Waarom vaderschap vandaag meer is dan ‘papa zijn’
De jaren 2000. Bush junior en Al Gore strijden om een vierjarig verblijf in het Witte Huis, het “levensechte” simulatiespel The Sims verschijnt voor het eerst en Johannes-Paulus II begint aan zijn laatste jaren als paus. En niet te vergeten: K3, toen nog bekend als KarenKristelKathleen, brengen het hitnummer ‘Papapa’ uit (als deze culturele referentie u even ontgaat – niet getreurd – ik plaats onderaan het artikel de weblink). Maar waarom vang ik mijn artikel over mijn masterproef aan met een opsomming van enkele schijnbaar willekeurige culturele referenties uit mijn jeugd? Wel, eigenlijk benaderen ze – ik geef toe, op een tamelijk subtiele manier – allemaal het idee van ‘vaderschap’. En laat dat nu toevallig zijn waarover ik mijn thesis geschreven heb! Ik presenteer: ‘In de naam van de vader: Katholieke ideeën over vaderschap in de jaren 1950’. Wees gerust, ik licht het hieronder wat beter toe.
Presidentsverkiezingen: een kwestie van autoriteit
Tijdens de Amerikaanse verkiezingen horen de presidentskandidaten zich voor te stellen als brave goedzakken die het beste voor hebben met hun toekomstige onderdanen. Ze profileren zich met andere woorden als een verantwoordelijk vaderfiguur voor het Amerikaanse volk. Dit toont ons dat ‘vaderschap’ meer betekent dan ‘papa zijn’: het is een reeks waarden, een ideaal en een streefdoel voor, voornamelijk, mannen. ‘Ideale vaders’ zijn niet alleen papa’s, het zijn soms ook wereldleiders, religieuze voorgangers, bedrijfsleiders, etcetera. Kortom, het zijn aanvoerders: figuren met een bepaalde autoriteit, die toch van goede inborst zijn.
In mijn thesis beargumenteer ik dat dergelijk ideaalbeeld voor mannen ontstond tijdens de jaren 1950. In de periode na de Tweede Wereldoorlog ruimde namelijk het beeld van de strijdende, afstandelijke en despotische man plaats voor dat van een tedere, aanwezige en dienstbare (huis)vader. In België speelde vooral de katholieke gemeenschap een belangrijke rol in de verspreiding van dit nieuwe ideaalbeeld. Net zoals de presidenten in de VS hun beste Amerikaanse beentje horen voor te zetten, moesten mannen in onze contreien tijdens de jaren 1950 hun beste katholieke beentje voorzetten. Dat hield in dat ze zich een leven als ‘goede vaderfiguur’ moesten aanmeten: dienstbaar aan het gezin, net zoals een president die zich ten dienste stelt van het volk. Zo moesten katholieke vaders leren luisteren naar hun kroost, agressie en nutteloos straffen afzweren en vooral in dialoog treden met de individuen waar ze verantwoordelijk voor waren.
The Sims: de rol van een voorziener
Over verantwoordelijkheid gesproken… Wie The Sims ooit al eens gespeeld heeft, weet dat het niet altijd even simpel is om je sims tevreden te houden. Je moet ze aan een job helpen, zorgen dat ze veilig zijn, hen aanmoedigen hun talenten te ontwikkelen en hulp bieden waar nodig. Als speler moet je dus actief aanwezig zijn opdat de sims die je in het virtuele leven hebt geroepen hun ‘levensdoelen’ kunnen bereiken.
Ook in het echte leven verwachten we bij uitstek van ouders dat ze hun kinderen voorzien in welzijn, structuur, hulp en bescherming. Moeder én vader dienen volgens de huidige sociale normen actief betrokken te zijn bij de opvoeding van hun nageslacht.
In mijn thesis toon ik aan dat we ons deze familiale gewoonte reeds aanmeten sinds de jaren 1950. In katholieke tijdschriften in België doken voor het eerst beelden op van vaders die, net zoals de moederfiguur, verantwoordelijk waren voor het succes van de kinderen die ze op de wereld hadden gezet. Maar er is meer: net zoals spelers hun sims niet enkel moeten voorzien van een inkomen, dienden katholieke vaders volgens het tijdschrift ook meer te zijn dan de ‘kostwinner’ van het gezin. Hun bijdrage aan een veilig en gestructureerd familieleven was evenzeer van essentieel belang volgens de katholieke visie.
Een geëngageerde paus en 'priester-papa’s'
Een figuur die van de katholieke structuur zijn job heeft gemaakt is uiteraard de paus. Johannes-Paulus II maakte er een punt van om een morele gids te zijn voor de christenen. Hij sprak zich daarom geregeld uit tegen wereldse zaken zoals het kapitalisme, het communisme, abortus, euthanasie, anticonceptie, homoseksualiteit en de doodstraf. Zo probeerde hij actief mee te bouwen aan wat hij als een zedige toekomst zag voor de volgende generatie.
Ook deze ambitie is eigenlijk niet nieuw: pausen zijn namelijk altijd mannen en dus worden ze volgens de katholieke leer op een andere manier dan vrouwen geroepen om God te dienen. Dat concept wordt ‘gescheiden sferen’ genoemd. Hierbij vulden man en vrouw — of in een familieverband, moeder en vader — elkaar aan in hun karakteristieken, vaardigheden en dus in hun taken of rollen in het gezin. Dat rollenpatroon bereikte tijdens de verzuiling van de jaren 1950 een hoogtepunt. In de woonkamer vertaalde zich dat in de priesterfunctie van de vader die spirituele overdenkingen en gebeden voorging. Zo groeide het idee dat mannen, zowel in de publieke als de private ruimte van het leven, moesten optreden als een afgevaardigde van God, als een rolmodel voor zijn eigen kinderen en alle andere kinderen van God.
K3’tjes bezingen de allerliefste papa’s
Op de autoradio brengen drie vrouwenstemmen volgende verzen tot leven in een vrolijk lied:
Wie droogt je tranen, wie komt er aangerend?
Geeft je een zoen als je gevallen bent?
Wie zal er voor je zijn bij elke nieuwe stap
Die jij vroeg of laat in deze wereld waagt?
Wie helpt jou rechtop te staan, wie ziet je graag?
Jij bent m'n allerliefste papapa papa papapa
Je begint mee te zingen en krijgt een warm gevoel vanbinnen, want bij het horen van deze lofrede aan het vaderschap denk je terug aan je eigen vader. Je vraagt je misschien wel af: sinds wanneer werd teder vaderschap echt een ding?
Ik heb me alleszins die vraag gesteld. In het laatste luik van mijn masterproef onderzocht ik daarom in hoeverre katholieke tijdschriften vaders ook beschreven als ‘vrienden’ voor hun kinderen. Conclusie: vaders moesten zich eigenschappen als ‘genegenheid’ en ‘zachtheid’ aanmeten, karakteristieken die voordien enkel aan moeders en vrouwen werden toegeschreven. Je leest het goed: man en vrouw werden al tijdens de jaren 1950 als gelijken voorgesteld in hun positie als vertrouwenspersonen en ‘affectie-distributeurs’ van hun kinderen. Het vormde bovendien een mooi startpunt om in latere jaren de waarde van vader- en moederschap stilaan gelijk proberen te trekken.
(bron: https://www.youtube.com/watch?v=3nxkhqMoOVs)
REBECCA SEGERS
Bibliografie
Bronnenmateriaal
Feuilles familiales: l’amour et la vie (Mouscron: Vanbraekel, 1946-1960).
Literatuur
Bakker, Nelleke. “Opvoeden met de harde hand? Een historisch-kritische beschouwing van de neocalvinistische opvoedingsmentaliteit 1880-1930”. In Thema’s uit de wijsgerige en historische
pedagogiek. Bijdragen aan de achtste landelijke pedagogendag, onder redactie van Bas
Levering, Gert Biesta, en Ido Weijers, 79–85. Utrecht: SWP, 1998.
Bakker, Nelleke. “Ouderadvisering in historisch perspectief. Over de geschiedenis van
opvoedingsvoorlichting en opvoedingsonderzekerheid.” In Ouderbegeleiding nader bekeken.
Schouders onder de ouders, onder redactie van Marga Akkerman-Zaalberg van Zelst, Harry
van Leeuwen, en Noëlle Pameijer, 17–34. Psychologie en praktijk. Lisse: Swets en Zeitlinger,
1998.
Bakker, Nelleke. “Vaders. Vaderschap in historisch perspectief: Vaders in de geschiedenis. Een
inleiding”. Kind en adolescent 19, nr. 1 (1998): 13–21. https://doi.org/10.1007/BF03060675.
Billiet, Jaak, Lieve Claes, Leo Kenis, Patrick Pasture, en Luc Vints. The Transformation of the
Christian Churches in Western Europe 1945-2000, La Transformation Des Églises
Chrétiennes En Europe Occidentale 1945- 2000. KADOC Studies on Religion, Culture and
Society 6. Leuven: university press, 2010.
Crosetti, Anne-Sophie. “Pierre de Locht, ce transgresseur ? Quand les normes reproductives
travaillent les organisations catholiques belges en charge du couple”. In La Sainte Famille:
Sexualité, filiation et parentalité dans l’Eglise catholique, 77–92, 2017.
Crosetti, Anne-Sophie. “The ‘Converted Unbelievers’: Catholics in Family Planning in FrenchSpeaking Belgium (1947-73)”. Medical History 64, nr. 2 (2020): 267–286.
https://doi.org/10.1017/mdh.2020.6.
Damberg, Wilhelm, en Patrick Pasture. “Restoration and Erosion of Pillarised Catholicism in
Western Europe”. In The Transformation of the Christian Churches in Western Europe (1945-
2000) / la Transformation des églises Chrétiennes en Europe Occidentale : La Transformation
Des Eglises Chretiennes En Europe Occidentale, 55–76. Leuven University Press, 2010.
http://ebookcentral.proquest.com/lib/kuleuvenul/detail.action?docID=176….
Denis, Maurice. Catechismus van de katholieke kerk. Geactualiseerde ed. Brussel: LICAP, 2008.
Denis, Philippe. “Le couple et la famille au prisme d’une revue. Histoire des ‘Feuilles Familiales’
(1938-1975)”. Revue d’histoire ecclésiastique, nr. 2 (1989): 390–403.
Dupont, Wannes. “In Good Faith: Belgian Catholics’ Attempts to Overturn the Ban on Contraception
(1945-1968)”. In La Sainte Famille: Sexualité, filiation et parentalité dans l’Eglise catholique,
67–76, 2017.
Dupont, Wannes. “Of Human Love: Catholics Campaigning for Sexual Aggiornamento in Postwar
Belgium”. In The Schism of ’68 Catholicism, Contraception and Humanae Vitae in Europe,
1945-1975, onder redactie van Alana Harris, 49–71, 2018.
Dupont, Wannes. “The Case for Contraception: Medicine, Morality and Sexology at the Catholic
University of Leuven (1930-1968)”. Histoire, Médecine et Santé, nr. 13 (2018): 49–65.
https://doi.org/10.4000/hms.1329.
Faron, Olivier. “Father–child Relations in France: Changes in Paternal Authority in the Nineteenth
and Twentieth Centuries”. The History of the Family 6, nr. 3 (2001): 365–375.
https://doi.org/10.1016/S1081-602X(01)00078-1.
Francis, Martin. “The Domestication of the Male? Recent Research on Nineteenth- and TwentiethCentury British Masculinity”. The Historical Journal 45, nr. 3 (2002): 637–652.
https://doi.org/10.1017/S0018246X02002583.
Gerard, Emmanuel, en Frederik Verleden. De ongrijpbare macht: een politieke geschiedenis van
België. Leuven: Acco, 2019.
Gevers, Lieve. Kerk in de kering. De Katholieke Gemeenschap in Vlaanderen 1940-1980. Pelckmans;
Kalmthout, 2014.
Gill, Rosalind. “Power and the Production of Subjects: A Genealogy of the New Man and the New
Lad”. The Sociological Review (Keele) 51, nr. 1_suppl (2014): 34–56.
https://doi.org/10.1111/j.1467-954X.2003.tb03602.x.
Godelier, Maurice. The Metamorphoses of Kinship. London: Verso, 2011.
Harris, Alana. “Gatherings at the Family Table. Transformations in Christology and Popular
Religiosity in Twentieth-Century English Catholicism, 1945-1980.” In Christian Homes :
Religion, Family and Domesticity in the 19th and 20th Centuries, 179–206. Leuven University
Press, 2015. http://ebookcentral.proquest.com/lib/kuleuvenul/detail.action?docID=477….
Horn, Gerd-Rainer. “Left Catholicism in Western Europe A Brief Survey”. In The Transformation of
the Christian Churches in Western Europe (1945-2000) / la Transformation des églises
Chrétiennes en Europe Occidentale : La Transformation Des Eglises Chretiennes En Europe
Occidentale, 77–95. Leuven University Press, 2010.
http://ebookcentral.proquest.com/lib/kuleuvenul/detail.action?docID=176….
King, Laura. Family Men: Fatherhood and Masculinity in Britain, c. 1914-1960. First published in
paperback. Oxford: University Press, 2020.
King, Laura. “Hidden Fathers? The Significance of Fatherhood in Mid-Twentieth-Century Britain”.
Contemporary British History 26, nr. 1 (2012): 25–46.
https://doi.org/10.1080/13619462.2012.656385.
King, Laura. “Hiding in the Pub to Cutting the Cord? Men’s Presence at Childbirth in Britain c .1940s2000s”. Social History of Medicine : The Journal of the Society for the Social History of
Medicine 30, nr. 2 (2017): 389–407.
King, Laura. “Now You See a Great Many Men Pushing Their Pram Proudly: Family-Orientated
Masculinity Represented and Experienced in Mid-Twentieth-Century Britain”. Cultural and
Social History 10, nr. 4 (2013): 599–617.
https://doi.org/10.2752/147800413X13727009732281.
King, Ursula. “Religion and Gender: Embedded Patterns, Interwoven Frameworks”. In A companion
to gender history, onder redactie van Merry E. Wiesner-Hanks en Teresa A. Meade, 4:70–83,
2004.
LaRossa, Ralph. “The Culture of Fatherhood in the Fifties: A Closer Look”. Journal of Family
History 29, nr. 1 (2004): 47–70. https://doi.org/10.1177/0363199003261811.
Latré, Bart. Strijd en Inkeer : De Kerk- en Maatschappijkritische Beweging in Vlaanderen, 1958-
1990, 2011.
Longman, Chia. “De marginalisering van religie binnen genderstudies. Een pleidooi voor een
intersectionele benadering via de sociale wetenschappen”. Tijdschrift voor sociologie, 2003.
Luykx, Paul en Pim Slot. Een stille revolutie? Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig.
Hilversum: Verloren, 1997.
Luykx, Paul. “Erger dan de Reformatie? Katholieken in de jaren vijftig”. In Een stille revolutie?
Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig, 67–88, 1997.
Marissal, Claudine. Moeders en vaders: geen vanzelfsprekende gelijkheid: België, 19de-21ste eeuw.
Brussel: Instituut voor de gelijkheid van mannen en vrouwen, 2018.
Masquelier, Juliette, en Cécile Vanderpelen-Diagre. “« Normal », « souhaitable » ou
« frauduleux » ? Discours catholiques sur la sexualité dans la Belgique des années 1950-
1960”. In La Sainte Famille: Sexualité, filiation et parentalité dans l’Eglise catholique, 54–66,
2017.
Natalie Zemon Davis. “‘Women’s History’ in Transition: The European Case”. Feminist Studies 3,
nr. 3/4 (1976): 83–103. https://doi.org/10.2307/3177729.
Peperstraete, Sylvie. “Note de l’éditrice de la collection”. In La Sainte Famille: Sexualité, filiation et
parentalité dans l’Eglise catholique, 7–8, 2017.
Pozzi, Lucia. “The Encyclical Casti connubii (1930): the Origin of the Twentieth Century Discourse
of the Catholic Church on Family and Sexuality”. In La Sainte Famille: Sexualité, filiation et
parentalité dans l’Eglise catholique, 41–51, 2017.
Rusterholz, Caroline. “Fathers in 1960s Switzerland: A Silent Revolution?” Gender & History 27,
nr. 3 (2015): 828–843. https://doi.org/10.1111/1468-0424.12165.
Rutherdale, Robert. “Fatherhood, Masculinity, and the Good Life During Canada’s Baby Boom,
1945-1965”. Journal of Family History 24, nr. 3 (1999): 351–373.
https://doi.org/10.1177/036319909902400307.
Schneider, Bernhard. “Masculinity, Religiousness and the Domestic Sphere in the German-speaking
World around 1900.” In Christian Homes : Religion, Family and Domesticity in the 19th and
20th Centuries, 27–52. Leuven University Press, 2015.
http://ebookcentral.proquest.com/lib/kuleuvenul/detail.action?docID=477….
Servais, Paul. “The Church and the family in Belgium, 1850-1914”. Belgisch Tijdschrift voor
Nieuwste Geschiedenis, 31, 3–4 (2001): 621–47.
Somerwine, Charles, en Patricia Grimshaw. “Equality and Difference in the Twentieth Century
West”. In A companion to gender history, onder redactie van Merry E. Wiesner-Hanks en
Teresa A. Meade, 32:586–608, 2004.
Thom, Deborah. “‘Beating Children is Wrong’: Domestic Life, Psychological Thinking and the
Permissive Turn”. In The Politics of Domestic Authority in Britain since 1800, 261–83, 2009.
Van Osselaer, Tine. “Christening Masculinity? Catholic Action and Men in Interwar Belgium”.
Gender & History 21, nr. 2 (2009): 380–401. https://doi.org/10.1111/j.1468-
0424.2009.01554.x.
Van Osselaer, Tine. “Masculinity and Catholicism: The Leagues of the Sacred Heart in Belgium,
1900–1940”. European History Quarterly 42, nr. 3 (2012): 422–443.
https://doi.org/10.1177/0265691412448160.
Van Osselaer, Tine. “Religion, Family and Domesticity in the Nineteenth and Twentieth Centuries. An
introduction”. In Christian Homes : Religion, Family and Domesticity in the 19th and 20th
Centuries, 7–26. Leuven University Press, 2015.
http://ebookcentral.proquest.com/lib/kuleuvenul/detail.action?docID=477….
Van Osselaer, Tine. The Pious Sex: Catholic Constructions of Masculinity and Femininity in Belgium,
c. 1800–1940. KADOC-Studies on Religion, Culture and Society. Leuven: University Press,
2013.
Van Osselaer, Tine, en Patrick Pasture. Christian Homes: Religion, Family and Domesticity in the
19th and 20th Centuries. Vol. 14. KADOC-Studies on Religion, Culture and Society. Leuven:
University Press, 2014.
Vanderpelen-Diagre, Cécile. “La « Sainte Famille » : retour sur l’efficacité heuristique d’une
allégorie”. In La Sainte Famille: Sexualité, filiation et parentalité dans l’Eglise catholique, 9–
16, 2017.
Verstraeten, Johan. “Fundamental Changes in the Social Ethic of the Christian Churches”. In The
Transformation of the Christian Churches in Western Europe (1945-2000) / la
Transformation des églises Chrétiennes en Europe Occidentale : La Transformation Des
Eglises Chretiennes En Europe Occidentale, 175–93. Leuven University Press, 2010.
http://ebookcentral.proquest.com/lib/kuleuvenul/detail.action?docID=176….
Viaene, Vincent. Belgium and the Holy See from Gregory XVI to Pius IX (1831-1859): Catholic
Revival, Society and Politics in 19th-Century Europe. Institut Historique Belge de Rome.
Bibliothèque 50. Leuven: University Press, 2001.
Wiesner-Hanks, Merry E. “Structures and Meanings in a Gendered Family History”. In A
companion to gender history, 3:51–67, 2004.
