Anthony Van Dyck mag dan wel de belangrijkste portretschilder zijn van de 17de eeuw, op quasi alle andere vlakken bevindt hij zich in de schaduw van zijn tijdsgenoot Peter Paul Rubens. Zeker wanneer het over historieschilderkunst en mythologische voorstellingen gaat komt Rubens (terecht) op de eerste plaats, maar wordt Van Dyck (onterecht) vaak vergeten.
Een 17de-eeuwse schilder uit de Zuidelijke-Nederlanden schilderde niet zomaar wat hij wou of hoe hij dit wou. Zelfs wanneer men los van opdrachten werkte. Een schilder moest zich voortdurend verantwoorden en hiervoor konden ze gebruik maken van mythologische onderwerpen. Enerzijds konden de kunstenaars zo hun verfijning en kennis van de klassieke oudheid en kunst van Italië tonen. Anderzijds boden mythes vele mogelijkheden om buitensporige taferelen en naaktbeelden weer te geven. Op deze manier konden kunstenaars niet enkel hun kunnen bewijzen, maar eveneens vrijuit hun expressieve en picturale kwaliteiten ten toon stellen.
Vandaag is er een taboe rond naaktheid. De gemiddelde 17de-eeuwse was echter minder preuts dan de gemiddelde 21ste-eeuwse mens. Hierbij komt het aspect van allegorie te pas. Een allegorie is een uiterst ingewikkeld begrip dat kan omschreven worden als een abstracte representatie die een onderliggende manier van denken weergeeft. De definitie hiervan klinkt nogal vreemd, daarom dient men ze praktisch te interpreteren. Een allegorie zorgt ervoor dat de meest uitbundige taferelen een morele ondertoon dragen waardoor het gebruik van het tafereel gerechtvaardigd wordt. Allegorieën kunnen in de barok het best gezien worden als een instrument van culturele integratie van mythologie. Door levenslessen, waarden en allerhande doeleinden aan het narratief te koppelen worden deze aanvaard door de maatschappij. Helaas wil dit niet zeggen dat er te allen tijde volledige naakte lichamen weergegeven werden en was er wel degelijk een zekere censuur.
Het aandeel van Van Dyck
Welke rol speelt Van Dyck hier in? Dit onderzoek kaart aan dat al deze aspecten in het oeuvre van Rubens erkent en geapprecieerd worden maar dat hetzelfde niet geldt voor diens meest getalenteerde protegé Van Dyck. Tot hiertoe werd zijn mythologisch oeuvre nog niet op deze manier onderzocht. Nochtans verdient zijn mythologisch oeuvre wel wat meer aandacht. In dit onderzoek gebeurt dit door de focus te leggen op Van Dyck in plaats van vergelijkingen te maken met contemporaine kunstenaars. Doorgaans wordt hij vaak bekritiseerd als een goede schilder, maar niet de meest geniale of intellectuele schilder. Echter door vanuit Van Dyck zelf te vertrekken kan men meer waardering opbrengen voor zijn intelligentie en individuele capaciteiten. Hij beschikt over een aangeboren schildertalent, visuele intelligentie en oog voor persoonlijkheid en karakter. Bovendien heeft hij, zoals de Amerikaan Adam Eaker vaststelde, een bijzondere interesse in mensen. Dit werd allicht gestimuleerd door zijn gewoonte om te werken met modellen. Hierdoor legt hij de focus op de gezichten en handen van figuren. Zo kan hij meer emotie en interactie verwerken in het schilderij waardoor het karakter van de figuren beter tot uiting komt.
Dit is waarneembaar in zijn voorstelling van Diana en een nimf, verrast door een sater of Pan uit circa 1622-27 dat zich momenteel in het Prado Museum te Madrid bevindt. Subtiel weergegeven via de verstrengelde armen van Diana en haar nimf dat hun band weerspiegeld. Explicieter in beeld gebracht via de centrale hand van de sater die wijst naar hetgeen waar hij naar verlangt, de godin en haar nimf.
Focus op de kleine elementen
De Franse 17de-eeuwse kunstcriticus Roger de Piles kon niet veel goed zeggen over Van Dyck. Behalve wanneer het om zijn talent voor fijne elementen ging. Dit schilderij vertolkt een tafereel waarin de godin van de jacht en beschermster van de kuisheid, Diana, aan het uitrusten is met haar nimf. Rechts bovenaan in beeld bevindt zich een sater of mythisch wezen dat gedreven wordt door zijn lusten. Concreet komt hier het onderwerp van kuisheid tegenover lust centraal te staan. De godin heeft een vredige en rustige blik en de hitsige sater heeft een wellustige blik met zijn tong uit de mond hangend.
Dit is echter nogal kort door de bocht. Zeker wanneer het om werken van Van Dyck gaat. Als meester in de fijne elementen valt er in zijn details veel meer te ontdekken. Niet enkel over hem als kunstenaar maar eveneens over het narratief en de verankering ervan in de samenleving van de barok. Zo speelt de blik van de sater een belangrijke rol. Het weergeven van een kwetsbare slapende vrouw bespiedt door een man weerspiegelt hun plaats in de maatschappij van de barok. In de cultuur van de barok was de vrouw onderworpen aan de mannelijke dominantie en wordt ze vanuit een mannelijk perspectief weergegeven als lustobject. Zowel de sater als de toeschouwer van het werk krijgen een soort macht over de godin en haar nimf die zich in een kwetsbare positie bevinden. Een allegorie is een ideaal instrument om dergelijke ideeën te verspreiden. Op deze manier worden Van Dyck zijn capaciteiten in beeld gebracht alsook de mythe alsook bepaalde maatschappelijke waarden.
Er hangt een zekere onwetendheid rond het allegorisch fenomeen bij Van Dyck. Dit doordat Van Dyck zijn mythologische allegorieën niet op dezelfde manier benadert als bijvoorbeeld Rubens. Dit zorgt voor een punt van kritiek. Door een zeer persoonlijke stijl oogt Van Dyck vaak een gebrek aan inzicht te hebben. Of zo wordt althans vaak onterecht besloten. Deze masterproef haalt het gebrek van erkenning van een allegorische waarde aan in de mythologische werken van Van Dyck alsook een waarde voor Van Dyck als kunstenaar met een persoonlijke stijl.
De Bijbel. Willibrordvertaling. 's-Hertogenbosch: Katholieke Bijbelstichting, 1995.
Allen, Christopher. “Ovid and art.” In The Cambridge companion to Ovid. Onder redactie van Philip Hardie, 336-67. Cambridge: Cambridge university press, 2002.
Allen, Don Cameron. Mysteriously meant: the rediscovery of pagan symbolism and allegorical interpretation in the renaissance. Baltimore: Johns Hopkins Press, 1970.
Alpers, Svetlana. The making of Rubens. New Haven: Yale University Press, 1995.
Alpers, Svetlana. "Manner and meaning in some Rubens mythologies." Journal of the Warburg and Courtauld Institutes / E. H. Gombrich (1967): 272-95.
Alsteens, Stijn, Adam Eaker, An Van Camp, Xavier F. Salomon en Bert Watteeuw. Van Dyck: the anatomy of portraiture. New Haven: Yale University Press, 2015.
Aristoteles en George Alexander Kennedy. On rhetoric: a theory of civic discourse. New York: Oxford university press, 2007.
Bal, Mieke en Norman Bryson. "Semiotics and art history." The Art Bulletin 73, nr. 2 (1991): 174-208.
Balis, Arnout. De Vlaamse schilderkunst in het Prado. Antwerpen: Mercatorfonds, 1989.
Bane, Stephane. “Meaning/interpretation.” In Critical terms for art history. Onder redactie van Richard Shiff en Robert S. Nelson, 128-42. Chicago: University of Chicago press, 1996.
Bar, Virginie. La peinture allégorique au grand siècle. Dijon: Faton, 2003.
Barker, William H.. The adages of Erasmus. Toronto: University of Toronto Press, 2001.
Barnes, Susan J.. “Van Dyck a Genova.” In Van Dyck a Genova: grande pittura e collezionismo. Onder redactie van Susan J. Barnes, 64-81. Milaan: Electra, 1997.
Barnes, Susan J.. “Van Dyck in Italy.” In Van Dyck: a complete catalogue of the paintings, 145-235. New Haven: Yale University Press, 2004.
Barnes, Susan J., Nora De Poorter, Oliver Millar en Horst Vey. Van Dyck: a complete catalogue of the paintings. New Haven: Yale University Press, 2004.
Barnett, Mary Jane. “Erasmus and the hermeneutics of linguistic praxis." Renaissance Quarterly 49, nr. 3 (1996): 542-72.
Baskins, Cristelle Louise en Lisa Rosenthal. Early modern visual allegory: embodying meaning. Aldershot, England: Ashgate, 2007.
Bellori, Giovanni Pietro en Hellmut Wohl. The lives of the modern painters, sculptors and architects. New York: Cambridge University Press, 2010.
Benninga, Sara. “Rubens' dream of Silenus as testimony of the positive effects of wine.” Notes on early modern art, Zephyrus Scholarly Publications LLC 4, nr. 2 (2017): 23-35.
Black, Jeremy. The British abroad: the Grand Tour in the eighteenth century. Stroud: Sutton, 1992.
Blanco, Alicia Suárez. “Circle of Anthony van Dyck. Diana and a nymph surprised by a satyr.” In Splendor, myth, and vision: nudes from the Prado. Onder redactie van Thomas J. Loughman, Kathleen M. Morris en Lara Yeager-Crasselt, 142-5. Clark Art Institute; Museo Nacional del Prado, 2016.
Blanchebarbe, Ursula. Götter, nymphen und heroen. Mythologie, allegorie, sage und geschichte im werk des Peter Paul Rubens. Siegen: Stadt Siegen, 1994.
Boyarin, Daniel. “Origen as theorist of allegory: Alexandrian contexts.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 39-54. New York: Cambridge University Press, 2010.
Boys-Stones, G.R.. Metaphor, allegory, and the classical tradition: ancient thought and modern revisions. New York: Oxford university press, 2003.
Bracke Wouter. “Conclusions: placere et docere ou de l’utilité de la mythologie.” In Classical mythology in the Netherlands in the age of renaissance and baroque. Onder redactie van Carl Van de Velde, 385-94. Leuven: Peeters, 2008.
Braund, Susanna Morton. Understanding Latin literature. Abingdon, Oxon: Routledge, 2017.
Brisson, Luc en Catherine Tihanyi. How philosophers saved myths: allegorical interpretation and classical mythology. Chicago: University of Chicago press, 2004.
Brown, Christopher. "Allegory and symbol in the work of Anthony van Dyck." Wort und bild in der Niederländischen kunst und literatur des 16 und 17 jahrhunderts (1984): 123-35.
Brown, Christopher. "Anthony Van Dyck at work: ‘The taking of Christ’ and ‘Samson and Delilah’." Wallraf-Richartz-Jahrbuch 55 (1994): 43-54.
Brown, Christopher, Eugène Dabekaussen en Hans Devisscher. Van Dyck: tekeningen. Antwerpen: Mercatorfonds, 1991.
Brumble, David H. “Let us make gods in our image. Greek myth in medieval and renaissance literature.” In The Cambridge companion to Greek mythology. Onder redactie van Roger D. Woodart, 407-26. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
Burrow, Colin. “Re-embodying Ovid: renaissance afterlives.” In The Cambridge companion to Ovid. Onder redactie van Philip Hardie, 301-19. Cambridge: Cambridge university press, 2002.
Büttner, Nils. Rubens: allegories and subjects from literature. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard 12. Londen: Harvey Miller Publishers, 2018.
Caygill, Howard. “Walter Benjamin’s concept of allegory.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 241-53. New York: Cambridge University Press, 2010.
Copeland, Rita en Peter T. Struck. The Cambridge companion to allegory. New York: Cambridge University Press, 2010.
Coupe, Lawrence. Myth. London: Routledge, 1997.
Crisp, Peter. “Allegory and symbol - a fundamental opposition?” Language and Literature 14, nr.4 (2005): 323–38.
Crisp, Peter. “Allegory: conceptual metaphor in history.” Language and Literature 10, nr. 1 (2001): 5-19.
Cummings, Brian. “Protestant allegory.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 177-90. New York: Cambridge University Press, 2010.
Davis, Lucy Jane. "A gift from nature: Rubens' ‘Bacchus’ and artistic creativity." Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek/ Netherlands Yearbook for History of Art 55 (2004): 226-43.
de Piles, Roger. Abrégé de la vie des peintres, avec des réflexions sur leurs ouvrages. Amsterdam en Leipzig: Arkstée & Merkus, 1767.
de Piles, Roger. Cours de peinture par principes. Amsterdam en Leipzig: Arkstée & Merkus, 1766.
De Poorter, Nora. “Van Dyck in Antwerp and London: the first Antwerp period.” In Van Dyck: a complete catalogue of the paintings, 15-143. New Haven: Yale University Press, 2004.
Dimmick, Jeremy. “Ovid in the middle ages: authority and poetry.” In The Cambridge companion to Ovid. Onder redactie van Philip Hardie, 264-87. Cambridge: Cambridge university press, 2002.
Eaker, Adam. "Van Dyck between master and model." The Art Bulletin 97, nr. 2 (2015): 173-91.
Eaker, Adam. “A taste for Van Dyck. “ In Van Dyck: the anatomy of portraiture. Onder redactie van Stijn Alsteens en Adam Eaker, 39-50. New Haven: Yale University Press, 2015.
Enenkel, Karl. “The development of 16th century mythography: Georgius Pictorius’s Theologia mythologica apotheosis (..) decorum and Julien De Havrech’s De cognominibus deorum gentilium.” In Classical mythology in the Netherlands in the age of renaissance and baroque. Onder redactie van Carl Van de Velde, 211-54. Leuven: Peeters, 2008.
Erasmus, Desiderius Donald B. King en H. David Rix. On copia of words and ideas. De utraque verborem ac rerum copia. Milwaukee: Marquette University press, 1963.
Fletcher, Angus. Allegory the theory of a symbolic mode. Ithaca: Cornell University Press. 1970.
Freedberg, David. "Van Dyck and Virginio Cesarini: a contribution to the study of Van Dyck's roman sojourns." In Van Dyck 350. Onder redactie van Susan J. Barnes en Arthur K. Wheelock, 153-74. Colombia University 1994.
Freedman, Luba. Classical myths in Italian renaissance painting. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
Gómez, Leticia Ruiz. "Diana y una ninfa sorprendidas por un sátiro, y no Diana y Endimión: a propósito del tema y título de una obra de Anton van Dyck en el Museo del Prado." Boletín Del Museo Del Prado 20, nr. 38 (2002): 85-90.
Graf, Fritz. “Myth in Ovid.” In The Cambridge companion to Ovid. Onder redactie van Philip Hardie, 108-21. Cambridge: Cambridge university press, 2002.
Hall, James en Kenneth Clark. Dictionary of subjects and symbols in art. New York: Harper and Row, 1974.
Heinen, Ulrich. Allegorie als beeldtaal in de laatrenaissance en de barok. Beelddenken: vijf eeuwen beeld in Antwerpen. Schoten, 2011.
Held, Julius S.. “Van Dyck’s relationship to Rubens.” In Van Dyck 350. Onder redactie van Susan J. Barnes en Arthur K. Wheelock, 63-76. Colombia University 1994.
Herren, Michael Wayne. The anatomy of myth: the art of interpretation from the presocratics to the Church Fathers. New York: Oxford University Press, 2017.
Hertel, Christiane. “The ends of allegory: Winckelmann, rococo and Volcanic Displacement.” In Early modern visual allegory: embodying meaning. Onder redactie van Cristelle Baskins en Lisa Rosenthal, 35-56. ldershot : Ashgate, 2007.
Hinks, Roger P.. Myth and allegory in ancient art. Nendeln: Kraus, 1968.
Hope, Charles en Elizabeth McGrath. “Artists and humanists.” In The Cambridge companion to renaissance humanism. Onder redactie van Jill Kraye, 161-88. Cambridge: Cambridge university press, 1998.
Jaffé, David. "New thoughts on Van Dyck's Italian sketchbook." The Burlington Magazine 143, nr. 1183 (2001): 614-24.
Jaffé, Michael. "Van Dyck's 'Venus and Adonis'." The Burlington Magazine 132, nr. 1051 (1990): 697-703.
Junius, Franciscus en Keith Aldrich. The literature of classical art. The painting of the ancients/De pictura veterum: according to the English translation (1638). Berkeley: University of California Press, 1991.
Kennedy, George Alexander. A new history of classical rhetoric. Princeton: Princeton university press, 1994.
Kennedy, George Alexander. Classical rhetoric & its Christian & secular tradition from ancient to modern times. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1999.
Kultermann, Udo. "Woman asleep and the artist." Artibus et Historiae 11, nr. 22 (1990): 129-61.
Kurz, Gerhard. Metapher, allegorie, symbol. Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1997.
Keith, Larry. "The Rubens studio and the "Drunken Silenus supported by satyrs"." National Gallery Technical Bulletin 20 (1999): 96-104.
Lausberg, Heinrich, Roger D. Anderson, Mattheuw T. Bliss, George Alexander Kennedy en David E. Orton. Handbook of literary rhetoric: a foundation for literary study. Leiden: Brill, 1998.
Lee, Rensselaer Wright. "Ut pictura poesis: the humanistic theory of painting." The Art Bulletin 22, nr.4 (1940): 197-269.
Lefkowitz, Mary R.. Women in Greek myth. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2007.
Maro, Publius Vergilius. Georgica. Brepols Publishers, 2010.
Maro, Publius Vergilius. The works of Virgil in English verse. The Aeneid. Volume 2. Vertaald door Christopher Pitt. RJ Dodsley, 1763.
Maro, Publius Vergilius en Robert Coleman. Eclogues. Cambridge: Cambridge University Press, 1977.
Martin, Richard. Classical mythology. Londen: Taylor & Francis Ltd, 2016.
McGrath, Elizabeth. “Artists and mythographic handbooks some evidence of use and ownership.” In Images of the pagan gods: papers of a conference in memory of Jean Seznec. Onder redactie van Rembrandt Duits, 389-420. Turijn: Aragno, 2009.
McGrath, Elizabeth. “Artists, their books, and subjects from mythology.” In Classical mythology in the Netherlands in the age of renaissance and baroque. Onder redactie van Carl Van de Velde, 301-32. Leuven: Peeters, 2008.
McGrath, Elizabeth. “Pan and the wool.” The Ringling Museum of Art Journal (1983): 52-69.
McGrath, Elizabeth. "'The drunken Alcibiades': Rubens's picture of Plato’s Symposium." Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 46 (1983): 228-35.
McGrath, Elizabeth en Arnout Balis. Rubens subjects from history. Volume I. Londen: Harvey Miller Publishers, 1997.
McGrath, Elizabeth en Arnout Balis. Rubens subjects from history. Volume II. Londen: Harvey Miller Publishers, 1997.
Millar, Oliver. “Van Dyck in England.” In Van Dyck: a complete catalogue of the paintings, 417-641. New Haven: Yale University Press, 2004.
Most, Glenn W.. “Hellenistic allegory and early imperial rhetoric.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 26-38. New York: Cambridge University Press, 2010.
Naso, Publius Ovidius. Metamorphosen. Vertaald door Mariette D’Hane-Scheltema. Amsterdam: Athenaeum-Polak en Van Gennep, 2018.
Obbink, Dirk. “Early Greek allegory.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 15-25. New York: Cambridge University Press, 2010.
Padrón, Matías Díaz. Van Dyck en España. Prensa Ibérica, Madrid, 2012.
Panofsky, Erwin. Iconologische studies: thema's uit de oudheid in de kunst van de renaissance. Vertaald door Casper de Jong. Nijmegen: SUN, 1984.
Peeters, Michel. “Antoon Van Dyck.” Openbaar Kunstbezit Vlaanderen 37, nr. 2 (1999): 2-43.
Rampley, Matthew. "From symbol to allegory: Aby Warburg's theory of art." Art Bulletin 79, nr. 1 (1997): 41-55.
Roland, Margaret. "Van Dyck's early workshop, the apostle series, and the drunken Silenus." The art bulletin 66, nr. 2 (1984): 211-23.
Rosenthal, Lisa. Gender, politics, and allegory in the art of Peter Paul Rubens. Cambridge: Cambridge University Press. 2005.
Rosenthal, Lisa. “Manhood and statehood: Rubens's construction of heroic virtue.” The Oxford Art Journal 16, nr.1 (1993): 92-111.
Rosenthal, Lisa. “Seizing opportunity: Rubens's occasion and the violence of allegory.” Jaarboek Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (2000): 184-207.
Rosenthal, Lisa. “Venus’s milk and the temptations of allegory in Otto Van Veen’s Allegory of temptation.” In Early modern visual allegory: embodying meaning. Onder redactie van Cristelle Baskins en Lisa Rosenthal, 219-42. ldershot: Ashgate, 2007.
Rowe, Christopher. “Plato.” in The Cambridge companion to Greek and Roman philosophy. Onder redactie van David Neil Sedley, 98-124. Cambridge: Cambridge university press, 2003.
Rummel, Erika. “The theology of Erasmus.” In The Cambridge companion to reformation theology. Onder redactie van Bagchi, David en David C. Steinmetz, 28-38. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Sels Nadia. “Klassieke mythologie.” syllabus, mondelinge raadpleging. Universiteit Gent, 2020.
Seznec, Jean en Barbara F. Sessions. The survival of the pagan gods. The mythological tradition and its place in renaissance humanism and art. New York: Pantheon books, 1953.
Shapiro, H.A.. Myth into art: poet and painter in classical Greece. Londen: Routledge, 1994.
Sluijter, Eric Jan. “Rembrandt, Rubens and classical mythology: the case of Andromeda.” In Classical mythology in the Netherlands in the age of renaissance and baroque. Onder redactie van Carl Van de Velde, 25-66. Leuven: Peeters, 2008.
Steadman, John M.. Nature into myth: medieval and renaissance moral symbols. Pittsburgh: Duquesne university press, 1979.
Struck, Peter. “Allegory and ascent in neoplatonism.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 57-70. New York: Cambridge University Press, 2010.
Tambling, Jeremy. Allegory. New York: Routledge, 2010.
Tarrant, Richard. “Ovid and ancient literary history.” In The Cambridge companion to Ovid. Onder redactie van Philip Hardie, 13-33. Cambridge: Cambridge university press, 2002.
Tate, J.. "Plato and allegorical interpretation." The Classical Quarterly 23, nr. 3/4 (1929): 142-54.
Turner, Denys. “Allegory in christian late antiquity.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 71-82. New York: Cambridge University Press, 2010.
Umberto, Eco en Frans Denissen. Kunst en schoonheid in de middeleeuwen. Amsterdam: Bakker, 1989.
van der Meulen, Marjon, Arnout Balis en Peter Paul Rubens. Rubens copies after the antique. Volume I. Londen: Miller, 1994.
van der Meulen, Marjon, Arnout Balis en Peter Paul Rubens. Rubens copies after the antique. Volume II. Londen: Miller, 1994.
Van der Stighelen, Katlijne. Van Dyck. Tielt: Lannoo, 1998.
Vander Auwera, Joost. “Historieschilders rondom Rubens.” In de schaduw van Rubens 56, nr. 317 (2007): 221-4.
Vander Auwera, Joost en Jean Bastiaensen. "Jordaens en de antieken." Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 50, nr. 5 (2012): 1-39.
Van Eck, Caroline. Classical rhetoric and the visual arts in early modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
van Mander, Karel. Uitlegging over de Metamorphosis, of herschepping van P. Ovidius Nazo. Amsterdam: J.J. Schipper, 1645.
Veldman, Ilja M.. “Van allegorie naar genre in de Nederlandse prentkunst.” De Boekenwereld 11, nr.2 (1994): 56-70.
Vergara, Alejandro, Friso Lammertse, Anne-Marie Logan, Ronda Kasl en José Juan Pérez Preciado. The young Van Dyck. Madrid: Museo Nacional del Prado, 2012.
Vey, Horst. Die zeichnungen Anton Van Dycks. Brussel: Arcade, 1962.
Vey, Horst. “Van Dyck in Antwerp and Brussels: the second Antwerp period.” In Van Dyck: a complete catalogue of the paintings. 237-415. New Haven: Yale University Press, 2004.
Watson, Elizabeth See. Achille Bocchi and the emblem book as symbolic form. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
Whitman, Jon. Allegory: The dynamics of an ancient and medieval technique. Cambridge: Harvard University Press, 1987.
Whitman, Jon. Interpretation and allegory: antiquity to the modern period. Leiden: Brill, 2000.
Whitman, Jon. “Twelfth-century allegory: philosophy and imagination.” In The Cambridge companion to allegory. Onder redactie van Rita Copeland en Peter T. Struck, 101-16. New York: Cambridge University Press, 2010.
Woodard, Roger D.. ”Introduction: muthoi in continuity and variation.” In The Cambridge companion to Greek mythology. Onder redactie van Roger D. Woodart, 1-14. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
Woodford, Susan. "Silenoi ouvrants. On Alcibiades’ image of Socrates in Plato’s "Symposium"." Notes in the History of Art 26, nr. 4 (2007): 1-5.
“Meet the staff.” Laatste geraadpleegd op 13 november 2020, https://www.metmuseum.org/about-the-met/curatorial-departments/european….