Maria Magdalena en het caravaggisme: van erotisch vrouwenbeeld tot politiek strijdwapen
In een donkere kamer zit een jonge vrouw. Ze kijkt geschrokken voor zich uit en er lopen tranen over haar gezicht, maar dat is waarschijnlijk niet het enige wat u is opgevallen aan dit schilderij. De boetvaardige Maria Magdalena draagt een losse, gele mantel die één van haar borsten opvallend ontbloot laat. Is dit een heilig figuur of gaat het om een prostituee? In mijn masterthesis ging ik op zoek naar de beeldvorming rond Maria Magdalena in de zeventiende-eeuwse devotietaferelen van de caravaggisten.
Gerard van Honthorst, De boetvaardige Maria Magdalena, ca. 1625-1630, olieverf op doek, 87 x 77 cm, Sint-Petersburg, Hermitage
Een heilige prostituee
Maria Magdalena was een prostituee, een vrouw die mannen tot ontrouw verleidde en uit was op rijkdom. Tenminste, dat is wat men in de vroegmoderne tijd over prostituees dacht. Het waren misdadigers, vrouwen die hun seksualiteit inzetten om mannen te bedriegen. In de schilderkunst werd Maria Magdalena dan ook vaak openlijk en bloot afgebeeld. In het werk van de Italiaanse schilder Titiaan (1490-1576) zien we hoe Maria’s lange, blonde haren haar lichaam nog nauwelijks bedekken. Haar ontblote borsten vallen meteen in het oog tegen de donkere achtergrond.
Titiaan, De boetvaardige Maria Magdalena, 1531-1535, olieverf op doek, 85.8 x 69.5 cm, Florence, Palazzo Pitti
Dit erotiserende beeld staat in scherp contrast met De boetvaardige Maria Magdalena die Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) ongeveer vijftig jaar later schilderde. Caravaggio beeldt Maria Magdalena af als een heilige die boete doet voor haar zonden. Haar lichaam wordt bedekt met een zwaar kleed en erotiek is afwezig. Italiaanse, Franse en Nederlandse schilders namen zijn stijlprincipes over. Sommigen volgden zijn ingetogen afbeelding en maakten van Maria Magdalena een vroom religieus figuur. Anderen kozen steevast voor erotiek.
De Utrechtse schilder Gerard van Honthorst (1592-1656) koos voor een gulden middenweg. In zijn Boetvaardige Maria Magdalena wordt Maria’s borst ontbloot en ook haar wangen blozen van sensueel genot. Daarnaast zien we een heilige figuur, die zich vol overgave tot God went. Hoe kunnen we dit schilderij interpreteren in de politieke en religieuze context van de zestiende en zeventiende eeuw? En wat vertelt het ons over het beeld van de vrouw in die periode?
Maria Magdalena als strijdwapen
Aan de hand van een contextuele benadering en visuele analyses kwam ik erachter dat het schilderij van Gerard van Honthorst een politieke kant heeft. De zestiende en zeventiende eeuw kenmerkt zich met een religieuze strijd tussen het protestantisme en het katholicisme. De Katholieke Kerk gebruikte Maria Magdalena, de zondige prostituee die door boetedoening en berouw opnieuw op het juiste pad terechtkwam, om de katholieke waarden te herbevestigen. De schilderijen van de caravaggisten deden met andere woorden dienst als strijdwapen van de Katholieke Kerk.
Michelangelo Merisi da Caravaggio, De boetvaardige Maria Magdalena, ca. 1595, olieverf op doek, 122.5 x 98.5 cm
Toch maakte Gerard van Honthorst ook in protestantse contreien indruk met zijn realistische en menselijke weergave van dit religieuze figuur. De emotionele beleving van religie was voor protestanten van groot belang. Van Honthorst en de andere caravaggisten gingen op ingenieuze wijze op zoek naar een afbeelding die zowel katholieken als protestanten zou aanspreken. Dat was ook nodig. Ondanks de overname van het protestantisme in de Nederlanden, waren steden als Utrecht nog steeds katholiek gezind.
Erotisch of emancipatorisch?
Dat De boetvaardige Maria Magdalena een politieke kant heeft, betekent niet dat sensualiteit en erotiek afwezig zijn. In Gerard van Honthorsts werk zijn Maria’s borsten ontbloot en haar wangen gloeien. Dit schilderij lijkt een mannelijk publiek aan te spreken, maar ook vrouwen hadden voeling met dergelijke afbeeldingen. Maria Magdalena, de prostituee die tot besef kwam, spoorde vrouwen aan om de functie en rol van hun lichaam zelf te bepalen. De Italiaanse schilderes Artemisia Gentileschi (1593-1654) vertegenwoordigt dit actief vrouwenbeeld als geen ander. Haar Maria Magdalena zit rechtop en kijkt vastberaden voor zich uit.
Artemisia Gentileschi, Maria Magdalena, ca. 1620, olieverf op doek, 146.5 x 108 cm, Florence, Palazzo Pitti
Tijdens mijn onderzoek kwam ik er achter dat ook deze actieve vrouwenbeelden gestuurd werden door een mannelijke blik en wel die van de Katholieke Kerk. Gerard van Honthorsts schilderij toont in eerste instantie een mystica, een vrouw die zich passief overgeeft aan God. Mystica’s hadden hun lot niet zelf in handen, maar volgden de richtlijnen van kardinalen en pausen. In De boetvaardige Maria Magdalena zien we zowel een passieve mystica als een actieve, zelfbewuste vrouw.
Verzoening
Gerard van Honthorst en de andere caravaggisten lieten zich in hun artistieke keuzes beïnvloeden door religieuze conflicten en door het beeld rond vrouwen dat vastgelegd werd door de Kerk. Ze kozen ervoor zowel protestanten als katholieken aan te spreken met een realistische en emotionele weergave van Maria Magdalena. Daarnaast spraken ze zowel vrouwen als mannen aan door een passief en erotiserend vrouwenbeeld te verzoenen met een actief en zelfbewust vrouwenbeeld. Hieruit blijkt dat de betekenis van een kunstwerk niet alleen afhankelijk is van zijn maker, maar ook van zijn toeschouwer en nog het meest van de context waarin het werk is ontstaan.
Bibliografie
Aikema, Bernard. ‘Titian’s Mary Magdalen in the Palazzo Pitti: an ambiguous painting and its critics’. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 57 (1994): 48–59. https://doi.org/10.2307/751463.
Apetrei, Sarah. ‘Mysticism and feminism in seventeenth-century England’. The Way 46, nr. 4 (2007): 48–69.
Apostolos-Cappadona, Diane. ‘The space between image and word: the journey from Rogier van der Weyden’s “Descent from the Cross” to Walter Verdin’s “Sliding Time”’. CrossCurrents 63, nr. 1 (2013): 26–43.
Baert, Barbara. ‘Maria Magdalena: zondares van de middeleeuwen tot vandaag’, 2002.
———. ‘The gaze in the garden: body and embodiment in “Noli me tangere”’. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 58 (2007): 14–39.
Bann, Stephen. ‘Chapter 9: Meaning/interpretation’. Onder redactie van Robert S. Nelsen en Richard Shiff, 128–42. Chicago: The University of Chicago Press Books, 1993.
Bauer, Linda Freeman. ‘Moral choice in some paintings by Caravaggio and his followers’. The Art Bulletin 73, nr. 3 (1991): 391–98.
Béguin, Katia, A.R. Bell, C. Brooks, M. Carboni, F.P. Caselli, D. Chilosi, R. Da Costa Dominguez, M. Di Tullio, L. Feller, en J.P. Genet. State cash resources and state building in Europe 13th-18th century. Histoire économique et financière - Ancien Régime. Vincennes: Institut de la gestion publique et du développement économique, 2017.
Belting, Hans. ‘St. Jerome in Venice: Giovanni Bellini and the dream of solitary life’. I Tatti Studies in the Italian Renaissance 17, nr. 1 (2014): 5–33. https://doi.org/10.1086/676482.
Bodart, Didier. Les peintres des Pays-Bas méridionaux et de le Principauté de Liège à Rome au XVIIe siècle. Brussel: Institut historique belge de Rome, 1970.
Boer, Esther A. de. Maria Magdalena: de mythe voorbij: op zoek naar wie zij werkelijk is. Zoetermeer: Meinema, 1999.
Bohde, Daniela. ‘Mary Magdalene at the foot of the cross’. Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz 61, nr. 1 (2019): 3–44. https://doi.org/10.2307/26817868.
Bohn, Babette, en James M. Saslow. A companion to Renaissance and Baroque art. Chichester: Wiley-Blackwell, 2013.
Brackett, John K. ‘The Florentine Onesta and the control of prostitution, 1403-1680’. The Sixteenth Century Journal 24, nr. 2 (1993): 273–300. https://doi.org/10.2307/2541951.
Brown, Beverly Louise. ‘Seeing red: was Titian too young to know better?’ Artibus et Historiae 36, nr. 72 (2015): 85–105.
Burnet, Régis, en Walter Meeus. Maria Magdalena: van boetvaardige zondares tot echtgenote van Jezus: receptiegeschiedenis van een een bijbelfiguur. Averbode: Averbode, 2009.
Bynum, Caroline Walker. Fragmentation and redemption: essays on gender and the human body in medieval religion. New York: Zone books, 1992.
———. Holy feast and holy fast: the religious significance of food to medieval women. Berkeley: University of California press, 1987.
Cabanel, Patrick. ‘Au miroir du pluralisme: minoritiés protestantes et juives en Europe du XVI e au XX e siècle’. Revue d’histoire du protestantisme 2, nr. 4 (2017): 485–504.
Camiz, Franca Trinchieri. ‘Music and painting in cardinal del Monte’s household’. Metropolitan Museum journal 26 (1991): 213–26.
Capon, Edmund, red. Darkness & light: Caravaggio & his world. Sydney: Art Gallery of New South Wales, 2003.
Caravaggio en de Nederlanden: catalogus, Utrecht, Centraal Museum, 15 juni-3 aug. [1952]; Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 10 aug.-28 sept. 1952. Utrecht: Centraal Museum, 1952.
Chadwick, Whitney. Women, art, and society. 2de dr. Londen: Thames and Hudson, 1996.
Charles, Victoria. Anthony van Dyck. Great masters. Parkstone International, 2011.
Chojnacka, Monica, Merry E. Wiesner-Hanks, Darlene Abreu-Ferreira, en Agnes S. Arnórsdóttir. Ages of woman, ages of man: sources in European social history, 1400-1750. Londen: Longman, 2002.
Cohen, Elizabeth S. ‘The trials of Artemisia Gentileschi: a rape as history’. The Sixteenth Century Journal 31, nr. 1 (2000): 47–75.
Conlon, James. ‘Men reading women reading: interpreting images of women readers’. Frontiers: A Journal of Women Studies 26, nr. 2 (2005): 37–58.
Cooper, Tracy Elizabeth. ‘On the sensuous: recent Counter-Reformation research’. In The sensuous in the Counter-Reformation church. Onder redactie van Marcia B. Hall en Tracy Elizabeth Cooper, 21–27. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
Coster, Will, en Andrew Spicer. Sacred space in early modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
Crum, Roger J. ‘Controlling women or women controlled? Suggestions for gender roles and visual culture in the Italian Renaissance palace’. In Beyond Isabella: secular women patrons of art in Renaissance Italy. Onder redactie van Sheryl E. Reiss en David Wilkins, 37–50. Kirksville: Truman State university press, 2001.
De Clippel, Karolien. ‘Smashing images. The Antwerp nude between 1563 and 1585’. In Art after iconoclasm: painting in the Netherlands between 1566 and 1585. Onder redactie van Ruben Suyckerbuyk en Koenraad Jonckheere, 51–74. Turnhout: Brepols Publishers, 2012.
Debby, Nirit Ben-Aryeh. ‘Vittoria Colonna and Titian’s Pitti “Magdalen”’. Woman’s Art Journal 24, nr. 1 (2003): 29–33. https://doi.org/10.2307/1358804.
Delenda, Odile. ‘L’héroïne de la Contre Réforme: les visages de Marie-Madeleine’. Le Monde de la Bible (Paris), nr. 143 (2002): 38–45.
———. ‘Sainte Maria-Madeleine et l’application du décret Tridentin (1563) sur les “Saintes-Images”’. In Marie Madeleine dans la mystique, les arts et les lettres. Onder redactie van Eve Duperray, 191–210. Paris: Beauchesne, 1989.
Deploige, Jeroen, en Sara Moens. ‘In het spanningsveld tussen profetie en magie. Hildegard van Bingen en haar positie binnen de twaalfde-eeuwse kerk’. In De drie Romes: heiligenlevens, vormen van verering en intellectuele debatten in de westerse middeleeuwen, in Byzantium en in de Slavische tradities. Onder redactie van Danny Praet en Nel Grillaert. Gent: Academia Press 2010, 2010.
Dickey, Stephanie S. ‘Damsels in distress: gender and emotion in seventeenth-century Netherlandish art’. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek (NKJ) 60 (2010): 52–81.
Dinan, Susan E., en Debra Meyers. Women and religion in old and new worlds. New York: Routledge, 2001.
Eck, Xander van. ‘From doubt to conviction: clandestine Catholic churches as patrons of Dutch caravaggesque painting’. Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 22, nr. 4 (1993): 217–34.
———. ‘The artist’s religion: paintings commissioned for clandestine Catholic churches in the Northern Netherlands, 1600-1800’. Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 27, nr. 1/2 (1999): 70–94. https://doi.org/10.2307/3780879.
Ehrlich, Victoria. Perception and presentation: mythological imagery and the female gaze in Italian Renaissance art. ProQuest Dissertations and Theses (Electronic resource collection). Arlington: University of Texas at Arlington, 2007.
Engh, Line Cecilie. Gendered identities in Bernard of Clairvaux’s sermons on the Song of Songs: performing the bride. Turnhout: Brepols, 2014.
Erhardt, Michelle, en Amy Morris, reds. Mary Magdalene, iconographic studies from the Middle Ages to the Baroque. Studies in religion and the arts. Brill, 2012.
Fields, Jill. ‘Frontiers in feminist art history’. Frontiers: A Journal of Women Studies 33, nr. 2 (2012): 1–21.
Franits, Wayne E. Dutch seventeenth-century genre painting: its stylistic and thematic evolution. New Haven: Yale University Press, 2004.
Frazier, Katie Brooke. ‘We are the reckless, we are the wild youth: decadence and debauchery in the art of the Utrecht caravaggisti’, 2015.
Fried, Michael. ‘Painting and beholder’. In Absorption and theatricality: painting and beholder in the age of Diderot., 107–60. Chicago: University of Chicago Press, 1988.
Gage, John. Colour and culture: practice and meaning from antiquity to abstraction. Londen: Thames and Hudson, 2009.
Garrard, Mary D. Artemisia Gentileschi around 1622: the shaping and reshaping of an artistic identity. Berkeley: University of California press, 2001.
———. Artemisia Gentileschi: the image of the female hero in Italian Baroque art. Princeton: Princeton University Press, 1989.
Gash, John. ‘Counter-Reformation countenances: Catholic art and attitude from Caravaggio to Rubens’. Studies: An Irish Quarterly Review 104, nr. 416 (2015): 373–87.
Gaston, Robert W. ‘How words control images: the rethoric of decorum in Counter-Reformation in Italy’. In The sensuous in the Counter-Reformation church. Onder redactie van Marcia B. Hall en Tracy Elizabeth Cooper, 74–90. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
Geevers, Liesbeth, Violet Soen, J.W. Koopmans, en G. Marnef. Sacrale ruimte in de vroegmoderne Nederlanden. Nieuwe Tijdingen: Over vroegmoderne geschiedenis. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2017.
Geschwind, Rachel. ‘The printed penitent: Magdalene imagery and prostitution reform in early modern Italian chapbooks and broadsheets’. In Mary Magdalene, iconographic studies from the Middle Ages to the Baroque. Onder redactie van Michelle Erhardt en Amy Morris, 107–34. Studies in religion and the arts. Brill, 2012.
Glen, Thomas J. ‘Observations on van Dyck as a religious painter’. RACAR: revue d’art canadienne / Canadian Art Review 10, nr. 1 (1983): 45–52.
———. ‘Rubens after Caravaggio: the “Entombment”’. RACAR: revue d’art canadienne / Canadian Art Review 15, nr. 1 (1988): 19–22.
Graham-Dixon, Andrew. Caravaggio: a life sacred and profane. Londen; New York: Allen Lane, 2010.
Griffiths, Antony. The print before photography: an introduction to European printmaking, 1550-1820. Londen: British Museum Press, 2016.
Harris, Ann Sutherland. ‘Artemisia Gentileschi and Elisabetta Sirani: rivals or strangers?’ Woman’s Art Journal 31, nr. 1 (2010): 3–12.
Haskell, Francis. Patrons and painters: a study in the relations between Italian art and society in the age of the Baroque. 4de dr. New Haven: Yale University Press, 1998.
Haskins, Susan. Mary Magdalen: myth and metaphor. Londen: HarperCollins, 1993.
Helmers, Helmer J., en Geert H. Janssen. ‘Introduction: understanding the Dutch Golden Age’. In The Cambridge companion to the Dutch Golden Age, 1–12. Cambridge companions to culture. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Hunt, Patrick. ‘Irony and realism in the iconography of Caravaggio’s Penitent Magdalene’. In Mary Magdalene, iconographic studies from the Middle Ages to the Baroque. Onder redactie van Michelle Erhardt en Amy Morris, 161–88. Studies in religion and the arts. Leiden: Brill, 2012.
Johnson, Geraldine A., en Sara F. Matthews Grieco. Picturing women in Renaissance and Baroque Italy. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Jonckheere, Koenraad. Adriaen Thomasz. Key (c. 1545-c. 1589): portrait of a Calvinist painter. Turnhout: Brepols, 2007.
Jones, Pamela. ‘Bernardino Luini’s Magdalene from the collection of Federico Borromeo: religious contemplation and iconographic sources’. Studies in the History of Art 24 (1990): 67–72.
———. ‘The age of Caravaggio: early modern Catholicism’. Studies: An Irish Quarterly Review 86, nr. 341 (1997): 33–42.
Judson, J. Richard. Gerrit van Honthorst: a discussion of his position in Dutch art. Den Haag: Nijhoff, 1959.
Judson, J. Richard, en Rudolf E. O. Ekkart. Gerrit van Honthorst 1592-1656. Doornspijk: Davaco, 1999.
Kaplan, Benjamin. ‘Confessionalism and its limits: religion in Utrecht, 1600-1650’. In Masters of light: Dutch painters in Utrecht during the Golden Age. Onder redactie van Joaneath Ann Spicer en Lynn Federle Orr, 60–71. New Haven: Yale University Press, 1997.
Kelly, James R. ‘Spirals not cycles: towards an analytic approach to the sources and stages of ecumenism’. Review of Religious Research 32, nr. 1 (1990): 5–15. https://doi.org/10.2307/3511323.
Kindt, Guido. Sancta Erotica: hoe de Kerk Maria Magdalena gebruikte. Leuven: Van Halewyck, 2002.
Kleinbub, Christian K. ‘To sow the heart: touch, spiritual anatomy, and image theory in Michelangelo’s Noli me tangere’. Renaissance Quarterly 66, nr. 1 (2013): 81–129. https://doi.org/10.1086/670405.
Kloek, Els. ‘De vrouw’. In Gestalten van de Gouden Eeuw: een Hollands groepsportret. Onder redactie van Herman M. Beliën, A. TH. Van Deursen, en G.J. Van Setten, 2de dr. Amsterdam: Bakker, 1995.
———. Vrouw des huizes: een cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw. Amsterdam: Balans, 2009.
———. Women of the Golden Age: an international debate on women in seventeenth-century Holland, England and Italy. Hilversum: Verloren, 1994.
Knipping, John Baptist. De iconografie van de Contra-Reformatie in de Nederlanden. Vol. 2. Hilversum: Brand, 1939.
Kooi, Christine. ‘Religious tolerance’. In The Cambridge companion to the Dutch Golden Age, 208–24. Cambridge companions to culture. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Koustodieva, Tatiana. Musée de l’Ermitage peinture d’Europe Occidentale des XIIIe-XVIIIe siècles. Leningrad: Aurora, 1989.
Kuys, Jan. Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht. Nijmegen: Valkhof pers, 2004.
Lavergnée, Arnauld Brejon de. ‘Four new paintings by Simon Vouet’. The Burlington Magazine 124, nr. 956 (1982): 685–89.
Lurie, Ann Tzeutschler. ‘“The repentant Magdalene” by Simon Vouet’. The Bulletin of the Cleveland Museum of Art 80, nr. 4 (1993): 158–63.
Maghenzani, Simone. ‘The Protestant Reformation in Counter-Reformation Italy, c. 1550–1660: an overview of new evidence’. Church History 83, nr. 3 (2014): 571–89.
Marinelli, A. Utrecht, Caravaggio and Europe. Onder redactie van Bernd Ebert, Liesbeth M. Helmus, Marten Jan Bok, Susanne Hoppe, Susan Helen Langdon, Volker Manuth, Ashok Roy, Bram Opstelten, en Michael Hoyle. Engelse ed. München: Hirmer, 2018.
Marinus, Marie Juliette. De Contrareformatie te Antwerpen (1585-1676): kerkelijk leven in een grootstad. Brussel: Paleis der Academiën, 1995.
McBride, Stephanie. ‘The female gaze? Looking at women in popular cinema’. Circa, nr. 44 (1989): 19–21. https://doi.org/10.2307/25557395.
McIver, Katherine A. ‘Two Emilian noblewomen and patronage networks in the cinquecento’. In Beyond Isabella: secular women patrons of art in Renaissance Italy. Onder redactie van Sheryl E. Reiss en David Wilkins, 159–76. Kirksville: Truman State University Press, 2001.
Meens, Rob, red. Penance in medieval Europe, 600–1200. Cambridge: Cambridge University Press, 2014. https://doi.org/10.1017/CBO9781139029667.008.
Meierink, Ben Olde, en Angelique Bakker. ‘The Utrecht elite as patrons and collectors’. In Masters of light: Dutch painters in Utrecht during the Golden Age. Onder redactie van Joaneath Ann Spicer en Lynn Federle Orr, 72–85. New Haven: Yale University Press, 1997.
Merchant, Maja. ‘Selling sex in a provincial town: prostitution in Bruges’. In Selling sex in the city: a global history of prostitution 1600s-2000s. Onder redactie van Lex Heerma van Voss, Magaly Rodríguez García, en Elise Van Nederveen Meerkerk, 60–84. Leiden: Brill, 2017.
Mertens, P. A. M. Sint Pancratius: in het hart van Heerlen. Nijmegen: Vantilt, 2010.
Minnis, Alastair, en Rosalynn Voaden. Medieval holy women in the christian tradition c.1100-c.1500. Turnhout: Brepols, 2010.
Modesti, Adelina. Women’s patronage and gendered cultural networks in early modern Europe: Vittoria Della Rovere, grand duchess of Tuscany. New York: Routledge, Taylor & Francis Group, 2020.
Moir, Alfred. The Italian followers of Caravaggio. Cambridge: Harvard University Press, 1967.
Monson, Craig A. The crannied wall: women, religion, and the arts in early modern Europe. Ann Arbor: University of Michigan press, 1992.
Morse, Margaret A. ‘Mary Magdalene between public cult and personal devotion in Correggio’s Noli me tangere’. In Mary Magdalene, iconographic studies from the Middle Ages to the Baroque. Onder redactie van Michelle Erhardt en Amy Morris, 295–314. Studies in religion and the arts. Leiden: Brill, 2012.
Mulvey, Laura. ‘Visual pleasure and narrative cinema’. In Visual and other pleasures, 2de dr., 14–30. Houndmills, Basingstoke, Hampshire England New York: Palgrave Macmillan, 2009.
Musée de l’Ermitage peinture de l’Europe occidentale: catalogue II: Pays-Bas, Flandre, Belgique, Hollande, Allemagne, Autriche, Angleterre, Danemark, Norvège, Finlande, Suède, Hongrie, Pologne, Roumanie, Tchécoslovaquie. Leningrad: Aurora, 1976.
Nead, Lynda. The female nude: art, obscenity and sexuality. Londen: Routledge, 1992.
Nicolson, Benedict. Hendrick Terbrugghen. Den Haag: M. Nijhoff, 1958.
———. ‘Orazio Gentileschi and Giovanni Antonio Sauli’. Artibus et Historiae 6, nr. 12 (1985): 9–25.
Nieuwenhuis, Eric Domela, Barbara Gaehtgens, Quint Gregory, Liesbeth Helmus, Anne W. Lowenthal, Lynn Federle Orr, Michael Rohe, Gero Seeling, Leonard J. Slatkes, en Joaneath Ann Spicer. ‘Catalogue of the exhibition’. In Masters of light: Dutch painters in Utrecht during the Golden Age. Onder redactie van Joaneath Ann Spicer en Lynn Federle Orr, 130–369. New Haven: Yale University Press, 1997.
Oakley, John H. ‘Danae and Perseus on Seriphos’. American Journal of Archaeology 86, nr. 1 (1982): 111–15.
Och, Majorie. ‘Vittoria Colonna and the commission for a Mary Magdalene by Titian’. In Beyond Isabella: secular women patrons of art in Renaissance Italy. Onder redactie van Sheryl E. Reiss en David Wilkins, 193–224. Kirksville: Truman State University Press, 2001.
O’Malley, John W. ‘Trent, sacred images and Catholics’ senses of the sensuous’. In The sensuous in the Counter-Reformation church. Onder redactie van Marcia B. Hall en Tracy Elizabeth Cooper, 28–48. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
Os, Henk van. ‘Opstanding of Heilig Graf, enkele opmerkingen over de ikonografie van De drie Maria’s aan het Graf uit de Groep van Eyck’. Oud Holland 105, nr. 1 (1991): 39–40.
Pariset, François-George. ‘Georges de La Tour 1593-1652’. Parnassus 8, nr. 7 (1936): 9–11. https://doi.org/10.2307/771259.
Parker, Charles H. ‘Reformed Protestantism’. In The Cambridge companion to the Dutch Golden Age, 189–207. Cambridge companions to culture. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Peacock, Martha Moffitt. ‘Mirrors of skill and renown: women and self-fashioning in early-modern Dutch art’. Mediaevistik 28 (2015): 325–52.
———. ‘The maid of holland and her heroic heiresses’. In Women and gender in the early modern Low Countries. Onder redactie van Sarah Joan Moran en Amanda Pipkin, 217:68–127. Leiden: Brill, 2019.
Pluskota, Marion. ‘Selling sex in Amsterdam’. In Selling sex in the city: a global history of prostitution 1600s-2000s. Onder redactie van Lex Heerma van Voss, Magaly Rodríguez García, en Elise Van Nederveen Meerkerk, 27–59. Leiden: Brill, 2017.
Pollock, Griselda. ‘Women, art and ideology: questions for feminist art historians’. Woman’s Art Journal 4, nr. 1 (1983): 39–47. https://doi.org/10.2307/1358100.
Pullan, Brian S. Tolerance, regulation and rescue: dishonoured women and abandoned children in Italy, 1300-1800. Manchester: Manchester University Press, 2016.
Racco, Tiffany. ‘Darkness in a positive light: negative theology in Caravaggio’s “Conversion of Saint Paul”’. Artibus et Historiae 37, nr. 73 (2016): 285–98.
Rafanelli, Lisa M. ‘Michelangelo’s Noli me tangere for Vittoria Colonna, and the changing status of women in Renaissance Italy’. In Mary Magdalene, iconographic studies from the Middle Ages to the Baroque. Onder redactie van Michelle Erhardt en Amy Morris, 223–48. Studies in religion and the arts. Leiden: Brill, 2012.
Ribeiro, Aileen. Facing beauty: painted women & cosmetic art. New Haven: Yale University Press, 2011.
Ringdal, Nils Johan, en Richard Heywood Daly. Love for sale: a world history of prostitution. 1st ed. New York: Grove Press, 2004.
Rogers, Mary, en Paola Tinagli. Women in Italy, 1350-1650: ideals and realities: a sourcebook. Manchester: Manchester university press, 2005.
Roggen, Domien, H. Pauwels, en Antoine de Schryver. Het caravaggisme te Gent. Antwerpen: De Sikkel, 1950.
Rose, Sonya O. What is gender history? Cambridge: Polity Press, 2010.
Rossano, Bram. Maria Magdalena: een vrouw met vele gezichten. Leuven: Davidsfonds, 2010.
Rowen, Herbert H. ‘The Dutch Revolt: what kind of revolution?’ Renaissance Quarterly 43, nr. 3 (1990): 570–90. https://doi.org/10.2307/2862560.
Rubin, Miri. Mother of God: a history of the Virgin Mary. New Haven: Yale University Press, 2010.
Russell, H. Diane. ‘Art history’. Signs 5, nr. 3 (1980): 468–81.
Sandberg, Brian. ‘“All the many and varied remedies and secrets”: sexual practices and reproductive knowledge in the Renaissance’. Early Modern Women 5 (2010): 235–42.
———. ‘“Re-establishing the true worship of God”: divinity and religious violence in France after the Edict of Nantes’. Renaissance and Reformation 29, nr. 2/3 (2005): 139–82.
Santore, Cathy. ‘Danaë: the Renaissance courtesan’s alter ego’. Zeitschrift für Kunstgeschichte 54, nr. 3 (1991): 412–27. https://doi.org/10.2307/1482582.
Scallen, Catherine B. ‘Rembrandt’s reformation of a Catholic subject: The penitent and the repentant Saint Jerome’. The Sixteenth Century Journal 30, nr. 1 (1999): 71–88. https://doi.org/10.2307/2544900.
Scott, Joan W. ‘Gender: a useful category of historical analysis’. The American Historical Review 91, nr. 5 (1986): 1053–75. https://doi.org/10.2307/1864376.
Sluijter, Eric Jan. ‘Emulating sensual beauty: representations of Danaë from Gossaert to Rembrandt’. Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art 27, nr. 1/2 (1999): 5–45.
———. Rembrandt and the female nude. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2006.
———. Rembrandt’s rivals: history painting in Amsterdam, 1630-1650. OCULI: studies in the arts of the low countries, v. 14. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2015.
Smith, Bonnie G. Women’s history in global perspective. 3. Urbana: University of Illinois Press, 2005.
Spear, Richard E. Caravaggio and his followers. Herziene editie. New York: Harper & Row, 1975.
Spicer, Joaneath A. ‘The role of printmaking in Utrecht during the first half of the seventeenth century’. The Journal of the Walters Art Gallery 57 (1999): 105–32.
Spicer, Joaneath Ann. ‘An introduction to painting in Utrecht’. In Masters of light: Dutch painters in Utrecht during the Golden Age. Onder redactie van Joaneath Ann Spicer en Lynn Federle Orr, 13–48. New Haven: Yale University Press, 1997.
Sterling, Charles. ‘Gentileschi in France’. The Burlington Magazine 100, nr. 661 (1958): 112–21.
———. ‘Two new paintings by Georges de La Tour’. The Burlington Magazine for Connoisseurs 72, nr. 422 (1938): 203–9.
Sutton, Elizabeth. ‘Introduction: an historiographical perspective on women making Netherlandish art history’. In Women artists and patrons in the Netherlands, 1500-1700. Onder redactie van Elizabeth Sutton, 13–26. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2019.
Talvacchia, Bette. ‘The word made flesh: spiritual subjects and carnal depictions in Renaissance art’. In The sensuous in the Counter-Reformation church. Onder redactie van Marcia B. Hall en Tracy Elizabeth Cooper, 49–73. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
Teller, Joseph F. ‘Why Crashaw was not Catholic: the passion and popular Protestant devotion’. English Literary Renaissance 43, nr. 2 (2013): 239–67.
Tinagli, Paola, P.T. Baxter, en M. Rogers. Women in Italian Renaissance art: gender, representation and identity. Manchester: Manchester University Press, 1997.
Turno, Michela. ‘Sex for sale in Florence’. In Selling sex in the city: a global history of prostitution 1600s-2000s. Onder redactie van Lex Heerma van Voss, Magaly Rodríguez García, en Elise Van Nederveen Meerkerk, 85–110. Leiden: Brill, 2017.
Van Bruaene, Anne-Laure. “Hoofdstuk 2: de Reformatie.” In Een inleiding tot de geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd. Onder redactie van René Vermeir, 111-125. Wommelgem: Van In, 2008.
Van Bruaene, Anne-Laure, Koenraad Jonckheere, en Ruben Suykerbuyk. ‘Beeldenstorm: iconoclasm in the sixteenth-century Low Countries’, BMGN: Low Countries Historical Review, 131, nr. 1 (2016): 3–14.
Van Bruaene, Anne-Laure, en Violet Soen. ‘Sacrale ruimtes in de vroegmoderne Nederlanden: perspectieven en dwarsverbanden’. In Sacrale ruimte in de vroegmoderne Nederlanden, 7–27. Nieuwe Tijdingen. Over vroegmoderne geschiedenis. Leuven: Leuven University Press, 2017.
Van Deursen, Arie Theodorus. ‘De republiek der Zeven Verenigde Nederlanden’. In Geschiedenis van de Nederlanden. Onder redactie van Johan Cornelis Hendrik Blom en Emiel Lamberts, 2e druk., 145–220. Amsterdam: Prometheus, 2014.
Van Leeuwen, Theo. The language of colour: an introduction. Londen; New York: Routledge, 2011.
Varriano, John L. Caravaggio: the art of realism. Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 2010.
Verhagen, Ruud. ‘Maria Magdalena weer uit de kerk gezet?’, n.d.
Voss, Hermann Georg August, en Thomas Pelzel. Baroque painting in Rome. I. San Francisco: A. Wofsy Fine Arts, 1997.
Wallert, Arie. ‘Drie halen, één betalen’. Bulletin van het Rijksmuseum 54, nr. 2 (2006): 144–53.
Warwick, Genevieve. Caravaggio: realism, rebellion, reception. Studies in seventeenth- and eighteenth-century art and culture. Delaware: University of Delaware Press, 2006.
Weller, Dennis Paul. Sinners & saints: darkness and light: Caravaggio and his Dutch and Flemish followers. Raleigh: North Carolina Museum of Art, 1998.
Westermann, Mariët. A worldly art: the Dutch Republic, 1585-1718. Herdrukt. New Haven, CT: Yale University Press, 2004.
Wiesner-Hanks, Merry E. Christianity and sexuality in the early modern world: regulating desire, reforming practice. Londen: Routledge, 2000.
———. Gender in history. Malden: Blackwell, 2001.
———. Women and gender in early modern Europe. Repr. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Williamson, Elizabeth. ‘The domestication of religious objects in “The White Devil”’. Studies in English Literature, 1500-1900 47, nr. 2 (2007): 473–90.
Witt, David de. ‘Rembrandt and the climate of religious conflict in the 1620s’. Jahrbuch der Berliner Museen 51 (2009): 17–24.
Zarucchi, Jeanne Morgan. ‘The Gentileschi “Danaë”: a narrative of rape’. Woman’s Art Journal 19, nr. 2 (1998): 13–16.
Zijp, R. P. ‘De iconografie van de Reformatie in de Nederlanden, een begripsbepaling’. Bulletin van het Rijksmuseum 35, nr. 3 (1987): 176–92.
Валерьевна Кольцова, Александра. ‘Looking for The penitent Magdalene by Gerrit van Honhorst’, 30 oktober 2020.
