De zin of onzin van edelstenen op schilderijen
Is het jou al opgevallen dat er bijna altijd juwelen voorkomen op religieuze schilderijen? De reden hiervoor zou het tonen van rijkdom kunnen zijn in concurrentie met de politieke machten. Dit lijkt toch vreemd voor een Kerk die niet het bezit, maar liefdadigheid voor anderen als hoogste doel verkondigt. Of is er een verbogen boodschap die in onze steeds minder gelovige samenleving verloren gaat?
Leentjebuur spelen
Vandaag lijkt het zo evident dat de maker van het schilderij ook het creatieve brein is achter het idee van onderwerp tot uitwerking. Tot voor de zestiende eeuw was dit niet zo, het was de opdrachtgever die grotendeels bepaalde hoe alles eruit ging zien. Omwille van de vele religieuze thema’s van schilderijen van de Vlaamse Primitieven kwam ik uit bij de Katholieke Kerk. Ik ging na of eventuele christelijke betekenissen van edelstenen een invloed hadden op hoe ze uiteindelijk in bijbelvoorstellingen opdoken. Ik wou begrijpen wat een middeleeuwer dacht toen hij/zij in de kerk voor bijvoorbeeld het Laatste Oordeel stond met rond het altaar allemaal voorwerpen met echte edelstenen op.
Dus de schilder laat het onderwerp over aan zijn opdrachtgever, maar ook de Kerk moest die betekenis van edelstenen toch ergens vandaan halen. De oudste geschriften die iets vermelden hierover zijn algemene natuurencyclopedieën die dateren uit de eerste eeuw na Christus. Al snel gebruikten leiders van de samenleving edelstenen als machtssymbolen. Iedereen herinnert zich nog wel die geschiedenislessen uit het middelbaar waarbij grafgiften voor een koning of farao overladen waren met juwelen en goud. Maar blijkbaar was dit niet de enige reden. Edelstenen maakten deel uit van de economische handel in kostbare materialen en primitieve geneeskunde gebaseerd op magische krachten van stenen.
Edelstenen als boodschap
Hier maakte de Kerk zijn eigen verhaal van, als een soort rebus werd telkens het woord magie vervangen door God. In een afbeelding konden stenen dan aangeven naar welk verhaal uit de Bijbel men keek. Bijvoorbeeld een vrouw met een kroon versierd met bloemen en edelstenen was de Maagd Maria.
Toch was de verklaring voor de aanwezigheid van stenen niet zo simpel als de relatie tussen het kruis en Jezus Christus. De boodschap die de Kerk en de schilder wilden meegeven kon symbolisch zijn of men wou gewoon alles mooi decoreren. In onze samenleving lijken we misschien immuun voor alles wat te maken heeft met God of magie, maar wanneer het aankomt op panelen van de Vlaamse Primitieven zijn we massaal in kerken te vinden. Het lijkt me spannend te ontdekken of de manier waarop wij naar die rijke juwelen kijken dezelfde is als de gelovige burger van vroeger. De schilder en opdrachtgevers maken de keuze om zoveel moeite te doen een edelsteen op plat vlak weer te geven. Vanwaar komt die ijver?
Mijn zoektocht startte met het uitpluizen van oude geschriften over de natuur, stenen, heiligen en verhalen uit de Bijbel. Zo was er het geloof dat het opeten van een blauwe steen je hielp tegen maagpijn en dat edelstenen in een rivier het Aards Paradijs aankondigden. De boodschap ging van een helende naar een goddelijke kracht. Zo sprak een mystica uit de dertiende eeuw over een intieme relatie met God die ze voelde wanneer ze het licht door de edelsteen zag weerkaatsen.
Verborgen agenda van de Vlaamse Primitieven
Uiteindelijk ging ik goed naar de schilderijen zelf kijken met al deze informatie in mijn achterhoofd. Deze groep van intellectuele Vlaamse schilders uit de vijftiende eeuw was niet voor niks bekend om hun gebruik van olieverf, het bleek de geknipte techniek om edelstenen af te beelden. Misschien waren ze zich hiervan bewust en deden ze het expres om te laten zien wat ze konden. Of misschien ook wel om hun kennis van de Bijbel te tonen aan hun opdrachtgever. Bijvoorbeeld wanneer Jan Van Eyck edelstenen rond de fontein van het leven schilderde als knipoog naar de hemel op aarde.
De conclusie is echter dat er geen logisch systeem te ontdekken valt. Niet op elk religieus schilderij met een rivier komen er speciale stenen voor. Het hangt heel sterk af van de context en hoeveel belang men eraan hecht. Soms werden edelstenen weergegeven, omdat de leermeester het deed, soms om hun verfijnde schilderen te tonen of gewoon omdat de mensen dan langer bleven kijken naar de aantrekkelijke afbeelding.
De middeleeuwer zag de zin in van kerkversieringen en juwelen als signaal van hun liefhebbende God net zozeer als wij misschien het hele religieuze verhaal als onzin achter ons laten. Wij zijn de connectie dan wel verloren als maatschappij met deze ontastbare God, de edelstenen blijven nog steeds heel ‘echt’ aanwezig in de afbeelding. De populariteit van de Vlaamse Primitieven is onmiskenbaar, de tentoonstellingen en herdenkingsjaren groeien als paddenstoelen uit de grond. Je kan je na mijn onderzoek misschien afvragen of je het Lam Gods nog steeds zo zot geschilderd vindt zonder al die rijkelijke kleuren en materialen. Het is bijna zoals een speurtocht. Ga jij de uitdaging aan om bij een volgend bezoek de blauwe en rode stenen te tellen? Veel succes.
Bibliografie
Bronnen
Anglicus, Bartholomaeus en M. C. Seymour. On the Properties of Things: John Trevisa’s Translation of Bartholomaeus Anglicus De Proprietatibus Rerum: a Critical Text. Vertaald door John Trevisa. Oxford: Clarendon press, 1975.
Burger, Peter en Jacob van Maerlant. Het boek der natuur. Amsterdam: Em. Querido’s Uitgeverij, 1995.
Catalogus Exposition des Primitifs Flamands et d’art Ancien: Bruges 15 juin au 15 septembre 1902. 1902, Frank Simpson Library, Sb ND 635. E96. Los Angeles: J. Paul Getty Museum Library.
Caxton, William. “The Golden Legend of Jacobus de Voragine 1275.” In Temple Classics. Onder redactie van F.S. Ellis, 1-141. Londen: J.M. Dent & Sons, 1900.
Friedländer, Max J. Early Netherlandish Painting Volume I: The Van Eycks and Petrus Christus. Vertaald door Heinz Norden. New York: Frederick A. Praeger, 1967.
Friedländer, Max J. Early Netherlandish Painting Volume IV: Hugo van der Goes. Vertaald door Heinz Norden. New York: Frederick A. Praeger, 1967.
Friedländer, Max J. Early Netherlandish Painting Volume V: Geertgen tot Sint Jans en Jerome Bosch. Vertaald door Heinz Norden. New York: Frederick A. Praeger, 1967.
Friedländer, Max J. Early Netherlandish Painting Volume VIa: Hans Memlinc en Gerard David. Vertaald door Heinz Norden. New York: Frederick A. Praeger, 1967.
Grayson, Cecil. Leon Battista Alberti: On Painting and On sculpture. The latin texts of De Pictura ad De Statua. Edited with translations. Londen: Phaidon, 1972.
Panofsky, Erwin. Early Netherlandish painting: its origins and character. New York: Harper & Row, 1971.
Panofsky, Erwin en Gerda Panofsky-Soergel. Abbot Suger On the Abbey Church of St.-Denis and Its Art Treasures. 2d ed. New Jersey: Princeton University Press, 1979.
Pliny, the Elder. Natural History: book 37. Vertaald door Rackham H, Jones W.H.S, Eichholz D.E. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014.
Van Maerlant, Jacob. “Der naturen bloeme.” Onder redactie van Maurits Gysseling en Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Antwerpen: Standaard Uitgeverij, 1998.
Wright Thomas et al., reds. Alexandri Neckam De naturis rerum libri duo: with the poem of the same author, De laudibus divinae sapientiae. Londen: Longman, Green, Longman, Roberts, and Green, 1863.
Literatuur
Antal, Frederick. Florentine Painting And Its Social Background. Londen: Kegan Paul, 2015.
Bartelink, Gerard. "Het christendom en de literaire erfenis uit de oudheid." Leidschrift: De donkerste Middeleeuwen, nr. 11 (1996): 5-15.
Bastings, A.M. “Edelstenen bij Maerlant en Ruusbroec.” Scientiarum Historia 21, nr. 2 (1995): 89-98.
Beer, Frances. Women and mystical experiences in the Middle Ages. Woodbrigde: The Boydell Press, 1992.
Beghelli, Michelle. “From the Bible to the Liber Pontificalis. Gems and precious stones in the Early Medieval churches: combinations, colours and contexts.” In Gemstones in the first millennium AD: mines, trade, workshops and symbolism. International Conference, October 20th -22nd, 2015. Onder redactie van Alexandra Hilgner, Susanne Greiff en Dieter Quast, 233-274. Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 2017.
Belting, Hans. Likeness and presence: a history of the image before the era of art. Vertaald door Edmund Jephcott. VS: Chicago Press, 1994.
Bol, Marjolijn. “Gems in the Water of Paradise. The iconography and reception of heavenly stones in the Ghent Altarpiece.” In Van Eyck Studies. Papers presented at the Eighteenth Symposium for the Study of Underdrawing and Technology in Painting, Brussels, 19-21 September 2012. Onder redactie van C. Currie, B. Fransen, V. Henderiks, C. Stroo en D. Vanwijnsberghe, 35-48. Leuven: Peeters, 2017.
Bol, M.A.H. “Polito et Claro - The art and knowledge of polishing, 1200-1500.” In Gems in the Early Modern World: Materials, Knowledge and Global Trade, 1450–1800. Onder redactie van Michael Bycroft en Sven Dupré, 223-257. Zwitserland AG: Palgrave Macmillan, 2019.
Bol, M.A.H. “Coloring Topaz, Crystal and Moonstone - Factitious gems and the imitation of art and nature, 300-1500,” In Fakes!? Hoaxes, Counterfeits and Deception in Early Modern Science. Onder redactie van Marco Beretta en Maria Conforti, 108-129. Sagamore Beach: Science History Publications Ltd, 2014.
Borchert, Till-Holger. Jan van Eyck. Keulen: Taschen, 2008.
Bovendeert, Jasmijn. “Kardinale deugden gekerstend. De vier kardinale deugden vanaf Ambrosius tot het jaar 1000.” Doctoraatsverhandeling, Radboud Universiteit Nijmegen, 2007.
Buylaert, Frederik en Erik Verroken. “De opdrachtgevers. Een adellijk altaarstuk: de socio-historische context van het Lam Gods.” In Het Lam Gods: Van Eyck: Kunst, Geschiedenis, Wetenschap en Religie. Onder redactie van Danny Praet en Maximiliaan Martens, 50-115. Veurne: Hannibal, 2019.
Clapton, Edward. The precious stones of the Bible: descriptive and symbolic. Being a treatise on the breast plate of the high priest, and the foundation of the New Jerusalem with a brief history of each tribe and each Apostle. Londen: Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & co, 1899.
Comblen-Sonkers, Micheline. “Les musées de l’Institut de France. Musées Jacquemart-André et Marmottan à Paris, Musée condé à Chantilly.” In Les Primitifs Flamands. Corpus de la peinture des anciens pays-bas méridionaux au quinzième siècle, onder redactie van Micheline ComblenSonkers en Secrétaire scientifique du Centre national de Recherches «Primitifs flamands». Vol. 15 van Centre national de Recherches «Primitifs flamands», onder redactie van Centre national de Recherches «Primitifs flamands» et de l’institut royal du Patrimoine artistique, Ministère de L’EducationNationale, 1-275. Brussel: z.u., 1988
Crowe, Joseph Archer en Giovanni Battista Cavalcaselle. Lives of the early Flemish painters. With notices of their works. Londen: John Murray, 1879.
De Mey, Marc. “Waarneming. De visione Dei: optica, theologie en filosofie in het Lam Gods.” In Het Lam Gods: Van Eyck: Kunst, Geschiedenis, Wetenschap en Religie. Onder redactie van Danny Praet en Maximiliaan Martens, 202-239. Veurne: Hannibal, 2019.
Deruyttere, Michel. Markante vrouwen in de geneeskunst. Antwerpen: Houtekiet, 2014.
Edson, Evelyn. Mapping time and space: how medieval mapmakers viewed their world. London: British Library, 1997.
Esmeijer, Anna C. Divina Quaternitas: A Preliminary Study In the Method and Application of Visual Exegesis. Assen: Gorcum, 1978.
Evans, Joan. Magical Jewels of the Middle Ages and the Renaissance particularly in England. Oxford: Clarendon Press, 1922.
Freedberg, David. The power of images. Studies in the history and theory of response. Londen: The university of Chicago press, 1989.
Hamburger, Jeffrey F., en Bouché Anne-Marie, reds. The Mind’s Eye. Art and theological Argument in the Middle Ages. VS: Princeton University Press, 2006.
Hamburger, Jeffrey F. inleiding tot The Mind’s Eye. Art and theological Argument in the Middle Ages, onder redactie van F. Jeffrey Hamburger en Anne-Marie Bouché, 3-10. VS: Princeton University Press, 2006.
Hanley, Stephan. “Optical Symbolism as Optical Description: A Case Study of Canon van der Paele’s Spectacles.” JHNA 1, nr. 1 (2009). Laatst geraadpleegd op 8 mei 2021. https://jhna.org/articles/optical-symbolism-optical-description-case-study-canon-van-der-paeles-spectacles.
Jones, William. History and mystery of precious stones. Londen: Richard Bentley and Son, 1880.
Kaspersen, Soren. Images of cult and devotion: function and recpetion of Christian images in Medieval and Post-Medieval Europe. Kopenhagen: Museum Tusculanum Press, 2004.
Kessler, Herbert L., en Marianna S. Simpson, reds. Studies in the history of Art: Pictorial Narrative in Antiquity and the Middle Ages. London: The Univeristy Press of New England, 1985.
Kunz, George Frederick. The curious lore of precious stones: being a description of their sentiments and folklore, superstitions, symbolism, mysticism, use in medicine, protection, prevention, religion, and divination, crystal gazing, birthstones, lucky stones and talismans, astral, zodiacal and planetary. Londen: J.B. Lippincott Company, 1913.
Laugerud, Henning, Salvador Ryan en Laura Katrine Skinnebach, reds. The Materiality of Devotion in Late Medieval Northern Europe. Images, objects and practices. Dublin: Four courts press, 2016.
Martens, Maximiliaan. “Jan van Eycks Optische Revolutie,” In Van Eyck: Een Optische Revolutie. Onder redactie van Maximiliaan Martens, Till-Holger Borchert, Jan Dumolyn, Johan De Smet, en Frederica Van Dam, 141-179. Veurne: Hannibal, 2020.
Martin, Hervé. Mentalités Médiévales XIe- XVe siècle. Parijs: Presses Universitaires de France, 1996.
Meiss, Millard. “Light as Form and Symbol in some fifteenth-century paintings.” The Art Bulletin 27, nr. 3 (1945): 175-181.
Metzger, Cathy en Griet Steyaert. “Schilderen, een vak apart.” In Rogier Van Der Weyden 1400-1464: De Passie Van De Meester. Onder redactie van Lorne Campbell, Jan Van Der Stock en, Rogier Van Der Weyden, 162-179. (Leuven: Davidsfonds, 2009), 172.
Nash, Susie. Oxford History of Art: Northern Renaissance Art. New York: Oxford University Press, 2008.
Neven, Sylvie. “Transmission of Alchemical and Artistic Knowledge in German Mediaeval and Premodern Recipe Books.” In Laboratories of Art. Archimedes (New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology). Onder redactie van S. Dupré, 23-51. Zwitserland: Springer, 2014.
Nirenberg, Morton. “Reviewed Work: Gemma Spiritalis. Methode und Gebrauch der Edelsteinallegorese vom frühen Christentum bis ins 18. Jahrhundert by Christel Meier.” German Issue 94, nr. 3 (1979): 621-623.
Petráček, Tomáš, en David Livingstone. Man, Values and the Dynamics of Medieval Society: Anthropological Concepts of the Middle Ages In a Transcultural Perspective. Lublin: EL-Press, 2014.
Purtle, Carol. The Marian Paintings of Jan van Eyck. Princeton: Princeton University Press, 1982.
Reames, Sherry L. “Saint Martin of Tours in the "Legenda aurea" and Before.” Viator 12, nr. 1 (1981): 131-164.
Riddle, John M. "Lithotherapy in the Middle Ages...: Lapidaries Considered as Medical Texts." Pharmacy in History 12, nr. 2 (1970): 39-50.
Riedel, Ingrid. Hildegard van Bingen: profetes van de kosmische wijsheid. Vertaald door Ruud van der Helm. Baarn: Ter Have, 1996.
Schapiro, Meyer. Late Antique, early Christian and Mediaeval art. Selected papers. Londen: Chatto & Windus, 1980.
Schumann, Walter. Gemstones of the World. New York: Sterling Publishing Company, 2009.
Skinnebach, Laura Katrine. "Practices of Perception. Devotion and the senses in late medieval Northern Europe." Doctoraatsverhandeling, Universiteit Bergen Noorwegen, 2013.
Swater, Barbara. “De teksttraditie van Jacob van Maerlant’s Der Naturen Bloeme.” Voortgang 12, nr. 2 (1991): 181-199.
Van Liere, Frans. An introduction to the medieval bible. VK: Cambridge University Press, 2014.
Warnar, Geert. Ruusbroec: literatuur en mystiek in de veertiende eeuw. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2003.
Wright, V. Ruth, en Chadbourne L. Robert. Gems and Minerals of the Bible. US: Harper & Row, 1970.
Zwebel, Horst. “Regarding the relation between church and architecture.” In Theology in Built Environments: Exploring Religion, Architecture, and Design. Onder redactie van Sigurd Bergmann, 247-259. Londen: Transaction Publishers, 2012.
Internetbronnen
Borchert, Till-Holger. “Hugo van der Goes.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2021. http://vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be/nl/biografieen/hugo-van-der-goes.
“Cristo entre la Virgen María y San Juan Bautista.” Laatst geraadpleegd op 19 mei 2021. https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/cristo-entre-la-virgen-maria-y-san-juan-bautista/9a4eca15-07b3-40d5-a0a9-00fa8b20a705.
“Juan de Flandes.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2021. https://rkd.nl/nl/explore/artists/record?query=Juan+de+Flandes&start=0.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Ex. 25-31.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/EXO.25/Exodus-25.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Ex. 39:6-7.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/EXO.39/Exodus-39.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Ezech. 28:12-13.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/EZK.28/Ezechi%C3%ABl-28.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Gen. 2:10-14.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/GEN.2/Genesis-2.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Jesaja 54:12.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/ISA.54/Jesaja-54.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Job 28:1-20.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/JOB.28/Job-28.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. 1 Korin. 3:11-12.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/1CO.3/1-Korinti%C3%ABrs-3.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. 2 Kron. 3:6.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/2CH.3/2-Kronieken-3.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. 2 Kron. 9:1-10.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/2CH.9/2-Kronieken-9.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Matt. 19:28.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/MAT.19/Matte%C3%BCs-19.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Openb. 21:18-20.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/REV.21/Openbaring-21.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. 1 Petrus 2:4-5.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/1PE.2/1-Petrus-2.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. 2 Samuel 12:30.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/2SA.12/2-Samuel-12.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Spreuken 17:8.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/PRO.17/Spreuken-17.
Nederlands Bijbelgenootschap, “Nieuwe Bijbelvertaling. Zacharia 9:16.” laatst geraadpleegd op 21 mei 2021, https://debijbel.nl/bijbel/NBV/ZEC.9/Zacharia-9.
“Nicolò et Giovanni, Jugement Dernier.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2021, https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/fr/collezioni/musei/la-pinacoteca/sala-i---secolo-xii-xv/nicolo-e-giovanni--giudizio-finale.html.
Sylvia P. “La Crucifixión.” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2021. https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/la-crucifixion/43bbf96a-516d-4e75-ab29-7ea521e7afce.
“The Prophecies and Revelations of Saint Bridget (Birgitta) of Sweden.” Laatst geraadpleegd op 18 mei 2021, http://www.saintsbooks.net/books/St.%20Bridget%20(Birgitta)%20of%20Sweden%20-%20Prophecies%20and%20Revelations.pdf.
