSDOCUMENTEN
DEPARTMENT FOR DIGITAL, CULTURE, MEDIA AND SPORT, 70 years and counting: the final opportunity? Note of proceedings, 12 september 2017, https://www.gov.uk/government/groups/spoliation-advisory-panel#spoliation-conference-2017---70-years-and-counting-the-final-opportunity--note-of-proceedings.
NETWORK OF EUROPEAN RESTITUTION COMMITTEES, Press release establishment of a Network of European Restitution Commissions, 29 januari 2019, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/communique-vDef_eng_2019.pdf.
NETWORK OF EUROPEAN RESTITUTION COMMITTEES, Newsletter, maart 2019, https://www.restitutiecommissie.nl/system/files/Network-Newsletter-no.1-March2019.pdf.
NETWORK OF EUROPEAN RESTITUTION COMMITTEES, Newsletter, juni 2019, https://www.restitutiecommissie.nl/system/files/Network-Newsletter-no.2-June2019.pdf.
NETWORK OF EUROPEAN RESTITUTION COMMITTEES, Newsletter, augustus 2019, https://www.restitutiecommissie.nl/system/files/Network-Newsletter-no.3-August2019.pd f.
NETWORK OF EUROPEAN RESTITUTION COMMITTEES, Newsletter, oktober 2019, https://www.restitutiecommissie.nl/system/files/Network-Newsletter-no.4-October2019.pd f.
NETWORK OF EUROPEAN RESTITUTION COMMITTEES, Newsletter, januari 2020, https://www.restitutiecommissie.nl/system/files/Network-Newsletter-no.5-January2020.pd f.
2. BELGIE
2.1. WETGEVING
Grondwet.
BWHI.
Wet 12 april 1947 houdende instelling van een wettelijk vermoeden ten bate van zekere personen slachtoffers van zedelijken dwang, BS 19 april 1947, 4031.
Wet 1 oktober 1947 betreffende de herstelling der oorlogsschade aan private goederen, BS 10 oktober 1947, 9312.
Wet 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, BS 18 maart 1993, 5801.
Wet 15 januari 1999 betreffende de Studiecommissie betreffende het lot van de bezittingen van de leden van de Joodse gemeenschap van België, geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, BS 12 maart 1999, 8054.
Wet 20 december 2001 betreffende de schadeloosstelling van de leden van de Joodse Gemeenschap van België voor hun goederen die werden geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, BS 24 januari 2002, 2402.
Programmawet 8 april 2003, BS 17 april 2003, 19436.
Wet 13 mei 2003 houdende instemming met het verdrag met betrekking tot de maatregelen die moeten worden genomen om de ongeoorloofde invoer, uitvoer en overdracht van eigendom van cultuurgoederen te voorkomen, aangenomen te Parijs op 14 november 1970, BS 19 juni 2009, 42801.
Wet 30 september 2005 houdende instemming met het Tweede Protocol inzake het Verdrag van ’s-Gravenhage van 1954 inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict, gedaan te ’s-Gravenhage op 26 maart 1999, BS 3 januari 2011, 3.
Décret 27 mei 2004 portant assentiment au deuxième Protocole relatif à la Convention de La Haye de 1954 pour la protection des biens culturels en cas de conflit armé, fait à La Haye, le 26 mars 1999, BS 16 juli 2004, 55769.
Dekret 17 maart 2008 zur Zustimmung zum Zweiten Protokoll zur Haager Konvention von 1954 zum Schutz von Kulturgut bei bewaffneten Konflikten, geschehen zu den Haag am 26. März 1999, BS 9 april 2008, 19184.
Decreet 16 juli 2010 houdende instemming met het tweede Protocol bij het Verdrag van Den Haag van 1954 inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict, opgemaakt in Den Haag op 26 maart 1999, BS 6 augustus 2010, 50691.
Ordonnantie 30 maart 2006 houdende instemming met het Tweede Protocol inzake het Verdrag van ’s-Gravenhage van 1954 inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict, gedaan te ’s-Gravenhage op 26 maart 1999, BS 13 april 2006.
Besluitwet 4 april 1917 waarbij het uitwerksel bepaald wordt van de maatregelen getroffen door de bezettende macht en van de beschikkingen door de Regering genomen, BS 8, 9, 10, 11, 12 en 13 april 1917, 338.
Besluitwet 25 mei 1917 betreffende door den vijand uitgeoefende onteigeningsmaatregelen, BS 27, 28, 29, 30, 31 mei, 1 en 2 juni 1917, 487.
Besluitwet 10 januari 1941 inzake de door den vijand genomen maatregelen houdende ontheffing uit het bezit, BS 25 februari 1941, 46.
Besluitwet 16 november 1944 houdende de oprichting van den Dienst voor Economische Recuperatie (D. E. R.), BS 22 november 1944, 1054.
Besluit Secretarissen-Generaal 31 maart 1941 houdende de oprichting van een Dienst voor identificeering en vereffening van verdwenen en onbeheerde Belgische goederen, toebehoorende aan Belgische natuurlijke of rechtspersonen, BS 10 april 1941, 2534.
Besluit Secretarissen-Generaal 10 maart 1942 wijzigende en hernemende zekere bepalingen van het besluit van 31 maart 1941, houdende de oprichting van den D. I. V., BS 24 april 1942, 2689.
Besluit Secretarissen-Generaal 1 mei 1944 houdende aanvulling en wijziging van besluit van 15 maart 1941 betreffende de vaststelling en schatting der schade welke door den oorlog aan roerende en onroerende goederen werd toegebracht, BS 2 juni 1944, 2749.
Regentsbesluit 12 september 1945 Commissie voor de Wedersamenstelling van het Cultureel Patrimonium, BS 8 februari 1946, 1035.
KB 6 juli 1997 tot oprichting van een Studiecommissie aangaande het lot van de door de leden van de Joodse gemeenschap in België achtergelaten bezittingen bij hun deportatie tijdens de oorlog 1940-1945, BS 12 juli 1997, 18539.
KB 28 oktober 1997 tot wijziging van het koninklijk besluit van 6 juli 1997 tot oprichting van een Studiecommissie aangaande het lot van de door de leden van de Joodse gemeenschap in België achtergelaten bezittingen bij hun deportatie tijdens de oorlog 1940-1945, BS 25 november 1997, 31163.
KB 14 oktober 1998 houdende de oprichting bij het Ministerie van Economische Zaken van een cel ter recuperatie van goederen die in de loop van de Tweede Wereldoorlog in België werden geroofd, BS 9 april 1999, 11560.
KB 28 februari 1999 betreffende de samenstelling en de werking van de Studiecommissie betreffende het lot van de bezittingen van de leden van de Joodse gemeenschap van België, geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, BS 12 maart 1999, 8056.
KB van 13 maart 2002 tot bepaling van de nadere regels voor de indiening van aanvragen tot schadeloosstelling in uitvoering van artikel 7, §2 van de wet van 20 december 2001 betreffende de schadeloosstelling van de leden van de Joodse Gemeenschap van België voor hun goederen die werden geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, BS 19 maart 2002, 11576.
Wetsvoorstel houdende instelling van een vermoeden ten bate van zekere personen slachtoffers van zedelijken dwang, Parl.St. Kamer 1944-45, nr. 79.
Wetsvoorstel betreffende de Studiecommissie betreffende het lot van de bezittingen van de leden van de Joodse gemeenschap van België, geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, Parl.St. Kamer 1998-99, nr. 1809/1.
Wetsontwerp betreffende de schadeloosstelling van de leden van de Joodse Gemeenschap van België voor hun goederen die werden geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, Parl.St. Kamer 2000-2001, nr. 1379.
Hand. Kamer comm. voor Mobiliteit, Overheidsbedrijven en Federale Instellingen 2019-20, 10 december 2019.
Hand. Vl.Parl. Comm. voor Cultuur, Jeugd, Sport en Media 2019-2020, 20 februari 2020, nr. 1283, 1315, 1363, https://www.vlaamsparlement.be/commissies/commissievergaderingen/ 1371422/verslag/1373644.
Vr. en Antw. Senaat 2015-16, Vr. nr. 6-893, 22 maart 2016, (J. DE GUCHT).
Vr. en Antw. Senaat 2015-16, Vr. nr. 6-893, 20 april 2016, (E. SLEURS, antw.).
Vr. en Antw. Senaat 2015-16, Vr. nr. 6-949, 28 april 2016, (J. DE GUCHT).
Vr. en Antw. Vl. Parl. 2016-2017, Vr. nr. 355, 17 mei 2017 (R. LANDUYT antw. S. GATZ).
COMMISSIE VOOR DE BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies betreffende oprichting van een gegevensbank door de Studiecommissie aangaande het lot van de bezittingen van de leden van de Joodse Gemeenschap in België, geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, 26 augustus 1998, nr. 22/1998, https://www.gegevensbeschermingsautoriteit.be/sites/privacycommission/files/documents/advies_22_1998.pdf.
COMMISSIE VOOR DE BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies betreffende toegang tot het Rijksregister en gebruik van het identificatienummer door de Studiecommissie aangaande het lot van de bezittingen van de leden van de Joodse gemeenschap van België, geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945, 26 augustus 1998, nr. 26/1998, https://www.gegevensbeschermingsautoriteit.be/sites/privacy commission/files/documents/advies_26_1998.pdf.
COMMISSIE VOOR DE BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies nr. 40/2018 betreft Voorontwerp van koninklijk besluit houdende overdracht van de gegevensbank bedoeld in artikel 9 van de wet van 20 december 2001 betreffende de schadeloosstelling van de leden van de Joodse Gemeenschap van België voor hun goederen die werden geplunderd of achtergelaten tijdens de oorlog 1940-1945 aan het Algemeen Rijksarchief CO-A-2018-030), 23 mei 2018, https://www.gegevensbeschermingsautoriteit.be/sites/privacycommission/files/documents/advies_40_2018_0.pdf.
2.2. BELEIDSDOCUMENTEN
COMMISSIE VOOR DE SCHADELOOSSTELLING VAN DE LEDEN VAN DE JOODSE GEMEENSCHAP VAN BELGIË VOOR HUN GOEDEREN DIE WERDEN GEPLUNDERD OF ACHTERGELATEN TIJDENS DE OORLOG 1940-1945, Eindrapport, 4 februari 2008, https://combuysse.fgov.be/sites/default/files/eindrapport_commissie_schadeloosstelling_2_nl_2.pdf, 96 p.
FEDERALE OVERHEIDSDIENST KANSELARIJ VAN DE EERSTE MINISTER, Na de Holocaust Recente Belgische initiatieven Onderwijs Herinnering Onderzoek Morele en materiële schadeloosstelling, 2012 https://www.belgium.be/sites/default/files/downloads /Nadeholocaust_NL_.pdf.
STUDIECOMMISSIE JOODSE GOEDEREN, Eindverslag, 12 juli 2001, https://www.combuysse.fgov.be/nl/studiecommissie-joodse-goederen, 287 p.
3. NEDERLAND
3.1. WETGEVING
Besluit 20 september 1999 tot instelling van een tijdelijk adviescollege herkomst kunstvoorwerpen WO-II, Staatscourant 21 oktober 1999, nr. 203, 11.
Besluit 16 november 2001 houdende Instelling van een commissie die adviseert over verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig het bezit heeft verloren en die zich thans in bezit van de Staat der Nederlanden bevinden, Staatscourant 21 december 2001, nr. 248, 24.
Besluit van 4 juli 2012 van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, houdende wijziging van het Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog in verband met evaluatie van het restitutiebeleid, Staatscourant 18 juli 2012, nr. 14780, 1.
Besluit 20 september 2018 van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media, nr. 1381345 tot wijziging van het Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog in verband met de oprichting van een Expertisecentrum Tweede Wereldoorlog en Restitutieverzoeken, alsmede enkele technische aanpassingen, Staatscourant 1 oktober 2018, https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stcrt-2018-54468.html.
Reglement 28 januari 2019 inzake adviesprocedure in het kader van artikel 2, tweede lid en artikel 4, tweede lid, Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, https://www.restitutiecommissie.nl/system/files/Reglement2019 .pdf.
Brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Tegoeden Tweede Wereldoorlog, Parl.St. Tweede Kamer 2000-01, 25839, nr. 26.
Brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Tegoeden Tweede Wereldoorlog, Parl.St. Tweede Kamer 2001-02, 25839, nr. 27.
Brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Tegoeden Tweede Wereldoorlog, Parl.St. Tweede Kamer 2003-04, 25839, nr. 34.
Brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Tegoeden Tweede Wereldoorlog, Parl.St. Tweede Kamer 2004-05, 25839, nr. 36.
Brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Tegoeden Tweede Wereldoorlog, Parl.St. Tweede Kamer 2011-12, 25839, nr. 41.
RAAD VOOR CULTUUR, advies restitutiebeleid, 25 januari 2012, https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-174352.
MINISTERIE VOOR ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP, Adviesaanvraag voor beleidsevaluatie restitutie roofkunst Tweede Wereldoorlog, 17 december 2019, https://www.rijksoverheid.nl/documenten/brieven/2019/12/17/brief-aan-de-raad-voor-cultu
ur-inzake-adviesaanvraag-voor-beleidsevaluatie-restitutie-roofkunst-tweede-wereldoorlog.
3.2 BELEIDSDOCUMENTEN
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Verslag 2002, februari 2003, https://www.restitutiecommissie.nl/sites /default/files/verslag%202002.pdf.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Verslag 2012, mei 2013, https://www.restitutiecommissie.nl/sites/default/files/Verslag%202012.pdf.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Verslag 2015, april 2016, https://www.restitutiecommissie.nl/sites/default/files/Verslag%202015.pdf.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Verslag 2018, juni 2018, https://www.restitutiecommissie.nl/system /files/Verslag%202018.pdf.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Adviezen, https://www.restitutiecommissie.nl/adviezen.html.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, De procedure in bindend advies-zaken, https://restitutiecommissie.nl/de _procedure_in_bindend_advies_zaken.html.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Het opsporen van geroofde kunstwerken, https://www.restitutiecommissie.nl/het_opsporen_van_geroofde_kunstwerken.html.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Het voorleggen van een zaak, https://www.restitutiecommissie.nl/node/235.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Procedure restitutieverzoek rijkscollectie, https://www.restitutiecommissie.nl/procedure_rijkscollectie_verzoeken.html.
ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG, Stappenplan restitutieverzoeken rijkscollectie, https://www.restitutiecommissie.nl/stappenplan_restitutieverzoeken_rijkscollectie.html.
COMMISSIE-EKKART, Herkomst gezocht. Origins unknown, Zwolle, Waanders Uitgevers, 2006, 136 p.
HERKOMST GEZOCHT, Vermist, http://www.herkomstgezocht.nl/nl/search/collection?f% 5B0%5D=type%3Avermis te_werken.
NIOD INSTITUUT VOOR OORLOGS-, HOLOCAUST EN GENOCIDESTUDIES, Expertisecentrum Tweede Wereldoorlog en Restitutieverzoeken, https://www.niod.nl/nl/ expertisecentrum.
NIOD INSTITUUT VOOR OORLOGS-, HOLOCAUST EN GENOCIDESTUDIES, Onderzoek Expertisecentrum Restitutie, https://www.niod.nl/nl/expertisecentrum/ onderzoek.
MUSEUMVERENIGING, Hoe verder?, https://www.musealeverwervingen.nl/nl/1598/over-het-onderzoek/hoe-verder/.
MUSEUMVERENIGING, Hoe wordt het onderzoek uitgevoerd?, https://www.musealeverwervingen.nl/1594/over-het-onderzoek/hoe-werd-het-onderzoek-uitgevoerd/.
MUSEUMVERENIGING, Museale verwervingen vanaf 1933, https://www.musealeverwervingen.nl/home/.
MUSEUMVERENIGING, Objecten, https://www.musealeverwervingen.nl/46/objecten/.
MUSEUMVERENIGING, Over het onderzoek, https://www.musealeverwervingen.nl/nl/36/over-het-onderzoek/.
MUSEUMVERENIGING, Rapport museale verwervingen 1940-48, https://www.musealeverwervingen.nl/1550/rapport-museale-verwervingen-1940-1948/doel
stellingen/.
MUSEUMVERENIGING, Richtlijnen onderzoek, https://www.musealeverwervingen.nl/1677/.
MUSEUMVERENIGING, Waarom het onderzoek?, https://www.musealeverwervingen.nl/nl/38/over-het-onderzoek/waarom-het-onderzoek/.
MUSEUMVERENIGING, Welke musea deden mee?, https://www.musealeverwervingen.nl/nl/1592/over-het-onderzoek/welke-musea-deden-mee/.
MUSEUMVERENIGING, Welke objecten worden op deze website getoond?, https://www.musealeverwervingen.nl/nl/1596/over-het-onderzoek/welke-objecten-worden-op-deze-website-getoond/.
RAAD VOOR CULTUUR, Werkprogramma 2019-2020, 2 september 2019, https://www.raadvoorcultuur.nl/documenten/publicaties/2019/01/02/werkprogramma-2019-2020.
4. FRANKRIJK
4.1. WETGEVING
Loi n°47-1090 19 juni 1947 modifiant et complétant l’article 11 de l’ordonnance n°45-770 du 21 avril 1945 portant deuxième application de l’ordonnance du 12 novembre 1943 sur la nullité des actes de spoliation accomplis par l’ennemi ou sous son contrôle et édictant la restitution aux victimes de ces actes de ceux de leurs biens qui ont fait l’objet d’actes de disposition, JO 20 juni 1947, 5710.
Ordonnance 12 november 1943 sur la nullité des actes de spoliation accomplis par l’ennemi ou sous son contrôle, JO 18 november 1943, 277.
Ordonnance 14 november 1944 portant application de l’ordonnance du 12 novembre 1943 sur la nullité des actes de spoliation accomplis par l’ennemi ou sous son contrôle, JO 15 november 1944, 1310.
Ordonnance n°45-624 11 april 1945 relative à la dévolution de certains biens meubles récupérés par l’Etat à la suite d’actes de pillage commis par l’occupant, JO 12 april 1945, 2010.
Ordonnance n° 45-770 21 april 1945 portant deuxième application de l’ordonnance du 12 novembre 1943 sur la nullité des actes de spoliation accomplis par l’ennemi ou sous son contrôle et édictant la restitution aux victimes de ces actes de ceux de leurs biens qui ont fait l’objet d’actes de disposition, JO 22 april 1945, 2283.
Décret 13 december 1944 relatif à l’office des biens et intérêts privés, JO 15 december 1944, 1898.
Décret n°49-1344 30 september 1949 relatif à la fin des opérations de la commission de récupération artistique, JO 2 oktober 1949, 9815.
Décret n°99-778 10 september 1999 instituant une commission pour l'indemnisation des victimes de spoliations intervenues du fait des législations antisémites en vigueur pendant l'Occupation, JO 11 september 1999, 13633.
Arrêté 24 november 1944 Commission de la récupération artistique, JO 23 januari 1945, 315.
Arrêté 25 maart 1997 relatif à la mission d'étude sur la spoliation durant l'Occupation des biens appartenant aux juifs résidant en France, JO 26 maart 1997, 4721.
Arrêté 16 april 2019 portant création de la mission de recherche et de restitution des biens culturels spoliés entre 1933 et 1945, JO 17 april 2019, https://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000038383357&categorieLien=id.
Communication 5 januari 1943 relative à la déclaration signée par les gouvernements alliés sur le pillage des pays occupés, Journal officiel de la France combattante 20 januari 1943, 4.
4.2. BELEIDSDOCUMENTEN
CIVS, Biens culturels mobiliers et œuvres d’art, http://www.civs.gouv.fr/fr/comment-etre-indemnise/biens-culturels-mobiliers-et-oeuvres-d-art/.
CIVS, chiffres clefs de la CIVS, februari 2020, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/lacivs/Chiffres-cles_FEVRIER_2020_FR.pdf, 4.
CIVS, Groupe de travail sur les MNR, http://www.civs.gouv.fr/fr/ressources-documentaires/le-groupe-de-travail-sur-les-oeuvres-mnr/.
CIVS, L‘antenne de la CIVS à Berlin, http://www.civs.gouv.fr/fr/la-civs/ses-services/#insideanchor12.
CIVS, La Mission Mattéoli, http://www.civs.gouv.fr/fr/ressources-documentaires/la-mission-matteoli/.
CIVS, La nouvelle organisation française pour la restitution des biens culturels spoliés du fait du national-socialisme, april 2019, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/documents_utiles/autres_documents/FR-FLYER-2019
-v3-PageApage.pdf.
CIVS, Questionnaire, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/questionnaire_indemnisation_ notice_05-2018.pdf.
CIVS, Rapport public d’ activité de la 2018, 4 september 2019, http://www.civs.gouv.fr/actualites/rapport-d-activite-2018/.
CIVS, Ses compétences, http://www.civs.gouv.fr/fr/la-civs/ses-competences/.
LA COMMISSION DES AFFAIRES CULTURELLES ET DE L‘EDUCATION, Rapport d’information sur la gestion des réservés et des dépôts des musées, 17 december 2014, http://www.assemblee-nationale.fr/14/pdf/rap-info/i2474.pdf.
LA MISSION D’ÉTUDE SUR LA SPOLIATION DES JUIFS DE FRANCE, Rapport au Premier ministre de la Mission d’étude sur la spoliation des Juifs de France, 1997, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/matteoli/Rapport_Matteoli_1997.pdf.
LA MISSION D’ÉTUDE SUR LA SPOLIATION DES JUIFS DE FRANCE, Le pillage de l’art en France pendant l’occupation et la situation des 2 000 œuvres confiées aux musées nationaux, 2000, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/matteoli/Matteoli-Le_pillage-de-l_Art_durant_l_Occupation.pdf.
LA MISSION D’ÉTUDE SUR LA SPOLIATION DES JUIFS DE FRANCE, Le pillage des appartements et son indemnisation, 2000, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/matteoli/Matteoli-Le_pillage_des_appartements.pdf.
LA MISSION D’ÉTUDE SUR LA SPOLIATION DES JUIFS DE FRANCE, Rapport général, 2000, http://www.civs.gouv.fr/images/pdf/matteoli/Mission_Matteoli-rapport_final.pdf.
LE GROUPE DE TRAVAIL SUR LES PROVENANCES D’ŒUVRES RÉCUPÉRÉES APRÈS LA SECONDE GUERRE MONDIALE, Rapport définitif du groupe de travail sur les provenances d’œuvres récupérées après la seconde guerre mondiale, 27 november 2014, https://www.culture.gouv.fr/Espace-documentation/Rapports/Rapport-definitif-du-groupe-de-travail-sur-les-provenances-d-oeuvres-recuperees-apres-la-seconde-guerre-mondiale.
SITE ROSE VALLAND, New approaches of art looting from the 1990s till today, http://www2.culture.gouv.fr/documentation/mnr/AH/en-nlles.htm.
ZIVIE, D ., Des traces subsistent dans des registres…, februari 2017, https://www.culture.gouv.fr/Espace-documentation/Rapports/Rapport-de-David-ZivieDes-traces-subsistent-dans-des-registres-Biens-culturels-spolies-pendant-la-Seconde-Guerremo
ndiale-une-ambition-pou.
5. DUITSLAND
5.1 WETGEVING
Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Bundesgesetzblatt 23 mei 1949, 1.
Die Verfassung der Deutschen Demokratischen Republik 7 oktober 1949, Gesetzblatt der Deutschen Demokratischen Republik 8 oktober 1949, 5.
Bekanntmachung 8 juni 1955 zum Fünften Teil des Vertrags zur Regelung aus Kriegs und Besatzung entstandener Fragen, Bundesgesetzblatt 1 juli 1955, 700.
Bundesgesetz 19 juli 1957 zur Regelung der rückerstattungsrechtlichen Geldverbintlichkeiten des Deutschen Reichs und gleichgestellter Rechtsträger, Bundesgesetzblatt 23 juli 1957, 734.
Drittes Gesetz 2 oktober 1964 zur Änderung des Bundesrückerstattungsgesetzes, Bundesgesetzblatt 8 oktober 1964, 809.
Gesetz 23 september 1990 zu dem Vertrag vom 31. August 1990 zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands-Einigungsvertragsgesetz- und der Vereinbarung vom 18. September 1990, Bundesgesetzblatt 28 september 1990, 885.
Gesetz 23 september 1990 zur Regelung offener Vermögensfragen, Bundesgesetzblatt 28 september 1990, 1159.
Erklärung 9 december 1999 der Bundesregierung, der Länder und der kommunalen Spitzenverbände zur Auffindung und zur Rückgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturgutes, insbesondere aus jüdischem Besitz (Gemeinsame Erklärung), https://www.kulturgutverluste.de/Webs/DE/Stiftung/Grundlagen/Gemeinsame-Erklaerung/Index.html.
Absprache zwischen Bund, Ländern und kommunalen Spitzenverbänden 5 december 2002 zur Einsetzung einer Beratenden Kommission im Zusammenhang mit der Rückgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturguts, insbesondere aus jüdischem Besitz, https://www.beratende-kommission.de/Webs_BK/DE/Auftrag/Index.html.
Verfahrensordnung 2 november 2016 der Beratenden Kommission im Zusammenhang mit der Rückgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturguts, insbesondere aus jüdischem Besitz,https://www.beratende-kommission.de/Webs_BK/DE/Verfahrensordnung/ Index.ht
ml.
Vr. en Antw. Deutscher Bundestag 1994-1998, 27 juni 1997, nr. 13/8111 (vr. nr. 7839 U. JELPKE).
5.2 BELEIDSDOCUMENTEN
BERATENDE KOMMISSION, Mitglieder der Beratenden Kommission, https://www.beratende-kommission.de/Webs_BK/DE/Mitglieder/Index.html.
BERATENDE KOMMISSION, Bisherige Empfehlungen der Beratenden Kommission, https://www.beratende-kommission.de/Webs_BK/DE/Empfehlungen/Index.html.
BUNDESMINISTERIUM DER FINANZEN, Compensation for National Socialist Injustice, 21 mei 2019, https://www.bundesregierung.de/breg-en/service/information-material-issued-by-the-federal-government/entschaedigung-von-ns-unrecht-regelungen-zur-wiedergutmachung-1702882.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Aufgaben und Themenbereiche, 1 november 2019, https://www.kulturgutverluste.de/Webs/DE/Stiftung/Aufgaben
/Index.html.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Fakten über das Deutsche Zentrum Kulturgutverluste, 1 november 2019, https://www.kulturgutverluste.de/Content/08_
Downloads/DE/Faktenblatt.pdf?__blob=publicationFile&v=31.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Handreichung, 2001, https://www.kulturgutverluste.de/Webs/DE/Recherche/Handreichung/Index.html.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Help Desk, https://www.kulturgutverluste.de/Webs/DE/HelpDesk/Index.html.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Leitfaden "Provenienzforschung", oktober 2019, https://www.kulturgutverluste.de/Webs/DE/Recherche/Leitfaden/Index.html.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Objekte melden, http://www.lostart.de/Webs/DE/ Datenbank/Melden.html.
DIE BUNDESREGIERUNG, Rückgabe NS(Nationalsozialismus)-Raubkunst, 17 september 2018, https://www.bundesregierung.de/breg-de/bundesregierung/staatsministerin-fuer-kultur-und-medien/kultur/rueckg abe-ns-raubkunst.
DEUTSCHES ZENTRUM KULTURGUTVERLUSTE, Restbestand CCP, http://www.lostart.de/Webs/DE/Datenbank/RestbestandCCP.html.
KUNSTVERWALTUNG DES BUNDES, Provenienzforschung zum Kunstbestand der Bundesrepublik Deutschland,https://kunstverwaltung.bund.de/Webs/KVDB/DE/Provenien
zforschung/provenienzforschung_node.html.
LOST ART-DATENBANK, Suchmeldungen und fundmeldungen, http://www.lostart.de/Webs/ DE/Datenbank/Index.html.
II. RECHTSPRAAK
Court of Appeals of the State of New York (VSA) 21 september 1999, New York Supplement Reports second series 1999, afl. 697, 538.
Conseil d’Etat (FR) 16 juli 2014, nr. 349789, https://www.conseil-etat.fr/ressources/decisions-contentieuses/dernieres-decisions-importantes/ce-30-juillet-2014-mmes-d-et-b.
Arbitrage 15 januari 2006, Altmann/Oostenrijk, https://www.unodc.org/res/cld/case-law-doc/traffickingculturalpropertycrimetype/aut/maria_altmann_vs__republic_of_austria_html/Arbitral_Award_-_5_Klimt_paintings_Maria_V._Altmann_and_others_v._Republic_of_ Austria-_15_January_2004.pdf.
Ad Hoc Adviescommissie Gent 8 juni 2011, Rapport restitutievraag portret van L. Adler van O. Kokoschka.
Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog 22 oktober 2018, nr. RC 3.141, Bindend advies inzake het geschil over de teruggave van het schilderij 'Bild mit Häusern', door Wassily Kandinsky, thans in het bezit van de gemeente Amsterdam, https://www.restitutiecommissie.nl/adviezen/advies_rc_3141.html.
III. RECHTSLEER en literatuur
AALDERS, G., Berooid. De beroofde joden en het Nederlandse restitutiebeleid sinds 1945, Amsterdam, Boom Uitgevers, 2001, 464 p.
AKINSHA, K. en KOZLOV, G., “The discovery of the secret repositories”, in SIMPSON, E. (ed.), The spoils of war. World War II and its aftermath: the loss, reappearance, and recovery of cultural property, New York, Harry N. Abrams, Incorporated, 1997, 162-165.
ALBRIGHT, M.K., “Keynote Address Madeleine K. Albright”, in BINDENAGEL J.D. (ed.), Washington Conference on Holocaust-Era Assets November 30-December 3, 1998 proceedings, s.l., Department of State Publication, 1999, 29-33.
ARNAUD, B., “Restitutions des œuvres d’art et biens spoliés par les nazis, où en est-on aujourd’hui en France”, Sciences et Avenir 28 februari 2020, https://www.sciencesetavenir.fr/archeo-paleo/patrimoine/restitutions-des-oeuvres-d-art-et-biens-spolies-par-les-nazis-ou-en-est-on-aujourd-hui-en-france_142009.
AZOULAY, A., Discours d’Audrey Azoulay, ministre de la Culture et de la Communication, prononcé à l’occasion de la cérémonie de restitution d’un dessin MNR aux ayants droit de Jules et Marie-Louise Strauss, 13 april 2017, https://www.culture.gouv.fr/Presse/Archives-Presse/Archives-Discours-2012-2018/Annee-2017/Discours-d-Audrey-Azoulay-ministre-d
e-la-Culture-et-de-la-Communication-prononce-a-l-occasion-de-la-ceremonie-de-restitutio
n-d-un-dessin-MNR-aux.
BOVE, L., “België maakt databank met roofkunst uit WO II”, De Tijd 3 augustus 2019, https://www.tijd.be/cultuur/kunstmarkt/belgie-maakt-databank-met-roofkunst-uit-wo-ii/10
150708.html.
BRUYNINCX, E., “Roofkunst uit WO II : to return or not to return? Een internationaal privaat- en publiekrechtelijke beschouwing rond de Hermitage controverse”, Jura Falc. 2000-2001, https://www.law.kuleuven.be/apps/jura/artikels/show/122.
CAMPFENS, E. (ed.), Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, xvi + 312 p.
CAMPFENS, E., "Restitution of looted art: what about access to justice?" Santander Art and Culture Law Review 2018, 185-220.
CAMPFENS, E., “Alternative dispute resolution in restitution claims and the binding expert opinion procedure of the Dutch Restitutions Committee”, in Vadi, V. en Schneider, H. E.G.S. (eds.), Art, Cultural Heritage and the Market Ethical and Legal Issues, Berlijn Heidelberg, Springer, 2014, 61-91.
CAMPFENS, E., “Bridging the gap between ethics and law: the Dutch framework for Nazi-looted art”, Art Antiquity and Law 2020, 1-24.
CAMPFENS, E., “Final Remarks” in CAMPFENS, E. (ed.), Fair and Just Solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, 231-240.
CAMPFENS, E., “Nazi-looted art: a note in favour of clear standards and neutral procedures”, Art Antiquity and Law 2017, 315-345.
CAMPFENS, E., “Nederland gaat gewetensvol om roofkunst”, NRC Handelsblad 19 december 2018, https://www.lootedart.com/news.php?r=TEOWRQ607781.
CAMPFENS, E., “Sources of inspiration: old and new rules for looted art” in CAMPFENS, E. (ed.), Fair and Just Solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, 13-39.
CASCONE, S., “It’s been 20 years since the creation of the ‘Washington Principles’ to return Nazi-looted art. but how effective have they been?” Artnet news 27 november 2018, https://news.artnet.com/art-world/washington-principles-nazi-looted-art-agreement-turns-20-1403614.
COHEN, P., “The story behind ‘Woman in Gold’: Nazi art thieves and one painting’s return”, New York Times 30 maart 2015, https://www.nytimes.com/2015/03/31/arts/design /the-story-behind-woman-in-gold-nazi-art-thieves-and-one-paintings-return.html.
DE BOCK, S., “Belgisch schilderij terug bij model 67 jaar na naziroof”, De Standaard 1 december 2009, https://www.standaard.be/cnt/gsa2j3ckj.
DEMARSIN, B., “België’s gespleten erfgoedbescherming – Internationaal privaatrechtelijke aspecten van de patrimoniumpolitiek”, TBBR 2012, 2-30.
DEMARSIN, B., “De kunstschat van de kluizenaar: onverwerkt oorlogsverleden”, RW 2013-14, 842.
DEMARSIN, B., “Het joodse restitutievraagstuk”, in TOLLEBEEK, J. en VAN ASSCHE, E., (eds.), Ravage. Kunst en cultuur in tijden van conflict, Brussel, Mercatorfonds, 2014, 205-211.
DEMARSIN, B., “Holocaustslachtoffers en hun nazaten eisen hun geroofde kunstwerken terug”, Tijdschrift Conflicthantering 2013, afl. 2, nr. 14, 1-8.
DEMARSIN, B., “Kunstdiefstal: wanneer bezit niet geldt als titel”, Juristenkrant 2009, afl. 195, 4.
DEMARSIN, B., “Let's not talk about Terezin: restitution of nazi era looted art and the tenuousness of public international law”, Brooklyn Journal of International Law 2011, 117-185.
DEMARSIN, B., “MSK Gent kijkt aan tegen eerste Belgische nazi-roofkunstzaak”, Juristenkrant 2009, afl. 185, 2.
DEMARSIN, B., “The third time is not always a charm. The troublesome legacy of a Dutch art dealer; the limitation and act of state defenses in looted art cases”, Cardozo Arts & Entertainment Law Journal 2010, 255-316.
DEMARSIN, B., “Tijd voor openheid”, De Standaard 27 januari 2014, www.standaard.be/cnt/dmf20140126_00947700.
DIRECTORATE GENERAL FOR INTERNAL POLICIES, Cross border restitution claims of art looted in armed conflicts and wars and alternatives to court litigation, mei 2016, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/556947/IPOL_STU(2016)556947_EN.pdf, 77 p.
EELEN, B., Recuperatie en restitutie van kunstvoorwerpen via de Dienst Economische Recuperatie (1945 heden) of hoe de Belgische aanpak faalde, onuitg. Masterproef Kunstwetenschappen KU Leuven, 2013-2014, 61 p.
EITEL, T., “Concluding statement Germany", in BINDENAGEL, J. D. (ed.), Washington Conference On Holocaust-Era Assets november 30-december 3, 1998. Proceedings, s.l., Department of State Publication, 1999, 101-104.
EIZENSTATT, S., “Washington Principles 1998 to 2018. Where are we today?”, 20 years of the Washington Principles: roadmap to the future, conference berlin, 26 november 2018, https://www.kulturgutverluste.de/Content/01_Stiftung/DE/Veranstaltungsnachlese/2018/Eizenstat_Stuart_Manuskript.pdf?__blob=publicationFile&v=1.
FALCONOR, K. A., “When honor will not suffice: the need for a legally binding international agreement regarding ownership of nazi-looted art”, University of Pennsylvania Journal of International Economic Law 2000, 383-426.
FELICIANO, H., The lost museum. The Nazi conspiracy to steal the world’s greatest works of art, New York, Basic Books, 1997, vii + 280 p.
FRA, Handbook on European data protection law, Luxemburg, Publications office of the European Union, 2018, 397 p.
GOSCHLER, C., “The Politics of Restitution for Nazi Victims in Germany West and East (1945 – 2000)”, UC Berkley Occasional Papers 2003, https://escholarship.org/uc/item/7bz5801b, 1-17.
HITLER, A., Mijn Kamp, Brussel, Steenlandt, 1942, vii + 609 p.
KOULICHOV, V., “The history of the Soviet repositories and their contents”, in SIMPSON, E. (ed.), The spoils of war. World War II and its aftermath: the loss, reappearance, and recovery of cultural property, New York, Harry N. Abrams, Incorporated, 1997, 171-174.
KUNERT, F. en CAMPFENS, E., “Panel Discussion”, in CAMPFENS, E. (ed.), Fair and Just Solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, 111-134.
KURTZ, M. J., “The end of the war and the occupation of Germany 1944-52. Laws and conventions enacted to counter German appropriations: The Allied Control Council” in SIMPSON, E. (ed.), The spoils of war. World War II and its aftermath: the loss, reappearance, and recovery of cultural property, New York, Harry N. Abrams, inc. publishers, 1997, 112-116.
LERMAN, M., “Concluding statements van de Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art”, in BINDENAGEL J.D. (ed.), Washington Conference on Holocaust-Era Assets November 30-December 3, 1998 proceedings, s.l., Department of State Publication, 1999, 83-84.
LUST, J., “The spoils of war removed from Belgium during World War II”, in SIMPSON E. (ed.), The spoils of war. World War II and its aftermath: the loss, reappearance, and recovery of cultural property, New York, Harry N. Abrams, Inc., 1997, 58-62.
MARCK, A. en MULLER, E., "National panels advising on Nazi-looted art in Austria, France, the United Kingdom, the Netherlands and Germany-a brief overview", in CAMPFENS, E., (ed.), Fair and Just Solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, 41-89.
MARCK, A. en SCHOONDERWOERD, M., “Ultimately, the applicant needs to feel that justice has been done: an interview with Alfred Jacobsen”, in E. CAMPFENS (ed.), Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, 103-107.
MARTIN, D., “Vergeten ideologen. De Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg in België tussen cultuurroof en cultuurpolitiek, 1940-1944”, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 2015, 263-288.
MIKVA, A. J., “Chairman’s opening statement. The honorable Abner J. Mikva”, in BINDENAGEL, J. D. (ed.), Washington conference on holocaust-era assets november 30-december 3, 1998 proceedings, s.l., Department of State Publication, 1999, 21-27.
MULLER, E. en SCHRETLEN, H., Betwist bezit. De stichting Nederlands Kunstbezit en de teruggave van roofkunst na 1945, Zwolle, Waanders Uitgevers, 2002, 320 p.
MULLERY, J., “Fulfilling the Washington Principles: a proposal for arbitration panels to resolve holocaust-era art claims”, Cardozo Journal of Conflict Resolution 2010, 643-674.
MURRAY, M.D., “Stolen art and sovereign immunity: the case of Altmann v. Austria”, Columbia Journal of Law & the Arts 2004, 301-331.
NICHOLAS, L.H., The rape of Europa. The fate of Europe’s treasures in the Third Reich and the Second World War, New York, Vintage Books, 1995, x + 498 p.
OOST, T. I., “Maak Restitutiecommissie minder kwetsbaar”, Volkskrant 1 januari 2019, https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/maak-restitutiecommissie-minder-kwetsbaar~bb 97942d/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F.
OOST, T. I., “Restitution policies on Nazi-looted art in the Netherlands and the United Kingdom: a change from a legal to a moral paradigm?”, International Journal of Cultural Property 2018, 139-178.
PETERS, O., “The attack on art”, Apollo 2014, 130-135.
PETROPOULOS, J., “Art looting during the Third Reich: an overview with recommendations for further research”, in BINDENAGEL, J.D., (ed.), Washington Conference on Holocaust-Era Assets November 30-December 3, 1998 proceedings, s.l., Department of State Publication, 1999, 441-448.
PEZECHKIAN, J., “La Möbelaktion en Belgique“, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 2002, 153-180.
PROTT, L. V., “Principles for the resolution of disputes concerning cultural heritage displaced during the Second World War”, in SIMPSON, E. (ed.), The spoils of war. World War II and its aftermath: the loss, reappearance, and recovery of cultural property, New York, Harry N. Abrams, Incorporated, 1997, 225-230.
QUIÑONES VILÁ, C. S., “Art and alternative dispute resolution Rome, 12 october 2018”, Santander Art & Culture Law Review 2018, 359-363.
RENOLD, M.-A. en CHECHI, A., “Just and fair solutions: an analysis of international practice and trends”, in CAMPFENS, E. (ed.), Fair and just solutions?, Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, Den Haag, Eleven international publishing, 2015, 187-200.
ROBINSON, N., “War damage compensation and restitution in foreign countries”, Law and Contemporary Problems, 347-376.
ROWLAND, D. J., “Nazi-Era Art Claims in the United States: 10 Years after the Washington Conference”, Art & Cultural Heritage Law Newsletter 2009, afl. 5, 30-34.
RUPPERT, C., Eindelijk ‘restitutie’. De totstandkoming van Nederlandse akkoorden over Joodse oorlogstegoeden (1997-2000), Amsterdam, VU University Press, 2017, 390 p.
SCHRETLEN, H., Introductievideo herkomstonderzoek Museale Verwervingen, 2013, https://www.musealeverwervingen.nl/36/over-het-onderzoek/.
SELS, G., “Jambon zet nazi-roofkunst op agenda”, De Standaard 21 februari 2020, https://www.standaard.be/cnt/dmf20200220_04858079.
SELS, G., “Kunst voor das Reich: het wedervaren van kunst in onze musea”, Openbaar kunstbezit in Vlaanderen 2017, 1-40.
SELS, G., “Minder Belgische roofkunst in Frankrijk dan gedacht”, De Standaard 1 juni 2018, www.standaard.be/cnt/dmf20180531_03540050.
SELS, G., “Musea moeten herkomst kunst onderzoeken”, De Standaard 21 februari 2017, https://www.standaard.be/cnt/dmf20170220_02742125.
UNIVERSITY OF CALIFORNIA, The recovery of Nazi-looted art: the Bloch-Bauer Klimt paintings, 9 juni 2014, https://www.youtube.com/watch?v=zTi0q6AVDIY.
UNIVERSITY OF SOUTHERN CALIFORNIA SHOAH FOUNDATION, Jewish Survivor Maria Altmann on the Women in Gold, 4 maart 2016, www.youtube.com/watch?v=bbDnh3jW5IY.
VAHLAND, K., “Zu schön um es zurückzugeben”, Süddeutsche Zeitung 5 november 2018, https://www.sueddeutsche.de/kultur/ns-raubkunst-zu-schoen-um-es-zurueckzugeben-1.419
7405.
VALGAEREN, J. H., “Geroofde kunstvoorwerpen tijdens WO II. Een juridisch en historisch overzicht”, Jura Falc. 2005-6, 599-621.
VAN DOORSLAER, R., “De spoliatie en restitutie van de joodse bezittingen in België en het onderzoek van de Studiecommissie”, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 2002, 81-106.
VAN DURME, N., “Openingsrede uitgesproken door den Heer Advocaat-Generaal N. Van Durme, op 16 September 1946, bij de plechtige openingszitting van het Hof van Beroep te Brussel”, RW 29 September 1946, 34-72.
VAN HOUTTE, J., La réparation des dommages de guerre aux biens privés, Brussel/Leuven, 1948, 408 p.
VANDEN DAELEN, V., “Het leven moet doorgaan. De joden in Antwerpen na de bevrijding (1944-1945)”, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 2004, 141-185.
VERAART, W., “Two rounds of postwar restitution and dignity restoration in the Netherlands and France”, Law & Social Inquiry 2016, 956-972.
VERAART, W., Ontrechting en rechtsherstel in Nederland en Frankrijk in de jaren van bezetting en wederopbouw, Deventer, Kluwer, 2005, xvii + 630 p.
VERMEULEN, J.C.J., Die Dienststelle Dr. Mühlmann Organisierter Kunstraub in den Niederlanden unter deutscher Besetzung in den Jahren von 1940 bis 1944, onuitg. Masterproef letteren kunstgeschiedenis Radboud Universiteit Nijmegen, 2017, viii + 71 p.
WEBBER, A. en FISCHER, W., “Schande dat deze roofkunst in het museum mag blijven hangen”, NRC Handelsblad 7 december 2018, https://www.nrc.nl/nieuws /2018/12/07/schande-dat-deze-roofkunst-in-het-museum-mag-blijven-hangen-a3059917.
WEISEL, E., “Opening ceremony remarks at the United States Holocaust Memorial Museum Elie Wiesel”, in BINDENAGEL J.D. (ed.), Washington Conference on Holocaust-Era Assets November 30-December 3, 1998 proceedings, s.l., Department of State Publication, 1999, 13-17.
X, “COLLOQUE : «Pillage et restitutions » consacrée au destin des oeuvres d'art sorties de France pendant la seconde guerre mondiale”, Le Monde 6 november 1996, https://www.lemonde.fr/archives/article/1996/11/06/colloque-pillage-et-restitutions-consac
ree-au-destin-des-oeuvres-d-art-sorties-de-france-pendant-la-seconde-guerre-mondiale_37
45384_1819218.html.
X, The Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR), www.errproject.org/jeudepaume/about/err.php.
IV. archiefbestanden
Berlijn-Lichterfelde, Bundesarchiv, NS 30/2 Einsatztab Reichsleiter Rosenberg, inv. nr. Nbg. Dok. PS-071, 1.
Berlijn-Lichterfelde, Bundesarchiv, NS 30/2 Einsatztab Reichsleiter Rosenberg, inv. nr. Nbg. Dok. PS-167, 8.
Berlijn-Lichterfelde, Bundesarchiv, NS 30/2 Einsatztab Reichsleiter Rosenberg, inv. nr. Nbg. Dok. PS-167, 9-10.
Berlijn-Lichterfelde, Bundesarchiv, NS 30/2 Einsatztab Reichsleiter Rosenberg, inv. nr. Nbg. Dok. PS-167, 11-12.
Berlijn-Lichterfelde, Bundesarchiv, NS 30/1 Einsatztab Reichsleiter Rosenberg, inv. nr. 138.42 g.
Brussel, Rijksarchief, Dienst voor economische recuperatie (ORE-DER). Individuele dossiers, 1947, inv. nr. 363.
Brussel, Rijksarchief, Dienst voor economische recuperatie (ORE-DER). Individuele dossiers, 1949, inv. nr. 386, 80.
Brussel, Rijksarchief, Dienst voor economische recuperatie (ORE-DER). Individuele dossiers, 1948-1954, inv. nr. 380-385.
Brussel, Rijksarchief, Dienst voor economische recuperatie (ORE-DER). Individuele dossiers, 1948-1957, inv. nr. 386, 62.
European Holocaust Research Infrastructure, Dienst voor economische recuperatie, https://portal.ehri-project.eu/units/be-006093-be_a0545_244?dlid=nld-be_a0545_006785_006783_dut_nld.
Richmond, The National Archives, Foreign Office: Political Departments: General Correspondence from 1906-1966: Allied Administrative Affairs, FO 371/36363/1, 4.
RIJKSARCHIEF BELGIË, Inventaris van het archief van de Dienst voor Economische Recuperatie en rechtsvoorganger (ORE). Individuele dossiers, https://search.arch.be/en/?option=com_rab_findingaids&view=findingaid&format=pdf&eadid=BE-A0545_006785_006783_DUT.