Opgroeien in een vluchtelingengezin: “Ik ben de ouder van mijn ouders”
Als puber opgroeien in een vluchtelingengezin is niet gemakkelijk. Jongeren nemen verschillende taken en verantwoordelijkheden op. In februari 2020 sprak ik met zestien jongeren met een vluchtgeschiedenis over hoe ze dat ervaren: “Taekwondo is een medicijn voor mij, maar nu heb ik er geen tijd meer voor.”
Vlucht vol stress
Vooraleer gezinnen op de vlucht aankomen in het gastland, krijgen ze heel wat stress te verwerken. In hun thuisland leefden veel vluchtelingen in armoede, vaak waren ze er ook getuige of slachtoffer van geweld. Voor hun vlucht moeten ze afscheid nemen van familie, tijdens de vlucht botsen ze op mensensmokkelaars, levensbedreigende omstandigheden of mensonwaardige praktijken zoals detentie in transitlanden.
‘Deze adolescenten moeten meer hooi op de vork nemen dan veel leeftijdsgenoten.’
Eens die vlucht achter de rug is, blijven er onzekerheden en zorgen. Vooral adolescente kinderen hebben het moeilijk. Na alles wat ouders hebben moeten achterlaten, hebben ze nu hoge verwachtingen voor de toekomst. De kinderen moeten niet alleen goed presteren op school, maar ook veel verantwoordelijkheid dragen binnen het gezin.
Mee naar de bank
Omdat kinderen het Nederlands vaak sneller onder de knie hebben dan hun ouders, zijn ze een cruciale schakel tussen het gezin en de samenleving. Om vlot te kunnen communiceren, vergezellen jongeren hun ouders naar de bank, school, ziekenhuis en mutualiteit. Ze vertellen hun ouders wat er in brieven staat en maken afspraken met allerlei diensten.
Doorheen dat vertaalwerk, moeten deze jongeren hun ouders ook uitleggen hoe onze westerse samenleving functioneert. Kinderen tonen ouders hoe je de bus neemt, in de supermarkt het varkensvlees herkent of bij de bakker digitaal betaalt.
Al die vertaal-, communicatie en bemiddelingsopdrachten vragen veel tijd en energie van jongeren.
Niet culturaliseren
Deze adolescenten moeten meer hooi op de vork nemen dan veel leeftijdsgenoten. Toch mogen we die extra taken en verantwoordelijkheden niet enkel toeschrijven aan het feit dat het vluchtelingenfamilies zijn met een eigen cultuur en geschiedenis. Een voorbeeld: het bieden van steun aan broers of zussen is een universeel gegeven in elke gezinsdynamiek. Als ouders na de schooluren afwezig zijn, zullen veel oudere broers of zussen inspringen als oppas, bij de huiswerkbegeleiding of het bereiden van de maaltijd.
Voor iedereen anders
Moeten we de moeilijke situatie van adolescenten in vluchtelingengezinnen problematiseren? Toch niet: elke jongere ervaart de combinatie van taken en verantwoordelijkheden anders.
Sommigen namen de rol al in het thuisland op. Ze vinden het een kleine moeite of genieten ervan. Anderen ervaren het als een zware last, zoals dit meisje: “Toen we hier arriveerden, was ik vijftien jaar en moest ik alles doen voor mijn broer en zus. In het begin was dat heel moeilijk.”
Welzijn onder druk
Dat gebrek aan emotionele steun is iets dat terugkomt. Vaak verloopt emotionele steun in vluchtelingengezinnen in één richting: ouders leggen hun vragen en zorgen voor aan de kinderen. Maar die hebben vervolgens zelf geen plek om de eigen twijfels en emoties te uiten omwille van een beperkt sociaal netwerk, vooral vlak na aankomst in België. Velen hebben het gevoel dat ze niet bij hun ouders terechtkunnen, omdat ze deze niet willen opzadelen met nog meer zorgen. Die situatie zet het psychisch welzijn van deze groep jongeren onder druk.
‘Jongeren ervaren stress, boosheid of fysieke klachten.’
Voor de meeste jongeren is het moeilijk om dag en nacht paraat te staan voor het gezin. Door de vele verantwoordelijkheden ervaren ze stress, boosheid of fysieke klachten zoals buikpijn en hoofdpijn.
Een jongere vertelt: “Stress was er altijd. Als ik iets verkeerd deed bij de verzekering of bij de bank, dan was dat een groot probleem. Ik liep enorm vermoeid rond en wou niet meer opstaan. Ik was de ouder van mijn ouders.
Minder ruimte voor eigen keuzes
En nog een extra risico: doordat jongeren hun ouders vaak vergezellen naar allerhande diensten, missen ze soms school. Ze zien ook de ruimte voor vrije tijd kleiner worden. “Vroeger was ik een voetbalspeler, maar nu moet ik voor mijn mama zorgen en heb ik daar geen tijd meer voor.”
Toch is de loyaliteit van deze jongeren zeer groot. “Ik haat auto’s en wil liever met de motor leren rijden. Maar daarmee kan ik mijn ouders niet vervoeren. Zij zijn mijn familie en ik wil niet egoïstisch zijn. Daarom probeer ik nu mijn autorijbewijs te behalen.”
Dankbaarheid en vertrouwen
Voor die inzet en opofferingen, krijgen ze heel wat dankbaarheid, respect en inspraak terug. Ouders geven hun kinderen expliciet complimenten en tonen dat ze blij zijn met alle hulp die ze krijgen.
‘Tegenover die grote verantwoordelijkheden, staat het vertrouwen dat jongeren van hun ouders krijgen.’
En tegenover die grote verantwoordelijkheden, staat het vertrouwen dat jongeren van hun ouders krijgen. Belangrijke documenten worden het best correct vertaald. Ouders geloven dat hun kinderen de vaardigheden hebben om dat succesvol te doen. Dat geeft sommige van deze jonge mensen vleugels. Ook bij belangrijke beslissingen wordt de mening van de jongere gevraagd.
Veel leerkansen
Doorheen hun puberjaren leren jongeren ook veel bij. Hoe open je een bankrekening? Hoe sluit je je aan bij een mutualiteit? Veel zestienjarigen zullen het antwoord schuldig blijven, maar niet zo bij deze jongeren.
Ook hun kennis van het Nederlands en de communicatievaardigheden gaan er pijlsnel op vooruit omdat ze zo veel vertaalopdrachten krijgen. Dat helpt bij het zelfstandig uitbouwen van hun leven.
Politiserend werken
Wie of wat kan deze jongeren ondersteunen bij het opnemen van deze opdrachten? Vanzelfsprekend zouden ze geholpen zijn met meer tolken, vertalers, buddy’s of vrijwilligers die deze gezinnen flankeren.
Toch moeten we ook breder kijken. Om de ervaren last te beperken, zijn meer structurele maatregelen nodig. Want ondanks de inzet en engagement voor hun gezinnen, geraken ze niet altijd zelfstandig bij de juiste diensten, raken ze verstrikt in oneindige procedures en moeten ze strijden voor een dak boven het hoofd.
Daarmee tonen deze jongeren nogmaals de drempels richting sociale grondrechten en het belang om daarop structureel in te grijpen. Politiserend sociaal werk is ook hier de opdracht.
Bibliografie
ADN. (2018, 19 maart). Leerlingen met migratieachtergrond scoren in België nog altijd slechter. Het Laatste Nieuws. https://www.hln.be/nieuws/binnenland/onderwijs/leerlingen-met-migratieachtergrond-scoren-in-belgie-nog-altijd-slechter~aad89f37/
Adriana, P., & Smit, M. (2001). Verlies, geweld en acculturatie in het leven van jeugdige vluchtelingen. Psychotrauma.net. https://psychotraumanet.org/nl/verlies-geweld-en-acculturatie-het-leven-van-jeugdige-vluchtelingen
Agentschap Integratie en Inburgering. (z.d.). Inburgering. Geraadpleegd op 5 mei 2021, van https://www.integratie-inburgering.be/nl/inburgering
Agentschap Integratie en Inburgering. (2019). Procedures om Belg te worden. https://www.agii.be/thema/procedures-om-belg-te-worden/je-bent-meerderjarig-nationaliteitsverklaring/wie-komt-in-aanmerking/je-bent-geintegreerd
Ajdukovic, M., & Ajdukovic, D. (1998). Impact of displacement on the psychological well-being of refugee children. International Review of Psychiatry, 10, 186-195.
Anderson, B. (2013). Us and them? The dangerous politics of immigration controls. Oxford: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199691593.001.0001
Arends-Tóth, J. V., & van de Vijver, F. J. R. (2001). Het belang van acculturatie voor organisaties. Gedrag en Organisatie, 14(2), 55-65.
Baarda, B., Bakker, E., Fischer, T., Julsing, M., Peters, V., van der Velden, T., & Boullart, A. (2018). Basisboek Kwalitatief Onderzoek. Noordhoff Uitgevers.
Baarda, D.B., de Goede, M.P.M. & Teunissen, J. (2001). Basisboek kwalitatief onderzoek: Praktische handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Groningen: Stenfert Kroese.
Bek-Pedersen, K., & Montgomery, E. (2006). Narratives of the past and present: Young refugees’ construction of a family identity in exile. Journal of Refugee Studies, 19, 94-112.
Berry, J. W. (1997). Immigration, acculturation, and adaptation. Applied Psychology, 46,5-34.
Boeije, H. (2009). Kwalitatief onderzoek. In H. Boeije, H. ’t Hart, & Hox, J (Eds.), Onderzoeksmethoden (pp.246-281). Amsterdam/Meppel: Boom.
Boszormenyi-Nagy, I., & Spark, G. (1973). Invisible loyalties. New York: Harper and Row.
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3, 77-101.
Chilman, C. S. (1993). Hispanic families in the United States: Research perspectives. In H. P. McAdoo (Ed.), Family ethnicity: Strength in diversity, 141–163. Newbury Park, CA: Sage.
Choi, Y., He, M., & Harachi, T. W. (2007). Intergenerational Cultural Dissonance, Parent–Child Conflict and Bonding, and Youth Problem Behaviors among Vietnamese and Cambodian Immigrant Families. Journal of Youth and Adolescence, 37(1), 85–96. https://doi.org/10.1007/s10964-007-9217-z
Chuang, S. S., & Moreno, R. P. (2011). Immigrant Children. Adfo Books.
Crews, F., He, J., & Hodge, C. (2007). Adolescent cortical development: A critical period of vulnerability for addiction. Pharmacology Biochemistry and Behavior, 86(2), 189–199. https://doi.org/10.1016/j.pbb.2006.12.001
Dabbagh, T., Roer-Strier, D., & Kurman, J. (2016). Perspectives on Filial Responsibility Among Uprooted Families From South Lebanon. Journal of Research on Adolescence, 27(3), 506–520. https://doi.org/10.1111/jora.12290
De Boer, F. & Evers, J. (2007). Kwalitatief onderzoek, een korte inleiding. In J. Evers (Ed.), Kwalitatief interviewen: kunst en kunde (pp. 1-22). Den Haag: Lemma.
De Haene, L. (2009). Attachment security in refugee families: An analysis of attachment- and trauma-specific representational sequelae of forced displacement and their narrative assessment (Doctoraatsonderzoek). Katholieke Universiteit Leuven, Leuven, België.
De Haene, L. & Derluyn, I. (2018). Werken met vluchtelingenkinderen in pedagogische praktijken: Naar een relationeel perspectief op de psychosociale gevolgen van gedwongen migratie. Kind en Adolescent, 39, 127-142. 10.1007/s12453-018-0172-0.
De Haene, L., Grietens, H., & Verschueren, K. (2007). From symptom to context: A review of the literature on refugee children’s mental health. Hellenic Journal of Psychology, 4, 233-256.
De Haene, L., Loots, G., & Derluyn, I. (2014). Vluchtelingenkinderen en -jongeren. In H. Grietens, J. Vanderfaeillie, & B. Maes (Eds.), Handboek jeugdhulpverlening: deel 1: een orthopedagogisch perspectief op kinderen en jongeren met problemen (pp. 369-398). Leuven/Den Haag: Acco.
Derluyn, I., & Broekaert, E. (2005). Niet-begeleide buitenlandse minderjarigen. Tijdschrift voor Jeugdrecht en Kinderrechten, 6, 12-21.
Dorner, M., Orellana, M., & Jiménez, R. (2008). “It’s One of Those Things That You Do to Help the Family”. Journal of Adolescent Research, 23(5), 515–543. https://doi.org/10.1177/0743558408317563
DUO for a JOB. (2021). Onze aanpak. https://www.duoforajob.be/nl/onthaal/
East, P. (2010). Children’s Provision of Family Caregiving: Benefit or Burden? Child Development Perspectives, 4(1), 55–61. https://doi.org/10.1111/j.1750-8606.2009.00118.x
Eerstelijnszone Gent vzw. (2021a). Asiel en migratie: Beleidssignalen. Beleidssignalen. http://www.beleidssignalen.be/2021/asiel
Eerstelijnszone Gent vzw. (2021b). Welkom: Beleidssignalen. Beleidssignalen. http://www.beleidssignalen.be/welkom
Elder, G., & Conger, D. (2000). Children of the land: Adversity and success in rural America. Chicago: University of Chicago Press.
Eldering, L., & Knorth, E. J. (1998). Marginalization of immigrant youth and risk factors in their everyday lives: The European experience. Child & Youth Care Forum, 27(3), 153–169.
Engelhardt, J. (2012). The Developmental Implications of Parentification: Effects on Childhood Attachment. Graduate Student Journal of Psychology, 14, 45-52.
Engstrom, D. W., & Okamura, A. (2007). A nation of immigrants: A call for a specialization in immigrant well-being. Journal of Ethnic and Cultural Diversity in Social Work, 16, 103–111. doi:10.1300/J051v16n03_08
Ensie. (2017, 11 mei). Sociale wenselijkheid. https://www.ensie.nl/cijfers-spreken/sociale-wenselijkheid
Essen, J., & Bala, J. (2007). Als glas in lood. Integratieve behandelingen van vluchtelingenkinderen en -gezinnen. Utrecht: Pharos.
Evers, J. (2015). Kwalitatief interviewen: kunst en kunde. Amsterdam: Boom Lemma uitgevers
Fontana, A., & Frey, H. J. (2000). The interview: From structured questions to negotiated text. In N. K. Denzin, & Y. S. Lincoln, Handbook of qualitative research (pp. 645-672). Thousand Oaks: Sage Publications.
Geldof, D. (2019, 2 mei). Superdiversiteit: the next level. Sociaal.Net. https://sociaal.net/achtergrond/superdiversiteit-the-next-level/
Haeck, B. (2020, 17 juli). Inburgeren is vanaf 2022 niet meer gratis. De Tijd. https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/vlaanderen/inburgeren-is-v…
Heger Boyle, E., & Ali, A. (2010). Culture, structure and the refugee experience in Somali immigrant family transformation. International Migration, 48, 47–79. doi:10.1111/j.1468-2435.2009.00512.x
Hjern, A., & Angel, B. (2000). Organized violence and mental health of refugee children in exile: A six year follow-up. Acta Paediatrica, 89, 722-727.
Hutjes, J.M., & Van Buuren, J.A. (1992). De gevalsstudie, strategie van kwalitatief onderzoek. Den Haag: Uitgeverij Boom
Jezewski, M. A. (1990). Culture Brokering in Migrant Farmworker Health Care. Western Journal of Nursing Research, 12(4), 497–513. https://doi.org/10.1177/019394599001200406
Jurkovic, G. J., Kuperminc, G. P., Perilla, J., Murphy, A. D., Ibanez, G., & Casey, S. (2004). The role of filial responsibility and cultural ecological processes in school and social adjustment of immigrant Latino adolescents. Journal of Primary Prevention, 25, 81–104. doi:10.1023/B:JOPP.0000039940.99463.eb
Kwak, K. (2003). Adolescents and their parents: A review of intergenerational family relations for immigrant and non-immigrant families. Human Development, 46, 115–136.
Killian, K., & Agathangelou, A. (2017). The Wake of War: Relationships Among Gender, Trauma, Resources, and Traumatic Stress in Refugee Families. Journal of Feminist Family Therapy, 30(3), 129–154. https://doi.org/10.1080/08952833.2017.1404347
Kuperminc, G., Wilkins, N., Roche, C., & Alvarez-Jimenez, A. (2009). Risk, resilience, and positive development among Latino youth. Handbook of U.S. Latino psychology: Developmental and community-based perspectives, p. 213–233. Thousand Oaks, CA: Sage.
Kuperminc, G., Jurkovic, G., & Casey, S. (2009). Relation of filial responsibility to the personal and social adjustment of Latino adolescents from immigrant families.
Journal of Family Psychology, 23(1), 14–22. https://doi.org/10.1037/a0014064
Lauwers, H. & Van Gils, J. (2004). “Het zal nooit meer worden zoals vroeger”. Belevingsonderzoek bij broers en zussen van jonge verkeersslachtoffers: een verkennende studie. Meise: Onderzoekscentrum Kind en Samenleving.
Lee, R., Jung, K., Su, J., Tran, A., & Bahrassa, N. (2009). The family life and adjustment of Hmong American sons and daughters. Sex Roles, 60(7), 549–558.
Love, J. & Buriel, R. (2007). Language brokering, autonomy, parent-child bonding, biculturalism, and depression: A study of Mexican American adolescents from immigrant families. Hispanic Journal of Behavioral Sciences, 29, 472-491. http://dx.doi.org/10.1177/0739986307307229
Lucassen, P.L., & Hartman, T.C. (2007). Kwalitatief onderzoek: Praktische methoden voor de medische praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Lustig, S. L., Kia-Keating, M., Knight, M. W., Geltman, P., Ellis, H., Kinzie, J.D., Keane, T., & Saxe, G. N. (2004). Review of child and adolescent refugee mental health. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43, 24-36.
Maso, I., & Smaling, A. (2004). Kwalitatief onderzoek: Praktijk en theorie. Amsterdam: Uitgeverij Boom
McMichael, C., Gifford, S.M. & Correa-Velez, I. (2011) Negotiating family, navigating resettlement: family connectedness amongst resettled youth with refugee backgrounds living in Melbourne, Australia. Journal of Youth Studies, 14(2), 179-195, DOI: 10.1080/13676261.2010.506529
Miles, M. & Huberman, M. (1994). Qualitative Data Analysis. London: Sage.
Myria. (2018). Migratie in België. https://www.myria.be/files/Hoofdstuk_2.pdf
Naderifar, M., Goli, H., & Ghaljaie, F. (2017). Snowball Sampling: A Purposeful Method of Sampling in Qualitative Research. Strides in Development of Medical Education, 14(3), 1–7. https://doi.org/10.5812/sdme.67670
Patton, M.Q. (2002). Qualitative research and evaluation methods. California: Sage Publicatons
Pissens, L., Siongers, J., Lievens, J., Bradt, L., & Derluyn, I. (2019, oktober). Vrije tijd van jongeren in migratie. Departement Jeugd, Cultuur en Media. https://biblio.ugent.be/publication/8631494/file/8631505.pdf
Ponizovsky, Y., Kurman, J., & Roer-Strier, D. (2012). When role reversal and brokering meet: Filial responsibility among young immigrants to Israel from the former Soviet Union. Journal of Family Psychology, 26(6), 987–997. https://doi.org/10.1037/a0029913
Ponizovsky, Y., Kurman, J. & Roer-Strier, D. (2015). Adjustment Enhancer or Moderator? The Role of Resilience in Postmigration Filial Responsibility. Journal of Family Psychology, 29(3), 438-446. doi:10.1037/fam0000080.
Refugee Trauma & Resilience Center Boston Children’s Hospital. (z.d.). Cultural brokering [Powerpoint]. Geraadpleegd van
https://iod.unh.edu/sites/default/files/cultural_brokering_training_nh_5.31.18.pdf
Renzaho, A., Dhingra, N., & Georgeou, N. (2017). Youth as contested sites of culture: The intergenerational acculturation gap amongst new migrant communities—Parental and young adult perspectives. PLoS One, 12(2). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0170700
Reulink, N. , Lindeman, L. (2005). Dictaat kwalitatief onderzoek. College. Geraadpleegd op 24 mei 2020 , op
http://www.cs.ru.nl/~tomh/onderwijs/om2%20(2005)/om2_files/syllabus/kwalitatief.pdf
Roopnarine, J. L., Krishnakumar, A., & Xu, Y. (2009). Beliefs about mothers’ and fathers’ roles and the division of childcare and household labour in Indo-Caribbean immigrants with young children. Cultural Diversity and Ethnic Minority Psychology, 15(2), 173–182.
Roubeni, S., De Haene, L., Keatley, E., Shah, N., & Rasmussen, A. (2015). “If We Can’t Do It, Our Children Will Do It One Day”. American Educational Research Journal, 52(2), 275–305.https://doi.org/10.3102/0002831215574576
Rubin, H.J., & Rubin, U.S. (1995). Qualitative interviewing: The art of hearing data. Thousand Oaks, CA: Sage
Saunders, M., Lewis, P., & Thornhill, A. (2004). Methoden en technieken van onderzoek. Amsterdam: Pearson Education Benelux.
Segers, L., Van Praet, E., & De Wilde, J. (2015). Superdiversity in multilingual service encounters: the development of a web app for communication with immigrant mothers. Multilingual perspectives on professional discourse in Europe, Abstracts.
Stockmans, P. (2017, 17 maart). 16.000 euro. Dat is wat smokkelaars tegenwoordig aan een vluchtelingengezin vragen. MO*. https://www.mo.be/reportage/16000-euro-dat-wat-smokkelaars-tegenwoordig…
Suarez-Orozco, C., & Suarez-Orozco, M. (1995). Transformations: Immigration, family life and achievement motivation among Latino adolescents. Stanford, CA: Stanford University Press.
Suarez-Orozco, C., Todorova, I. L., & Louie, J. (2002). Making up for lost time: The experience of separation and reunification among immigrant families. Family Process, 41, 625-643.
Ungar, M., Theron, L., & Didkowsky, N. (2011). Adolescents’ Precocious and Developmentally Appropriate Contributions to Their Families’ Well-Being and Resilience in Five Countries. Family Relations, 60(2), 231–246. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2010.00645.x
Unia. (2020, 12 juni). Praktijktests zijn nodig tegen discriminatie. Unia. https://www.unia.be/nl/artikels/praktijktests-zijn-nodig-tegen-discrimi…
Tilghman-Osborne, E. M., Bámaca-Colbert, M., Witherspoon, D., Wadsworth, M. E., & Hecht, M. L. (2015). Longitudinal Associations of Language Brokering and Parent Adolescent Closeness in Immigrant Latino Families. The Journal of Early Adolescence, 36(3), 319–347. https://doi.org/10.1177/0272431614566944
Titzmann, P. F. (2011). Growing Up Too Soon? Parentification Among Immigrant and Native Adolescents in Germany. Journal of Youth and Adolescence, 41(7), 880–893. https://doi.org/10.1007/s10964-011-9711-1
Van Essen, J., Bala, J., De Boer, O., Mooren, T., & De Wolf, A. (2007, mei). Leven na de vlucht: Systeembehandeling bij getraumatiseerde asielzoekers- en vluchtelingengezinnen. Stichting Centrum ’45.https://psychotraumanet.org/sites/default/files/documents/Systeemprojecteindverslag_%20tekst.pdf
Van Hove, G. (2014). Qualitative research for educational sciences (Second edition). Pearson.
Van Hove, G., & Claes, L. (Eds.) (2011). Qualitative Research and Educational Sciences: A Reader about Useful Strategies and Tools. Harlow: Pearson Custom Publishing.
Van Loon, L., Van de Ven, M., Van Doesum, K., Hosman, C., & Witteman, C. (2015). Parentification, Stress, and Problem Behavior of Adolescents who have a Parent with Mental Health Problems. Family Process, 56(1), 141–153. https://doi.org/10.1111/famp.12165
Van Parys, H. (2013). Onderzoek naar parentificatie: context, constituerende factoren en consequenties. Systeemtherapie, 25(1), 24-36.
Vercruysse, E. (2020, 23 december). Nieuw betalend inburgeringstraject goedgekeurd. Open Vld. https://www2.openvld.be/nieuw-betalend-inburgeringstraject-goedgekeurd/
Verhaeghe, F. (2019). ‘We feel at home, but we do not feel welcome’: integration processes in a multi- and intergenerational perspective. Ghent University. Faculty of Psychology and Educational Sciences, Ghent, Belgium.
Verschelden, Griet. (2002). Opvattingen over “welzijn” en “begeleiding”: een sociaal-(ped)agogische analyse van leerlingenbegeleiding als exemplarisch thema in het jeugdbeleid. Gent: Academia Press.
Walsh, S., Shulman, S., Bar-On, Z., & Tsur, A. (2006). The role of parentification and family climate in adaptation among immigrant adolescents in Israel. Journal of Research on Adolescence, 16(2), 321-350. https://doi.org/10.1111/j.1532-7795.2006.00134.x
Weisskirch, R. & Alva, S. (2002). Language Brokering and the Acculturation of Latino Children. Hispanic Journal of Behavioral, 24. 369-378. 10.1177/0739986302024003007.
