Klimaatproblemen in de klas

Klimaatproblemen in de klas

Je wil je familie in het buitenland graag een bezoekje brengen. Ga je voor de snelle en goedkope vliegtuigreis? Of overweeg je toch het Europese trein netwerk uit te pluizen? En vooral waarom kies je die optie? Ga je voor je eigen comfort, of kijk je ook naar je impact op het klimaat? Het is een op het eerste gezicht misschien banaal vraagstuk, maar het zou zomaar in de klas gebruikt kunnen worden. Vanaf dit jaar is filosofie immers een officieel vak op onze middelbare scholen. Onze scriptie bestaat uit een theoretisch onderbouwde lessenreeks ethiek over het thema klimaatverandering voor de tweede graad. Hiermee willen we  leerkrachten ondersteunen die vaak zonder filosofische vooropleiding dit vak moeten inrichten. 

Balancerend tussen filosofie en filosoferen 

Filosofie is geen gemakkelijk vak om te geven, het heeft namelijk twee onlosmakelijke componenten: “filosofie” en “filosoferen”. Wat bedoelen wij hiermee? Met “filosofie” bedoelen wij de vakinhoud die leerlingen binnen het vak verwerven. Van filosofisch-interessante biografische feitjes, bijvoorbeeld dat Simone de Beauvoir een verhouding had met Jean-Paul Sartre, tot bekende uitspraken als “ik denk, dus ik besta”. Echter, kennisoverdracht op zich volstaat niet. Filosofie is ook bij uitstek iets wat je doet, het is een vaardigheid die in de les een volwaardige plaats moet hebben. De filosofische vraag “waarom..?” is daarbij slechts een begin. Filosoferen betekent ook verbanden kunnen leggen, hoofdzaak van bijzaak onderscheiden, patronen herkennen, en nog veel meer. Een les die teveel focust op kennis wordt al snel saai, een les die teveel focust op filosoferen raakt vaak kant nog wal. Filosofie vereist dus een juiste balans, of in de woorden van Aristoteles: “Het kan niet anders dan dat de middenweg in het leven het beste is.” 

Dit is de uitgangspositie geweest bij het samenstellen van ons lessenpakket. Voordat we hiermee zijn begonnen hebben wij verschillende leerkrachten geïnterviewd over naar wat leerlingen al weten over ethiek bij aanvang van het derde jaar. In het kort gezegd: niet veel, maar toch wel wat. De vraag wat ethiek inhoudt, is voor de meesten al een struikelblok. Om van abstracte termen als “categorisch imperatief” nog maar te zwijgen (overigens zullen veel volwassenen dit begrip ook niet kennen). Dat leerlingen nog niet over dergelijke kennis beschikken, betekent niet dat zij geen interesse hebben in en impliciete kennis hebben van ethiek. Deze leerlingen maken een grote ontwikkeling door op sociaal vlak, sociale regels en normen zijn enorm belangrijk in de klas, op het schoolplein en daarbuiten. Ook de actualiteit wordt door sociale media steeds toegankelijker, het is niet voor niets dat middelbare scholieren op de barricaden stonden bij klimaat protesten. Het is aan de filosofieleerkracht om hierop in te spelen, de actualiteit maakt filosofie inzichtelijker en ook andersom.

Een goede les start met verwondering 

“Wat moet ik doen?” is een van de centrale vragen binnen de ethiek én het lesgeven. Het tweede hebben wij proberen te beantwoorden aan de hand van een leerboeken en literatuuranalyse. Wellicht het belangrijkste, dit bleek ook uit de interviews, is structuur. Aangezien de stof grotendeels nieuw is, is het belangrijk om deze geleidelijk en methodisch aan te brengen. Men kan het beste wachten met zinnen als ‘Het zijn bij de wereld, in een nog nader te bepalen zin van opgaan in de wereld, is een in het in-zijn gefundeerde existentiaal.’ (Bonuspunten voor wie raadt van welke filosoof deze quote afkomstig is.) Duidelijke vraagstellingen en instructies zijn cruciaal voor het slagen van een les, belangrijk hierbij is dat er voldoende afwisseling is in werkvormen. Hierbij is het wederom zoeken naar de balans tussen filosofie en filosoferen. Structuur kan ook geboden worden in de uitgedeelde materialen, belangrijke termen kunnen worden geaccentueerd en wellicht worden opgenomen in een begrippenlijst. Last but not least, filosofie begint met verwondering volgens Socrates. Het is dan ook van essentieel belang om deze verwondering levend te houden. Hiervoor moet er sprake zijn van een “open klasklimaat”, wat betekent dat de leerkracht vooral bevragend en discussierend te werk gaat. Er is niet één juiste mening over de toepasbaarheid van Levinas’ ethiek in het dagelijks leven. Dit neemt niet weg dat er wel een correcte uitleg bestaat van begrippen die zijn ethiek handen en voeten geven. 

Het is geweldig nieuws dat filosofie een standaard vak wordt in het secundair onderwijs. Tegelijkertijd betekent dit ook een grote uitdaging voor leerkrachten. Zoals we hierboven hebben uitgelegd is het een vak als geen ander waarbij de leerkracht de juiste balans moet zoeken. Filosofie is een levende discipline; filosoferen is een kunst. Het vindt zich continu opnieuw uit naarmate de maatschappij zich in nieuwe richtingen ontwikkeld. Een ethisch besef is van groot belang bij de thema's waarmee onze maatschappij geconfronteerd wordt, de klimaatproblematiek lijkt deze problemen te accentueren. In onze lesbundel vindt u verschillende ethische thema’s terug waaronder verantwoordelijkheid, ongelijkheid, legitimiteit en legaliteit. Met de lesbundel en dit onderzoek hopen wij leerkrachten een steuntje in de rug te geven. Hoe dan ook wensen wij zowel leerkrachten als leerlingen een boeiende ontmoeting toe met filosofie en haar verwonderingen!