Eco-wat?
Heb jij al eens gehoord van eco-anxiety of klimaatangst? Ik wed van niet. Ook al kun je het bestaan van de klimaatverandering niet meer ontkennen, ben je misschien niet bewust van de impact van de klimaatverandering op ons gedrag en ons mentaal welzijn. Hoe komt het nu dat termen als klimaatangst en eco-depressie niet zo bekend zijn? Is het omdat het niet bestaat? Of is er sprake van taboe?
Directe of indirecte effecten?
Eerst dient er iets duidelijk te worden gemaakt alvorens we verder kunnen. Een belangrijk onderscheid kan worden gemaakt tussen de directe of indirecte effecten van de klimaatveranderingen. De directe effecten, zoals je wel al kon vermoeden, omvatten natuurrampen zoals orkanen, bosbranden, extreme stormen, enzovoort, die afkomstig zijn van de klimaatverandering, wat leidt tot directe verliezen van en huis, dierbaren of leidt tot een persoonlijk letsel. De indirecte effecten zijn het resultaat van de meer geleidelijke trage effecten zoals de zeespiegelstijging, de veranderende temperatuur, de aanhoudende droogte of het geleidelijk verlies van natuurlijke omgevingen.
Nu dit onderscheid duidelijk is gemaakt, zal je zelf wel al een vermoeden hebben van welke effecten zich voornamelijk in België en Nederland voordoen…
Inderdaad de indirecte effecten! Helaas is er nog niet veel onderzoek gebeurd naar de impact hiervan op ons mentaal welzijn en gedrag…
Kwalitatief onderzoek
Door middel van een verkennend kwalitatief onderzoek werden acht respondenten geïnterviewd die nieuwe inzichten opleverden voor de klimaatpsychologie. Deze respondenten werden gekozen aan de hand van een vragenlijst die angst voor het klimaat naging. Zo dienden de respondenten een voldoende mate van angst te vertonen, naast het hebben van een leeftijd tussen 18 en 30 en woonachtig te zijn in België of Nederland.
Het doel van het onderzoek was om een antwoord te krijgen op drie onderzoeksvragen, waarvan de eerste de impact van de klimaatverandering op het mentaal welzijn onderzocht. De psychologische symptomen ten gevolge van de klimaatverandering zijn niet meer te ontkennen. Ondanks de naam ‘klimaatangst' bestaan de klachten niet alleen uit angstige gevoelens; termen zoals klimaatangst, klimaatverdriet en klimaatdepressie zijn moeilijk van elkaar te onderscheiden. Er is sprake van angst voor het heden maar ook voor de toekomst. Het voorspelbare leven die we kenden, is er niet meer maar wordt gevoed door onzekerheid en onvoorspelbaarheid. Hoe zal ons leven er binnen zoveel jaar uitzien? Is het nog wel verantwoord om kinderen te krijgen? Alle respondenten maken zich dagelijks zorgen over het klimaat. Voor sommigen groeide dit zelfs uit tot een soort van preoccupatie of obsessie waarbij hun levensdoel draait om het klimaat. Dat deze mensen stress ervaren, is niet te ontkennen. Bovendien kunnen depressieve gevoelens zoals hopeloosheid en hulpeloosheid worden veroorzaakt door de geringe controle die wordt ervaren over de situatie en over anderen die geen milieubewust gedrag hanteren. Er is ook sprake van onzekerheid en verdriet omwille van het verlies van het vroegere zorgeloos gekende.
Daarnaast werd een antwoord gegeven op de vraag naar de impact van de klimaatverandering op het gedrag van mensen. Het is duidelijk dat deze mensen zich ontzettend hard inzetten in het klimaat. Dit doen ze door een milieuvriendelijke levensstijl te hanteren. Wanneer ze dan toch eens geen milieuvriendelijk gedrag stellen is dit eerder te wijten aan de idee om zichzelf mentaal te willen beschermen of omdat deze levensstijl tijd, geld en moeite kost. Wat ik voornamelijk zag, waren mensen die ieder op zijn manier zich wou inzetten in het klimaat. Ze leggen een grote verantwoordelijkheid bij zichzelf. De idee van ‘movement’ kwam sterk naar voor; steeds meer mensen aansporen tot milieuvriendelijk gedrag. Het doet me wat denken aan de golven van de zee waarbij de beweging van het water je voortduwt.
© Emiliano Arano - Pexels
Het luisteren naar de motivatie die deze mensen hebben, is prachtig én krachtig.
Zoals reeds verteld, dragen deze mensen een grote verantwoordelijkheid, misschien zelfs te veel… Bijna iedereen gaf aan hun bijdrage als onvoldoende te aanschouwen. Het lijkt bijna een onmogelijke taak om andere burgers te overtuigen, laat staan de grote bedrijven die een grote rol spelen in de vervuiling. Dit leidt tot grote frustratie. Ondanks deze onmogelijke taak, geven deze mensen niet op. Al is het wel met vallen en opstaan. En dit vallen en opstaan doen ze voornamelijk alleen.
De impact van de klimaatverandering op het sociaal welzijn werd als laatste onderzoeksvraag onderzocht. Sociale steun wordt ervaren binnen klimaatgroepen of mensen met vergelijkbare interesse waarbij ze het gevoel hebben geaccepteerd en gewaardeerd te worden, wat een positieve invloed heeft op hun mentaal welzijn. Veel respondenten ervaren echter beperkte steun van anderen en sommigen spreken zelfs van een ‘verbroken verbinding’. Praten met anderen en proberen het taboe te doorbreken zou helpen om verbinding te maken, wat op zijn beurt een positieve invloed zou hebben op het mentaal welzijn.
Hoe nu verder?
Ook op vlak van wetenschappelijk onderzoek dient er een movement te komen. Zo hoop ik dat zowel op wetenschappelijk als op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg inspanningen worden geleverd om dit onderwerp meer bekendheid te geven en bespreekbaar te maken. Ten slotte moet de geestelijke gezondheidszorg de mentale gezondheidsproblemen aanpakken die verband houden met de klimaatverandering.
Mensen die opkomen voor het klimaat zijn als wilde bloemen
Zoals reeds verteld, hebben alle acht respondenten mij elk afzonderlijk kunnen inspireren wat heeft geleid tot een metaforische vergelijking. Zo zie ik mensen die opkomen voor het klimaat als wilde bloemen.
Wilde bloemen houden zich niet aan wat ‘normaal’ is voor de samenleving. Ze worden niet door mensen gekweekt, maar groeien op natuurlijke wijze door afhankelijk te zijn van zichzelf en de natuur. Ze dragen ook bij aan de natuur en de biodiversiteit.
Wilde bloemen zijn krachtig en dapper genoeg om op te komen voor waar ze in geloven. Hoewel mensen ze misschien niet altijd leuk vinden, zullen ze altijd een manier vinden om terug te komen op een nog sterkere manier.
© Nadi Lindsay - Pexels
Albrecht, G. (2011). Chronic environmental change: Emerging “psychoterratic” syndromes. In I. Weissbecker (Ed.), Climate change and human well-being: Global challenges and opportunities (pp. 43–56). Springer. https://doi.org/10.1007/978-1-4419-9742-5
American Psychiatric Association. (2014). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen: DSM-5 (M.W. Hengeveld, Vert.; 5e ed.). Boom (Originele bron gepubliceerd in 2013)
American Psychological Association. (2017). Climate change’s toll on mental health. https://www.apa.org/news/press/releases/2017/03/climate-mental-health
Arcarnjo, M. (2019, June 23). Climate change and the public health dilemma in India. Climate Institute. http://climate.org/climate-change-and-the-public-health-dilemma-in-indi…
Australian Psychological Society. (n.d.). Coping with climate change distress [Brochure]. https://www.psychology.org.au/getmedia/cf076d33-4470-415d-8acc- 75f375adf2f3/coping_with_climate_change.pdf.pdf
Baek, T. H., & Yoon, S. (2017). Guilt and shame: Environmental message framing effects. Journal of Advertising, 46(3), 440–453. https://doi.org/10.1080/00913367.2017.1321069
Bandura, A. (2002). Social foundation of thought and action: A social cognitive theory. In D.F. Marks (Ed.), The health psychology reader (pp. 94-138). Sage Publications.
Bandura, A. (2008). An agentic perspective on positive psychology. In S. J. Lopez (Ed.), Positive psychology: Exploring the best in people (Vol. 1, pp. 167–196). Praeger Publishers. http://docshare01.docshare.tips/files/20934/209342222.pdf
Beauman, E. (n.d.). Botanical spring flower bouquet - modern minimal drawing of simple black and white wildflowers. Digital Download! [Image]. Etsy. https://www.etsy.com/nl/listing/669948730/botanische-spring-flower-bouq…- moderne?ref=shop_home_feat_1
Ben-Zur, H., & Breznitz, S. (1997). Denial, anxiety and information processing. In M.S. Myslobodsky (Ed.), The mythomanias: the nature of deception and self-deception (pp.225-243). Laurence Erlbaum Associates. https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=13Nm_fivav4C&oi=fnd&pg=PA225…- Zur,+H.,+%26+Breznitz,+S.+(1997).+Denial,+anxiety+and+information+processing.&ots=BJ460 rSa1P&sig=SLkOXmtZNY0H9Z6fSNXS6JMKdtg#v=onepage&q&f=false
Bijlo, E. (2020, April 24). Last van klimaatangst? Praten helpt zeggen deze onderzoekers. Trouw. https://www.trouw.nl/nieuws/last-van-klimaatangst-praten-helpt-zeggen-d… uws/sociale-cohesie-helpt-tegen-angst-voor-klimaatveranderinghttps://minerva- access.unimelb.edu.au/bitstream/handle/11343/219481/Head+-+2016+- +01_Chapter1+Hope+and+Grief+in+the+Anthropocene.pdf?sequence=1
Blalock, J. A., & Joiner, T. E. (2000). Interaction of cognitive avoidance coping and stress in predicting depression/anxiety. Cognitive Therapy and Research, 24(1), 47–65. https://doi.org/10.1023/a:1005450908245
Boelen, P. A. (2016). Complexe rouw begrijpen en behandelen (en andere vraagstukken voor de psychotraumatologie). Directieve therapie, 36(4), 245–263. https://www.directievetherapie.nl/artikelen/jaargang36/complexe-rouw-be…- en-andere-vraagstukken-voor-de-psychotraumatologie-36-4-4/
Carr, S. (2020, February 26). Ecological grief: New research on the mental health consequences of working in marine conservation and management in a time of rapid global change. MEAM. https://meam.openchannels.org/news/skimmer-marine-ecosystems-and- management/ecological-grief-new-research-mental-health
Carver, C. S., Scheier, M. F., & Weintraub, J. K. (1989). Assessing coping strategies: A theoretically based approach. Journal of personality and social psychology, 56(2), 267–283. https://doi.org/10.1037/0022-3514.56.2.267
Charles, S. T., Reynolds, C. A., & Gatz, M. (2001). Age-related differences and change in positive and negative affect over 23 years. Journal of Personality and Social Psychology, 80(1), 136– 151. https://doi.org/10.1037/0022-3514.80.1.136
Chelsea Green Publishing. (2019). Depressed about climate change? Here’s how to take action. https://www.chelseagreen.com/2019/move-past-despair-action-climate-chan…
Chukwuorji, J. C., Ifeagwazi, C. M., & Iorfa, S. K. (2015). Mental health emergency of climate change: Consequences and vulnerabilities. International Journal of Communication, 16, 110-131. https://www.researchgate.net/publication/278016311_Mental_health_emerge… ge_Consequences_and_vulnerabilities
Clayton, S., & Karazsia, B. (2020). Development and validation of a measure of climate change anxiety. Journal of Environmental Psychology, 69, 1–13. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2020.101434
Clayton, S., Manning, C., & Hodge, C. (2014). Beyond storms & droughts: The psychological impacts of climate change. EcoAmerica. https://ecoamerica.org/wp content/uploads/2014/06/eA_Beyond_Storms_and_Droughts_Psych_Impacts_of_Climate_Change. pdf
Clayton, S., Manning, C., & Hodge, C. (2017). Mental health and our changing climate: Impacts, implications, and guidance. American Psychological Association. https://www.apa.org/news/press/releases/2017/03/mental-health-climate.p…
Cleanipedia. (2021, May 12). Wat is een ecologische voetafdruk en hoe verklein je deze? https://www.cleanipedia.com/nl/duurzaamheid/wat-is-een-ecologische-voet…- verklein-je-deze.html
Cobb, S. (1976). Social support as a moderator of life stress. Psychosomatic Medicine, 38(5), 300–314. https://doi.org/10.1097/00006842-197609000-00003
Cohen, S., & Hoberman, H. M. (1983). Positive events and social supports as buffers of life change stress. Journal of Applied Social Psychology, 13(2), 99–125. https://doi.org/10.1111/j.1559- 1816.1983.tb02325.x
Comtesse, H., Ertl, V., Hengst, S. M. C., Rosner, R., & Smid, G. E. (2021). Ecological grief as a response to environmental change: A mental health risk or functional response? International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(2), 1-10. https://doi.org/10.3390/ijerph18020734
Cunsolo, A. Landman, K. (Eds.) (2017). Mourning Nature: Hope at the heart of ecological loss and grief. McGill-Queen’s University Press.
Cunsolo, A., & Ellis, N. R. (2018). Ecological grief as a mental health response to climate change-related loss. Nature Climate Change, 8(4), 275–281. https://doi.org/10.1038/s41558-018- 0092-2
Cunsolo, A., Harper, S. L., Minor, K., Hayes, K., Williams, K. G., & Howard, C. (2020). Ecological grief and anxiety: The start of a healthy response to climate change? The Lancet Planetary Health, 4(7), e261–e263. https://doi.org/10.1016/s2542-5196(20)30144-3
Dean, A., & Lin, N. (1977). The stress-buffering role of social support. The Journal of Nervous and Mental Disease, 165(6), 403–417. https://doi.org/10.1097/00005053-197712000-00006
Doherty, T. J., & Clayton, S. (2011). The psychological impacts of global climate change. American Psychologist, 66(4), 265–276. https://doi.org/10.1037/a0023141
Eerstelijnspsychologen Den Bosch. (n.d.). Het stress- en angstsysteem. https://www.edb- online.nl/inc/media/content/downloads/inhoud/content/EDB_Het_stress-_en_angstsysteem.pdf
Elst, S. (n.d.). Ook in de greep van klimaatangst? Psychologies. https://www.psychologies.be/nl/ook-greep-klimaatangst/3/
Forsell, L. M., & Åström, J. A. (2012). An analysis of resistance to change exposed in individuals’ thoughts and behaviors. Comprehensive Psychology, 1, 1–9. https://doi.org/10.2466/09.02.10.cp.1.17
Fresque-Baxter, J. A., & Armitage, D. (2012). Place identity and climate change adaptation: a synthesis and framework for understanding. Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change, 3(3), 251–266. https://doi.org/10.1002/wcc.164
Gillham, B. (2000). The research interview (pp. 45-52). Bloomsbury Publishing. https://is.muni.cz/el/1423/jaro2005/SOC416/um/314188/08Gillham.pdf
Grupe, D. W., & Nitschke, J. B. (2013). Uncertainty and anticipation in anxiety: An integrated neurobiological and psychological perspective. Nature Reviews Neuroscience, 14(7), 488–501. https://doi.org/10.1038/nrn3524
Hamilton, C., & Kasser, T. (2009). Psychological adaptation to the threats and stresses of a four degree world [Paper presentation]. Four Degrees and Beyond, Oxford, England. https://www.eci.ox.ac.uk/events/4degrees/ppt/poster-hamilton.pdf
Hansen, E. R., & Sjöstrand, F. (2019). Predicting Pro-Environmental Behaviours with Locus of Control and Ecoanxiety [Bachelor’s thesis, Lunds university]. LUP http://lup.lub.lu.se/student- papers/record/9002704
Harth, N. S., Leach, C. W., & Kessler, T. (2013). Guilt, anger, and pride about in-group environmental behaviour: Different emotions predict distinct intentions. Journal of Environmental Psychology, 34, 18–26. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2012.12.005
Head, L. (2016). The spectre of catastrophe: Re-conceptualising human–nature relations. In Hope and grief in the antropocene (pp. 1–20). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315739335 Henderson, A. S. (1992). Social support and depression. In H. O. F. Veiel & U. Baumann (Eds.),
The meaning and measurement of social support (pp. 85–92). Hemisphere.
Hines, J. M., Hungeford, H. R., & Tomera, A. N. (1987). Analysis and synthesis of research on
responsible environmental behavior: A meta-analysis. The Journal of Environmental Education, 18(2), 1–8. https://doi.org/10.1080/00958964.1987.9943482
Holzer, D. (2018, December 17). What does eco-friendly mean? SFGATE. https://homeguides.sfgate.com/difference-between-reuse-reduce-recycle-7…
Hombrados-Mendieta, I., García-Martín, M. A., & Gómez-Jacinto, L. (2012). The relationship between social support, loneliness, and subjective well-being in a Spanish sample from a multidimensional perspective. Social Indicators Research, 114(3), 1013–1034. https://doi.org/10.1007/s11205-012-0187-5
Hoogslag, M. (2020, December 10). Rouwen om een veranderende wereld. KlimaatGesprekken. https://www.klimaatgesprekken.nl/rouwen-om-een-veranderende-wereld/
Howitt, D., & Cramer, D. (2011). Qualitative research methods. In Introduction to research methods in psychology (3rd ed., pp. 291–408). Pearson. http://docshare01.docshare.tips/files/9669/96691063.pdf
Ingle, H., & Mikulewicz, M. (2020). Mental health and climate change: Tackling invisible injustice. The Lancet Planetary Health, 4(4), e128–e130. https://doi.org/10.1016/S2542- 5196(20)30081-4
Kelemen, A., Munch, W., Poelman, H., Gakova, Z., Dijkstra, L., & Torighelli, B. (2009, March).
Regions 2020: The climate change challenge for European regions. European Commission.
https://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/working/regions20…
t.pdf
Keyes, C. L. M. (1998). Social well-being. Social Psychology Quarterly, 61(2), 121–140.
https://doi.org/10.2307/2787065
Kidner, D. W. (2007). Depression and the natural world: Towards a critical ecology of
psychological distress. International Journal of Critical Psychology, 19, 123-146. http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/13567
Langford, C. P. H., Bowsher, J., Maloney, J. P., & Lillis, P. P. (1997). Social support: A conceptual analysis. Journal of Advanced Nursing, 25(1), 95–100. https://doi.org/10.1046/j.1365- 2648.1997.1997025095.x
Lertzman, R. (2015). Environmental melancholia. Psychoanalytic dimensions of engagement. Routledge.
Lertzman, R. (2013). The myth of apathy: Psychoanalytic explorations of environmental subjectivity. In S. Weintrobe (Ed.), Engaging with climate change: Psychoanalytic and interdisciplinary perspectives (pp. 117-133). Routledge. https://bdagostino.com/resources/Lertzman%2C%202013.pdf
Lin, N. (1986). Conceptualizing social support. En N. Lin, A. Dean, & W. Ensel (Eds.), Social support, life events, and depression (pp. 17-30). Academic Press.https://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=X0a0BQAAQBAJ&oi=fnd&pg=PP1&d… t,+Life+Events,+and+Depression&ots=IqVxCdaIzV&sig=wIMULOHY_3focRWvFPEdBVNWbBU#v=o nepage&q=Social%20Support%2C%20Life%20Events%2C%20and%20Depression&f=false
McCarty, J. A., & Shrum, L. J. (2001). The influence of individualism, collectivism, and locus of control on environmental beliefs and behavior. Journal of Public Policy & Marketing, 20(1), 93– 104. https://doi.org/10.1509/jppm.20.1.93.17291
Morrison, V., & Bennett, P. (2015). Gezondheidspsychologie (L. Juffermans & E. Van Hoof, Vert.; 2e dr.). Pearson Benelux. (Originele bron gepubliceerd in 2006)
Moser, S. (2013). Communicating adaptation to climate change: The art and science of public engagement when climate change comes home. Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change, 5(3), 337-358. Doi: 10.1002/wcc.276
Neria, Y., & Shultz, J. M. (2012). Mental health effects of hurricane sandy. JAMA, 308(24), 2571–2572. https://doi.org/10.1001/jama.2012.110700
Nugent, C. (2019, November 21). Terrified of climate change? You might have eco-anxiety. TIME USA. https://time.com/5735388/climate-change-eco-anxiety/
Ojala, M. (2016). Facing anxiety in climate change education: From therapeutic practice to hopeful transgressive learning. Canadian Journal of Environmental Education, 21, 41-56. https://www.researchgate.net/publication/317647870_Facing_Anxiety_in_Cl… on_From_Therapeutic_Practice_to_Hopeful_Transgressive_Learning
Oldenburg, I. (2020, October 30). Ontken het bestaan van een klimaatdepressie niet: Laten we een klimaatdepressie bespreekbaar maken. Joop. https://joop.bnnvara.nl/opinies/ontken-het- bestaan-van-een-klimaatdepressie-niet
Özdem, Y., Dal, B., Öztürk, N., Sönmez, D., & Alper, U. (2014). What is that thing called climate change? An investigation into the understanding of climate change by seventh-grade students. International Research in Geographical and Environmental Education, 23(4), 294–313. https://doi.org/10.1080/10382046.2014.946323
Panu, P. (2020). Anxiety and the ecological crisis: An analysis of eco-anxiety and climate anxiety. Sustainability, 12(19), 1–20. https://doi.org/10.3390/su12197836
Philipsen, H., & Vernooij-Dassen, M.J.F.J. (2004). Kwalitatief onderzoek: Nuttig, onmisbaar en uitdagend. Huisarts en wetenschap, 47(10), 288-292. https://www.henw.org/artikelen/kwalitatief- onderzoek-nuttig-onmisbaar-en-uitdagend
Pihkala, P. (2018). Eco-anxiety, tragedy, and hope: Psychological and spiritual dimensions of climate change. Zygon, 53(2), 545–569. https://doi.org/10.1111/zygo.12407
Platschorre, P. (2019, March 22). Milieumelancholie en natuurrouw: Het nieuwe klimaatvocabulaire. HUMAN. https://www.human.nl/lees/2019/klimaat-vocabulaire.html
Randall, R. (2009). Loss and climate change: The cost of parallel narratives. Ecopsychology, 1(3), 118–129. https://doi.org/10.1089/eco.2009.0034
Rhudy, J. L., & Meagher, M. W. (2000). Fear and anxiety: Divergent effects on human pain thresholds. Pain, 84(1), 65–75. https://doi.org/10.1016/s0304-3959(99)00183-9
Rosen, J. B., & Schulkin, J. (1998). From normal fear to pathological anxiety. Psychological Review, 105(2), 325–350. https://doi.org/10.1037/0033-295x.105.2.325
Roth, S., & Cohen, L. J. (1986). Approach, avoidance, and coping with stress. American Psychologist, 41(7), 813–819. https://doi.org/10.1037/0003-066x.41.7.813
Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs: General and Applied, 80(1), 1–28. https://doi.org/10.1037/h0092976
Schwepker, C. H., & Cornwell, T. B. (1991). An examination of ecologically concerned consumers and their intention to purchase ecologically packaged products. Journal of Public Policy & Marketing, 10(2), 77–101. https://doi.org/10.1177/074391569101000205
SCTIMES. (2021). 'Climate grief' takes toll on younger generations. https://eu.sctimes.com/story/news/local/minnesota/2019/04/21/climate-gr…- generations-baby-boomers-millenials/3518994002/
Shin, L. M., & Liberzon, I. (2010). The neurocircuitry of fear, stress, and anxiety disorders. Neuropsychopharmacology, 35(1), 169-191. https://doi.org/10.1038/npp.2009.83
Schlanger, Z. (2017, April 3). We need to talk about “ecoanxiety”: Climate change is causing PTSD, anxiety, and depression on a mass scale. Quartz. https://qz.com/948909/ecoanxiety-the- american-psychological-association-says-climate-change-is-causing-ptsd-anxiety-and-depression- on-a-mass-scale/
Sienaert, P. (2017). Psychopathologie. LannooCampus
Smith, J. A., & Osborn, M. (2004). Interpretative Phenomenological Analysis. In G. M. Breakwell (Ed.), Doing social psychology research (1ste ed., pp. 229–254). The British Psychological Society; Blackwell Publishing. https://doi.org/10.1002/9780470776278
Smith, J. A., & Osborn, M. (2003). Interpretative Phenomenological Analysis. In J. A. Smith (Ed.), Qualitative Psychology: A practical guide to methods (pp. 53-80). Sage Publications. http://med-fom-familymed-research.sites.olt.ubc.ca/files/2012/03/IPA_Sm…
Stichting OrthoKennis. (2017, September 15). Weerbaar tegen stress. https://www.orthokennis.nl/nieuws/weerbaar-tegen-stress
Straver, F. (2019, January 31). Klimaatpsychologie: Ons brein haalt vreemde fratsen uit. Trouw. https://www.trouw.nl/nieuws/klimaatpsychologie-ons-brein-haalt-vreemde-…- uit~bb9b0f24c/
Swaak, K. (2019, October 15). We vroegen een psycholoog hoe je van je klimaatdepressie af kunt komen. Vice. https://www.vice.com/nl/article/vb5x8a/we-vroegen-een-psycholoog-hoe-je- van-je-klimaatdepressie-af-kunt-komen
UKEssays (2017, April 27). Eco friendly attitude impacts eco friendly behaviour. https://www.ukessays.com/essays/marketing/eco-friendly-attitude-impacts…- behaviour-marketing-essay.php?vref=1
Turner, R. J., & Brown, R. L. (2010). Social support and mental health. In T. L. Scheid & T. N. Brown (Eds.), A handbook for the study of mental health: Social contexts, theories, and systems (2nd ed., pp. 200–212). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/cbo9780511984945.014
Usher, K., Durkin, J., & Bhullar, N. (2019). Eco-anxiety: How thinking about climate change- related environmental decline is affecting our mental health. International Journal of Mental Health Nursing, 28(6), 1233–1234. https://doi.org/10.1111/inm.12673
Vlaamse Milieu Maatschappij (n.d.). Het klimaat verandert, ook in België. https://t- klimaat.vmm.be/fi/web/guest/-/het-klimaat-verandert-ook-in-belgie?inheritRedirect=true&
Vrije Universiteit Brussel (n.d.). Richtlijnen voor ethisch advies. https://www.vub.be/sites/vub/files/research/LEO/richtlijnenechw.pdf
Wang, Y., Wang, L., & Shao, H. (2013). Ecological footprint analysis applied to a coal- consumption county in China. Clean - Soil, Air, Water, 42(7), 1004–1013. doi:10.1002/clen.201300508
Wang, H.-H., Wu, S.-Z., & Liu, Y.-Y. (2003). Association between social support and health outcomes: A meta-analysis. The Kaohsiung Journal of Medical Sciences, 19(7), 345–350. https://doi.org/10.1016/s1607-551x(09)70436-x
Weinstein, N., & Ryan, R. M. (2011). A self-determination theory approach to understanding stress incursion and responses. Stress and Health, 27(1), 4–17. https://doi.org/10.1002/smi.1368
Westerhof, G. J., & Keyes, C. L. M. (2009). Mental illness and mental health: The two continua model across the lifespan. Journal of Adult Development, 17(2), 110–119. https://doi.org/10.1007/s10804-009-9082-y
Whiting, T. (2019, July 20). You need to stop feeling guilty about climate change. Tabitha Whiting. https://tabitha-whiting.medium.com/you-need-to-stop-feeling-guilty-abou…- change-df0ef8fd09ae
Whitmarsh, L., & O’Neill, S. (2010). Green identity, green living? The role of pro-environmental self-identity in determining consistency across diverse pro-environmental behaviours. Journal of Environmental Psychology, 30(3), 305–314. doi:10.1016/j.jenvp.2010.01.003
WHO (2001). Basic documents (43rd ed., p. 1). World Health Organization. https://apps.who.int/gb/bd/PDF/bd48/basic-documents-48th-edition-en.pdf
Wikipedia (2020, December 12). Eco-anxiety. https://en.wikipedia.org/wiki/Eco-anxiety Wikipedia (2021, February 2). Ecological grief. https://en.wikipedia.org/wiki/Ecological_grief Öhman, A. (2008). Fear and anxiety: Overlaps and dissociations. In M. Lewis, J.M. Haviland-
Jones, & L.F. Barett (Eds.), Handbook of emotions (3rd ed., pp. 709-729). Guilford Press.