Waarom “milieudemocratie” het woord van het jaar moet worden

Anaïs
Renard

"my little planet is safeguarded in your kind hands" - Foto van Fateme Alaie, beschikbaar op unsplash.com (website voor beelden vrij van rechten)

Milieudemocratie, beter bekend als environmental democracy, is het idee dat milieubescherming en duurzaamheid gebaat worden door een gedijende democratie. Dit artikel stelt zich ten doel u vertrouwd te maken met het concept van een milieudemocratie. In een tijdperk waar de burger zich meer en meer om het milieu bekommert, verdient deze term een plaats in eenieders woordenschat.

Burgers aan het woord in het milieubeleid

Een voorbeeld waarop een milieudemocratie vormt krijgt, is door middel van een burgerinitiatief. Een (Europees) burgerinitiatief laat de burger toe om de (Europese) wetgever aan te zetten om zich te buigen over (al dan niet milieu-gerelateerde) wetsvoorstellen. Het is democratie in haar zuiverste vorm: een rechtstreeks dialoog tussen burger en wetgever.

Een bekend initiatief op Europees niveau is het Stop Glyphosate Initiative uit 2017, die voor een verbod op de pesticide Roundup van de multinational Monsanto pleitte. Het gevaar van de stof glysofaat, de werkzame stof van Roundup, kwam in de kijker na de beslissing van het Internationaal Instituut voor Kankeronderzoek om de stof als potentieel kankerverwekkend te kwalificeren. In de nasleep van deze beslissing, riep dit burgerinitiatief de Europese Unie (EU) op tot het verbod van deze stof. Een algemeen verbod is er echter niet gekomen. Wel heeft de EU de specifieke combinatie van glyfosaat met POE-tallowamine (een combinatie kenmerkend voor Roundup) verboden in 2018. Daarnaast geldt in België sinds 2018 een verbod op de verkoop en het gebruik van glyfosaatproducten voor particulieren.

Een milieudemocratie kan echter niet gereduceerd worden tot de mogelijkheid voor de burger om zich te laten horen door middel van een burgerinitiatief. Het betekent dat de overheid transparant is over haar milieubeleid, verantwoordelijk gehouden kan worden voor gebreken in dat beleid en dat ze burgers betrekt bij milieu-gerelateerde besluitvorming.

Milieudemocratie gaat gepaard met milieurechten

Milieudemocratie is geen loutere utopie: het staat vastgelegd in de Verklaring van Rio de Janeiro uit 1992 en in het Verdrag van Aarhus uit 1998. Deze teksten roepen drie rechten in het leven, die bekend staan onder de noemer environmental procedural rights, ook wel procedurele milieurechten. Eerst is er het recht op informatie, die twee waarborgen omvat. De eerste waarborg is dat burgers het recht hebben om milieu-gerelateerde informatie op te vragen en te verkrijgen. De tweede waarborg is dat de overheid in zekere mate actief aan informatieverspreiding moet doen. Deze informatieverplichting wordt echter begrensd, in die zin dat er sprake moet zijn van menselijke blootstelling aan een gevaar dat voortvloeit uit milieuschadelijke activiteiten, en dat deze verplichting slechts geldt jegens burgers die met dat gevaar worden geconfronteerd. Het tweede recht is het recht op betrekking in besluitvorming in milieuzaken. Dit houdt in dat burgers commentaar, meningen of bedenkingen moeten kunnen meedelen voordat de beslissing wordt genomen en dat er met deze input rekening gehouden moet worden. Ten slotte heeft de burger het recht op een effectieve rechtsgang in milieuzaken. Hiermee wordt bedoeld dat de burger toegang moet hebben tot administratieve of gerechtelijke procedures om schendingen van het milieurecht aan te kunnen kaarten.

“Milieudemocratie betekent dat de overheid transparant is over haar milieubeleid, verantwoordelijk gehouden kan worden voor gebreken in dat beleid en dat ze burgers betrekt bij milieu-gerelateerde besluitvorming”.

Wat houdt een milieudemocratie nu concreet in?

Laten we opnieuw het voorbeeld van Roundup nemen en deze in het licht van de bovengenoemde rechten analyseren. De werkzame stof van Roundup, glyfosaat, maakt het voorwerp uit van een toelating tot de Europese markt die op Europees niveau beslist wordt. Deze Europese toelating dient vijf- of tienjaarlijks hernieuwd te worden. Dit gebeurde laatst in 2016. Het staat de nationale wetgever vervolgens vrij om de verkoop en het gebruik van producten die glyfosaat bevatten, nader te reguleren. De Belgische federale en gewestelijke wetgevers hebben deze mogelijkheid benut: sinds 2018 is er in België een verbod op de verkoop en het gebruik van glyfosaatproducten voor particulieren.

Flashback naar 2015: het potentieel kankerverwekkend karakter van glyfosaat haalt de krantenkoppen. Het jaar erop moet de EU zich uitspreken over de hernieuwing van de toelating van glyfosaat. Het blijkt dan dat de hernieuwing van de toelating van glyfosaat tot de Europese markt op ondoorzichtige wijze wordt besloten. Toegang tot de wetenschappelijke studies die de positieve beoordeling van glyfosaat door de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (de EFSA) staven, wordt herhaaldelijk geweigerd. Wanneer er via de hoogste Europese rechter in Luxemburg wordt gepoogd de stof te verbieden, stranden de aanklagers. De reden? Niet iedereen kan zomaar naar de Europese rechter stappen: de burger of milieuorganisatie moet immers aantonen dat de toelating van glyfosaat hem of haar rechtstreeks raakt. Met de Stop Glyphosate Initiative proberen burgers burgerlijke participatie in de beslissing om glyfosaat toe te laten, af te dwingen. Procedurele milieurechten worden in de glyfosaatsaga immers ronduit uitgeschakeld.

Gelukkig stopt het verhaal niet hier. In 2018 richt het Europees parlement een onderzoekscommissie op, die aanbevelingen formuleert om de transparantie van de Europese toelatingsprocedure te bevorderen, met een wijziging van deze procedure in 2019 tot gevolg. Ook het Hof van Justitie van de EU heeft het recht op informatie van de burger hoog in het vaandel. Zo spreekt het Hof zich uit in het voordeel van de burgers en hun recht op toegang tot (wetenschappelijke) informatie over glyfosaat. Wat het recht op toegang tot de Europese rechter en het recht op participatie in besluitvorming betreft, wordt daarentegen geen concrete vo­oruitgang geboekt.

Flashforward 2021

Milieudemocratie is nog lang geen werkelijkheid. Wél engageren meer en meer burgers zich voor de bescherming van het milieu, onder andere door gebruik te maken van de hierboven vermelde procedurele milieurechten. Dit engagement gaat echter niet altijd gepaard met het besef dat deze rechten bestaan, in een verdrag verankerd zijn en dus afdwingbaar zijn. Laat dit artikel dan niet alleen een crashcourse internationaal en Europees milieurecht zijn, maar ook een uitnodiging voor elke burger om de term “milieudemocratie” aan zijn of haar woordenschat toe te voegen.

Bibliografie

Wetgeving (in chronologische volgorde)

Internationale wetgeving

Hard law

Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, aangenomen op 4 november 1950, te Rome, beschikbaar op https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_NLD.pdf.

Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, aangenomen op 25 maart 1957, te Rome, beschikbaar op:  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?

uri=CELEX:12012E/TXT&from=it
.

Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten, aangenomen op 19 december 1966, te New York, beschikbaar op: https://www.ohchr.org/

en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx
.

Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten, aangenomen op 19 december 1966, te New York, beschikbaar op: https://www.ohchr.org/en/

professionalinterest/pages/cescr.aspx
.

Amerikaans Verdrag van de mensenrechten, aangenomen op 22 november 1969, te San José, beschikbaar op: https://www.cartercenter.org/resources/pdfs/peace/democracy/des/

amer_conv_human_rights.pdf
.

Verdrag van Helsinki ter bescherming van de Oostzee (herzien in 1992), aangenomen op 22 maart 1974 te Helsinki, beschikbaar op: https://helcom.fi/media/publishingimages/Helsinki-Convention_July-2014….

Afrikaans Handvest voor de mensen- en volkerenrechten, aangenomen op 27 juni 1981, te Nairobi, beschikbaar op: https://www.achpr.org/public/Document/file/English/banjul_

charter.pdf
.

Aanvullend Protocol bij het Amerikaanse Verdrag inzake de mensenrechten op het gebied van de economische, sociale en culturele rechten "Protocol van San Salvador", aangenomen op 17 november 1988, te San Salvador, beschikbaar op: http://oas.org/juridico/English/treaties/a-52.html.

Verdrag van Bazel inzake de beheersing van de grensoverschrijdende overbrenging van gevaarlijke afvalstoffen en de verwijdering ervan, aangenomen op 22 maart 1989 te Bazel, beschikbaar op: http://www.basel.int/TheConvention/Overview/TextoftheConvention/tabid/

1275/Default.aspx.

Verdrag inzake Biologische Diversiteit, aangenomen op 5 juni 1992, te Rio de Janeiro, beschikbaar op: https://www.cbd.int/doc/legal/cbd-en.pdf.

Verdrag inzake de burgerrechtelijke aansprakelijkheid voor schade ten gevolge van activiteiten die gevaarlijk zijn voor het milieu, aangenomen op 21 juni 1993 te Lugano, beschikbaar op: https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168007c084 (nooit in werking getreden).

WTO-Akkoord over de toepassing van sanitaire en fytosanitaire maatregelen, aangenomen op 15 april 1994 te Marrakesh, beschikbaar op: https://www.wto.org/english/tratop_e/sps_e/spsagr_e.htm.

Europees Sociaal Handvest (herzien), aangenomen op 3 mei 1996, te Straatsburg, beschikbaar op: https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168007cf94.

Verdrag betreffende toegang tot informatie, inspraak bij besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden, aangenomen op 25 juni 1998, te Aarhus, beschikbaar op: http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/pp/documents/cep43e.pdf.

Verdrag inzake de procedure met betrekking tot voorafgaande geïnformeerde toestemming ten aanzien van bepaalde gevaarlijke chemische stoffen en pesticiden in de internationale handel, aangenomen op 10 september 1998 te Rotterdam, beschikbaar op: http://www.pic.int/LaConvention/Aper%C3%A7u/TextedelaConvention/tabid/1….


Verdrag van Stockholm inzake persistente organische verontreinigende stoffen, aangenomen op 22 mei 2001 te Stockholm, beschikbaar op: http://chm.pops.int/TheConvention/Overview/TextoftheConvention/tabid/22…

Default.aspx

Verdrag inzake veiligheid en gezondheid in de landbouw, 2001 (nr. 184), aangenomen op 5 juni 2001 te Genève, beschikbaar op: https://www.ilo.org/dyn/normlex/en

/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_INSTRUMENT_ID:312329
.

Arabische handvest voor de mensenrechten, aangenomen op 22 mei 2004, te Tunis, beschikbaar op: http://hrlibrary.umn.edu/instree/loas2005.html.

Soft law

Verklaring van de Conferentie van de Verenigde Naties over het menselijk milieu, aangenomen op 16 juni 1972, te Stockholm, beschikbaar op: http://www.un-documents.net/aconf48-14r1.pdf.

Wereldhandvest voor de Natuur (A/RES/37/7), aangenomen op 28 oktober 1982, te New York, beschikbaar op: https://digitallibrary.un.org/record/39295#record-files-collapse-header.

Verklaring van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling, aangenomen op 3-4 juni 1992, te Rio beschikbaar op: https://www.un.org/en/development/desa/population

/migration/generalassembly/docs/globalcompact/A_CONF.151_26_Vol.I_Declaration.pdf
.

Strategic Approach to International Chemicals Management, aangenomen op 6 februari 2006, te Dubai, beschikbaar op: http://www.saicm.org/Portals/12/documents/saicmtexts/SAICM-publication-EN.pdf.

Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development (Resolutie 70/1), aangenomen op 25 september 2015, te New York.

 

 

EU-wetgeving

Hard law

Verordeningen

Verordening (EG) nr. 1049/2001 van het Europees Parlement en de Raad van 30 mei 2001 inzake de toegang van het publiek tot documenten van het Europees Parlement, de Raad en de Commissie, P.B.E.U., L 145/43, 31 mei 2001.

Verordening (EG) nr. 178/2002 van het Europees Parlement en de Raad van 28 januari 2002 tot vaststelling van de algemene beginselen en voorschriften van de levensmiddelenwetgeving, tot oprichting van een Europese Autoriteit voor voedselveiligheid en tot vaststelling van procedures voor voedselveiligheidsaangelegenheden, P.B.E.U., L 31/1, 1 februari 2002.

Verordening (EG) nr. 396/2005 van het Europees Parlement en de Raad van 23 februari 2005 tot vaststelling van maximumgehalten aan bestrijdingsmiddelenresiduen in of op levensmiddelen en diervoeders van plantaardige en dierlijke oorsprong en houdende wijziging van Richtlijn 91/414/EG van de Raad, P.B.E.U., L 70/1, 16 maart 2005.

Verordening (EG) nr. 1367/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 6 september 2006 betreffende de toepassing van de bepalingen van het Verdrag van Aarhus betreffende toegang tot informatie, inspraak bij besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden op de communautaire instellingen en organen, P.B.E.U., L 264/13, 25 september 2006.

Verordening (EG) nr. 1907/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 18 december 2006 inzake de registratie en beoordeling van en de autorisatie en beperkingen ten aanzien van chemische stoffen (REACH), tot oprichting van een Europees Agentschap voor chemische stoffen, houdende wijziging van Richtlijn 1999/45/EG en houdende intrekking van Verordening (EEG) nr. 793/93 van de Raad en Verordening (EG) nr. 1488/94 van de Commissie alsmede Richtlijn 76/769/EEG van de Raad en de Richtlijnen 91/155/EEG, 93/67/EEG, 93/105/EG en 2000/21/EG van de Commissie, P.B.E.U., L 396/1, 30 december 2006.

Verordening (EG) nr. 834/2007 van de Raad van 28 juni 2007 inzake de biologische productie en de etikettering van biologische producten en tot intrekking van Verordening (EEG) nr. 2092/91, P.B.E.U., L 189/1, 20 juli 2007.

Verordening (EG) nr. 1107/2009 van het Europees Parlement en de Raad van 21 oktober 2009 betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen en tot intrekking van de Richtlijnen 79/117/EEG en 91/414/EEG van de Raad, P.B.E.U., L 309/1, 24 november 2009.

Verordening (EG) nr. 1185/2009 van het Europees Parlement en de Raad van 25 november 2009 betreffende statistieken over pesticiden, P.B.E.U., L 324/1, 10 december 2009.

Verordening (EU) nr. 182/2011 van het Europees Parlement en de Raad van 16 februari 2011 tot vaststelling van de algemene voorschriften en beginselen die van toepassing zijn op de wijze waarop de lidstaten de uitoefening van de uitvoeringsbevoegdheden door de Commissie controleren, P.B.E.U., L 55/13, 28 februari 2011.

Verordening (EU) nr. 649/2012 van het Europees Parlement en de Raad van 4 juli 2012betreffende de in- en uitvoer van gevaarlijke chemische stoffen, P.B.E.U., L 201/60, 27 juli 2012.

Verordening (EU) Nr. 283/2013 van de Commissie van 1 maart 2013 tot vaststelling van de gegevensvereisten voor werkzame stoffen overeenkomstig Verordening (EG) nr. 1107/2009 van het Europees Parlement en de Raad betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen, P.B.E.U., L 93/1, 3 april 2013.

Verordening (EU) nr. 1305/2013 van het Europees Parlement en de Raad van 17 december 2013 inzake steun voor plattelandsontwikkeling uit het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (ELFPO) en tot intrekking van Verordening (EG) nr. 1698/2005 van de Raad, P.B.E.U., L 347/487, 20 december 2013.

Verordening (EU) nr. 2019/1381 van het Europees Parlement en de Raad van 20 juni 2019 betreffende de transparantie en duurzaamheid van de EU-risicobeoordeling in de voedselketen en tot wijziging van Verordeningen (EG) nr. 178/2002, (EG) nr. 1829/2003, (EG) nr. 1831/2003, (EG) nr. 2065/2003, (EG) nr. 1935/2004, (EG) nr. 1331/2008, (EG) nr. 1107/2009 en (EU) 2015/2283 en Richtlijn 2001/18/EG, P.B.E.U., L 231/1, 6 september 2019.

Verordening (EU) nr. 2019/1021 van het Europees Parlement en de Raad van 20 juni 2019 betreffende persistente organische verontreinigende stoffen, P.B.E.U., L 169/45, 25 juni 2019.

 

Richtlijnen

Richtlijn (EEG) nr. 85/374 van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken, P.B.E.U., L 210, 7 augustus 1985.

Richtlijn (EEG) nr. 91/414 van de Raad van 15 juli 1991 betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen, P.B.E.U., L 230/1, 19 augustus 1991 (niet meer in voege).

Richtlijn (EEG) nr. 92/43 van de Raad van 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna, P.B.E.U., L 206/7, 22 juli 1992.

Richtlijn (EG) nr. 98/24 van de Raad van 7 april 1998 betreffende de bescherming van de gezondheid en de veiligheid van werknemers tegen risico's van chemische agentia op het werk, P.B.E.U., L 131/11, 5 mei 1998.

Richtlijn (EG) nr. 2000/60 van het Europees Parlement en de Raad van 23 oktober 2000 tot vaststelling van een kader voor communautaire maatregelen betreffende het waterbeleid, P.B.E.U., L 327/1, 22 december 2000.

Richtlijn (EG) nr. 2003/4 van het Europees Parlement en de Raad van 28 januari 2003 inzake de toegang van het publiek tot milieu-informatie en tot intrekking van Richtlijn 90/313/EEG van de Raad, P.B.E.U., L 41/26, 14 februari 2003.

Richtlijn (EG) nr. 2004/37 van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 betreffende de bescherming van de werknemers tegen de risico's van blootstelling aan carcinogene of mutagene agentia op het werk, P.B.E.U., L 158/50, 30 april 2004.

Richtlijn (EG) nr. 2004/35 van het Europees Parlement en de Raad van 21 april 2004 betreffende milieuaansprakelijkheid met betrekking tot het voorkomen en herstellen van milieuschade, P.B.E.U., L 143, 30 april 2004.

Richtlijn (EG) nr. 2006/118 van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2006 betreffende de bescherming van het grondwater tegen verontreiniging en achteruitgang van de toestand, P.B.E.U., L 372, 27 december 2006.

Richtlijn (EG) nr. 2008/105 van het Europees Parlement en de Raad van 16 december 2008 inzake milieukwaliteitsnormen op het gebied van het waterbeleid tot wijziging en vervolgens intrekking van de Richtlijnen 82/176/EEG, 83/513/EEG, 84/156/EEG, 84/491/EEG en 86/280/EEG van de Raad, en tot wijziging van Richtlijn 2000/60/EG, P.B.E.U., L 348/84, 24 december 2008.

Richtlijn (EG) nr. 2009/128 van het Europees Parlement en de Raad van 21 oktober 2009 tot vaststelling van een kader voor communautaire actie ter verwezenlijking van een duurzaam gebruik van pesticiden, P.B.E.U., L 309/71, 24 november 2009.

Richtlijn (EG) nr. 2009/127 van het Europees Parlement en de Raad van 21 oktober 2009 tot wijziging van Richtlijn 2006/42/EG met betrekking tot machines voor de toepassing van pesticiden, P.B.E.U., L 310/29, 25 november 2009.

Richtlijn (EG) nr. 2009/147 van het Europees Parlement en de Raad van 30 november 2009 inzake het behoud van de vogelstand, P.B.E.U., L 20/7, 26 januari 2010.

 

Uitvoeringsverordeningen

Uitvoeringsverordening (EU) nr. 485/2013 van de Commissie van 24 mei 2013 tot wijziging van Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011, wat de voorwaarden voor goedkeuring van de werkzame stoffen clothianidin, thiamethoxam en imidacloprid betreft, en houdende een verbod op het gebruik en de verkoop van zaden die zijn behandeld met gewasbeschermingsmiddelen die deze werkzame stoffen bevatten, P.B.E.U., L 139/12, 25 mei 2013.

Uitvoeringsverordening (EU) nr. 2016/1313 van 1 augustus 2016 tot wijziging van Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 wat betreft de voorwaarden voor de goedkeuring van de werkzame stof glyfosaat, P.B.E.U., L 208/1, 2 augustus 2016.

Uitvoeringsverordening (EU) nr. 2017/2324 van de Commissie van 12 december 2017 tot verlenging van de goedkeuring van de werkzame stof glyfosaat overeenkomstig Verordening (EG) nr. 1107/2009 van het Europees Parlement en de Raad betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen, en tot wijziging van de bijlage bij Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 van de Commissie, P.B.E.U., L 333/10, 15 december 2017.

Uitvoeringsverordening (EU) nr. 2020/23 van de Commissie van 13 januari 2020 tot niet-verlenging van de goedkeuring van de werkzame stof thiacloprid overeenkomstig Verordening (EG) nr. 1107/2009 van het Europees Parlement en de Raad betreffende het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen, en tot wijziging van de bijlage bij Uitvoeringsverordening (EU) nr. 540/2011 van de Commissie, P.B.E.U., L 8/8, 14 januari 2020.

 

Beschikkingen

Beschikking (EG) nr. 2004/248 van de Commissie van 10 maart 2004 betreffende de niet-opneming van atrazin in bijlage I bij Richtlijn 91/414/EEG van de Raad en de intrekking van de toelating voor gewasbeschermingsmiddelen die deze werkzame stof bevatten, P.B.E.U., L 78/53, 16 maart 2004.

Beschikking (EG) nr. 2004/247 van de Commissie van 10 maart 2004 betreffende de niet-opneming van simazin in bijlage I bij Richtlijn 91/414/EEG van de Raad en deintrekking van de toelating voor gewasbeschermingsmiddelen die deze werkzame stof bevatten, P.B.E.U., L 78/50, 16 maart 2004.

Soft law

Parlementsresoluties

Resolutie van het Europees Parlement van 16 januari 2019 over de toelatingsprocedure van de Unie voor pesticiden (2018/2153(INI)), P8_TA(2019)0023.

Commissiemededelingen

Mededeling van de Commissie over het voorzorgsbeginsel, COM/2000/0001.

Mededeling van de Commissie over het Europese burgerinitiatief „Verbied glyfosaat en bescherm mens en milieu tegen giftige bestrijdingsmiddelen”, C(2017) 8414.

Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees economisch en sociaal comité en het Comité van de regio's, Een "van boer tot bord"-strategie voor een eerlijk, gezond en milieuvriendelijk voedselsysteem, COM(2020) 381.

Andere Europese documenten

EFSA, “Conclusion on the peer review of the pesticide risk assessment of the active substance glyphosate”, EFSA Journal, 2015, vol. 13, No. 11.

EFSA, “Statement of EFSA on the request for the evaluation of the toxicological assessment of the co-formulant POE-tallowamine”, EFSA Journal, 2015, vol. 13, No. 11, p. 1-13.

Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA), Glyphosate not classified as a carcinogen by ECHA, 2017, ECHA/PR/17/06.

Bijzondere Commissie toelatingsprocedure van de Unie voor pesticiden, Verslag over de toelatingsprocedure van de Unie voor pesticiden (2018/2153(INI), A8-0475/2018.

Europese Commissie, Voorstel voor een Verordening van het Europees Parlement en de Raad tot wijziging van Verordening (EG) nr. 1367/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 6 september 2006 betreffende de toepassing van de bepalingen van het Verdrag van Aarhus betreffende toegang tot informatie, inspraak bij besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden op de communautaire instellingen en organen, COM(2020) 642, 2020.

Nationale wetgeving

Belgische wetgeving

Hard law

Bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, B.S., 15 augustus 1980 (laatst gewijzigd door het bijzonder decreet van 11 maart 2021 tot wijziging van de bijzondere wet van 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen met het oog op een gewaarborgde evenwichtige aanwezigheid van vrouwen en mannen binnen de regering van de Franse Gemeenschap, B.S., 23 maart 2021).

Wet van 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken, B.S., 22 maart 1991.

Wet van 12 januari 1993 betreffende een vorderingsrecht inzake bescherming van het leefmilieu, B.S., 19 februari 1993.

Gecoördineerde grondwet, B.S., 2 februari 1994.

Koninklijk besluit van 28 februari 1994 betreffende het bewaren, het op de markt brengen en het gebruiken van bestrijdingsmiddelen voor landbouwkundig gebruik, B.S., 11 mei 1994 (laatst gewijzigd door het Koninklijk besluit van 16 september 2018 tot wijziging van het koninklijk besluit van 28 februari 1994 betreffende het bewaren, het op de markt brengen en het gebruiken van bestrijdingsmiddelen voor landbouwkundig gebruik, B.S., 26 september 2018).

Wet van 21 december 1998 betreffende de productnormen ter bevordering van duurzame productie- en consumptiepatronen en ter bescherming van het leefmilieu ,de volksgezondheid en de werknemers, B.S., 11 februari 1999 (laatst gewijzigd door de wet van 27 juli 2011 tot wijziging van de wet van 21 december 1998 betreffende de productnormen ter bevordering van duurzame productie- en consumptiepatronen en ter bescherming van het leefmilieu en de volksgezondheid, B.S., 19 augustus 2011).

Besluit van 15 maart 2013 van de Vlaamse Regering houdende nadere regels inzake duurzaam gebruik van pesticiden in het Vlaamse Gewest voor niet-land- en tuinbouwactiviteiten en de opmaak van het Vlaams Actieplan Duurzaam Pesticidengebruik, B.S., 18 april 2013.

Koninklijk besluit van 15 december 2013 betreffende het federaal reductieprogramma van pesticiden voor de periode 2013-2017, B.S., 23 december 2013.

Besluit van 10 november 2016 van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering dat het gebruik van pesticiden die glyfosaat bevatten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest verbiedt, B.S., 2 december 2016.

Besluit van 30 maart 2017 van de Waalse Regering houdende een verbod op het gebruik van glyfosaat in gewasbeschermingsmiddelen, B.S., 28 april 2017.

Besluit van 14 juli 2017 van de Vlaamse Regering tot wijziging van het besluit van de Vlaamse Regering van 15 maart 2013 houdende nadere regels inzake duurzaam gebruik van pesticiden in het Vlaamse Gewest voor niet-land- en tuinbouwactiviteiten en de opmaak van het Vlaams Actieplan Duurzaam Pesticidengebruik, B.S., 18 juli 2017.

Koninklijk besluit van 16 september 2018 tot wijziging van het koninklijk besluit van 28 februari 1994 betreffende het bewaren, het op de markt brengen en het gebruiken van bestrijdingsmiddelen voor landbouwkundig gebruik, B.S., 26 september 2018.

Wet van 21 december 2018 houdende diverse bepalingen betreffende justitie, B.S., 31 december 2018.

Ministerieel besluit van 6 april 2020 van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering betreffende een tijdelijke afwijking op het verbod pesticiden die glyfosaat bevatten te gebruiken om de veiligheid van de uitbating van de spoorwegen te garanderen, B.S., 15 april 2020.

Soft law

Biodiversiteit 2020, Actualisering van de Belgische nationale strategie, 2013, beschikbaar op: https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/

fpshealth_theme_file/19104339/Strat%C3%A9gie%20nationale%20biodiversit%C3%A9%202013_NL.pdf
.

Nationaal Actie Plan D’Action National, Programma 2018-2020, 2020, beschikbaar op: https://fytoweb.be/sites/default/files/content/reduction/program-napan-belgium-20200511.pdf.

 

Buitenlandse wetgeving

Loi constitutionnelle n° 2005-205 du 1 mars 2005 relative à la Charte de l'environnement, beschikbaar op : https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/LEGITEXT000006051372/.

Grondwet van Ecuador van 2008, beschikbaar op: https://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Ecuador/english08.html.

Te Urewera Act 2014, beschikbaar op: http://www.legislation.govt.nz.

Loi n° 2014-110 du 6 février 2014 visant à mieux encadrer l'utilisation des produits phytosanitaires sur le territoire national, beschikbaar op : https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/JORFTEXT000028571536/.

Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement) Act 2017, beschikbaar op: http://www.legislation.govt.nz.

Règlement grand-ducal du 11 février 2020 modifiant le règlement grand-ducal modifié du 24 août 2016 instituant une prime à l’entretien du paysage et de l’espace naturel et à l’encouragement d’une agriculture respectueuse de l’environnement, beschikbaar op : http://legilux.public.lu/eli/etat/leg/rgd/2020/02/11/a78/jo.

 

Rechtspraak (in chronologische volgorde)

 

Internationale rechtspraak

 

Verenigde Naties, Mensenrechtencomité, E. H. P. v. Canada , Communication No. 67/1980, U.N. Doc. CCPR/C/OP/1, 27 oktober 1982, beschikbaar op : http://hrlibrary.umn.edu/undocs/html/67-1980.htm.

Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens, Velásquez-Rodríguez v. Honduras, 29 juli 1988, beschikbaar op: https://www.corteidh.or.cr/docs/casos/articulos/seriec_04_ing.pdf.

WTO-Panel, Report of the Panel: European Communities – Measures Affecting Asbestos And Asbestos-Containing Products, WT/DS135/R, 18 september 2000, beschikbaar op: https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/SS/directdoc.aspx?filename=Q:/WT/DS/135R-00.pdf&Open=True.

WTO-Beroepsinstantie, Report of the Appellate Body: European Communities – Measures Affecting Asbestos And Asbestos-Containing Product, WT/DS135/AB/R, 12 maart 2001, beschikbaar op: https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/SS/directdoc.aspx?filename=Q:/WT/DS/135ABR.pdf&Open=True.

Afrikaanse Commissie voor de mensen- en volkerenrechten, Social and Economic Rights Action Center (SERAC) and Center for Economic and Social Rights (CESR) v. Nigeria, Communication No. 155/96, 27 oktober 2001, beschikbaar op: https://www.achpr.org/public/Document/file/English/achpr30_155_96_eng.pdf.

Internationaal Gerechtshof, Pulp Mills on the River Uruguay (Argentinië v. Uruguay), 20 april 2010, beschikbaar op: www.icj.org.

Verenigde Naties, Nalevingscomité van het Aarhusverdrag, Bevindingen en aanbevelingen van het nalevingscomité met betrekking tot mededeling ACC/C/2008/32 (deel I) over de naleving door de Europese Unie, 2011, beschikbaar op: https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/pp/

compliance/C200832/Findings/C32Findings27April2011.pdf
.

Verenigde Naties, Nalevingscomité van het Aarhusverdrag, Bevindingen en aanbevelingen van het nalevingscomité met betrekking tot mededeling ACC/C/2008/32 (deel II) over de naleving door de Europese Unie, 2017, beschikbaar op: https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/pp/

compliance/C200832/Findings/C32_EU_Findings_as_adopted_advance_unedited_version.pdf
.

Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens, Advisory Opinion requested by the Republic of Colombia. The environment and human rights (state obligations in relation to the environment in the context of the protection and guarantee of the rights to life and to personal integrity:interpretation and scope of articles 4(1) and 5(1) in relation to articles 1(1) and 2 of the American Convention on Human Rights, OC-23/17, 15 november 2017, beschikbaar op: https://www.corteidh.or.cr/docs/opiniones/seriea_23_ing.pdf.

 

EHRM en Europees comité voor sociale rechten

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, X en Y v. Nederland, 26 maart 1985, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Lopez Ostra v. Spanje, 9 december 1994, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Guerra en andere v. Italië, 19 februari 1998, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Kyrtatos v. Griekenland, 22 mei 2003, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens [Grand Chamber], Hatton en andere v. Verenigd Koninkrijk, 8 juli 2003, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Öneryildiz v. Turkije, 30 november 2004, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Fadeyeva v. Rusland, 9 juni 2005, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Giacomelli v. Italië, 2 november 2006, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Comité voor sociale rechten, Marangopoulos Foundation for Human Rights (MFHR) v. Griekenland, 6 december 2006, beschikbaar op: www. hudoc.esc.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Budayeva en andere v. Rusland, 20 maart 2008, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Fägerskiöld v. Zweden, 25 maart 2008, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Tătar v. Roemenië, 27 januari 2009, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Cordella en andere v. Italië, 24 januari 2019, beschikbaar op: www.hudoc.echr.coe.int.

 

HVJEU

Gerecht van de EU, Pfizer Animal Health SA v. Raad van de Europese Unie, T-13/99, 11 september 2002, ECLI:EU:T:2002:209.

HVJEU, Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee, Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Vogel v. Staatssecretaris van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, C-127/02, 7 september 2004, ECLI:EU:C:2004:482.

HVJEU, Lesoochranárske zoskupenie VLK v. Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky, C-240/09, 8 maart 2011, ECLI:EU:C:2011:125.

HVJEU, Edwards and Pallikaropoulos v. Environment Agency, et al., C-260/11, 11 april 2013, ECLI:EU:C:2013:221.

HVJEU, T.C. Briels en andere v. Minister van Infrastructuur en Milieu, C-521/12, 15 mei 2014, ECLI:EU:C:2014:330.

HVJEU, ClientEarth v. The Secretary of State for the Environment, Food and Rural Affairs, C-404/13, 19 november 2014, ECLI:EU:C:2014:2382.

HVJEU, Grüne Liga Sachsen eV e.a. v. Freistaat Sachsen, C‑399/14, 14 januari 2016, ECLI:EU:C:2016:10.

HVJEU, Hilde Orleans, Rudi Van Buel, Marina Apers en Denis Malcorps, Myriam Rijssens, Guido Van De Walle v. Vlaams Gewest, C‑387/15 en C‑388/15, 21 juli 2016, ECLI:EU:C:2016:583.

HVJEU, Europese Commissie v. Stichting Greenpeace Nederland en PAN EuropeC‑673/13 P, 23 november 2016, ECLI:EU:C:2016:889.

HVJEU, Vereniging Hoekschewaards Landschap v. Staatssecretaris van Economische Zaken, C-281/16, 19 oktober 2017, ECLI:EU:C:2017:774.

Gerecht van de EU, Bayer CropScience AG en Syngenta Crop Protection AG v. Europese Commissie, T 429/13 en T 451/13, 17 mei 2018, ECLI:EU:T:2018:280.

HVJEU, Edel Grace en Peter Sweetman v. An Bord Pleanála, C-164/17, 25 juli 2018, ECLI:EU:C:2018:593.

Gerecht van de EU, Mellifera eV, Vereinigung für wesensgemäße Bienenhaltung v. Europese Commissie, 27 september 2018, T-12/17, ECLI:EU:T:2018:616.

HVJEU, Mellifera eV, Vereinigung für wesensgemäße Bienenhaltung v. Europese Commissie, 3 september 2020, C‑784/18 P, ECLI:EU:C:2020:630.

Gerecht van de EU, Brussels Hoofdstedelijk Gewest v. Europese Commissie, 28 februari 2019, T‑178/18, ECLI:EU:T:2019:130.

Gerecht van de EU, Anthony C. Tweedale v. Europese Autoriteit voor voedselveiligheid, T-716/14, 7 maart 2019, ECLI:EU:T:2019:141.

HVJEU, Mathieu Blaise en andere, C-616/17, 1 oktober 2019, ECLI:EU:C:2019:800.

HVJEU, Brussels Hoofdstedelijk Gewest v. Europese Commissie, 3 december 2020, C-352/19 P, ECLI:EU:C:2020:978.

Belgische rechtspraak

Cass., 19 november 1982, R.W., 1983-1984, p. 2029.

Antwerpen, 7 april 2003, Tijdschrift voor Milieurecht, 2004, p. 336.

Arbitragehof, 14 september 2006, No. 135/2006, beschikbaar op: https://www.const-court.be/public/f/2006/2006-135f.pdf.

Cass., 11 juni 2013, Tijdschrift voor Milieurecht, 2013, p. 392.

Cass., 7 juni 2019, beschikbaar op: https://juportal.be/JUPORTAwork/

ECLI:BE:CASS:2019:ARR.20190607.5_NL.pdf
.

Raad van State (8ste kamer), 11 januari 2020, nr. 249.446, beschikbaar op: http://www.raadvst-consetat.be/arr.php?nr=249446.

 

Buitenlandse rechtspraak

Correctionele rechtbank van Lyon, La société Monsanto Agriculture France en La société Scotts France SAS, 26 januari 2007, No. 0077476.

Hof van beroep van Lyon (7de kamer), La société Monsanto Agriculture France en La société Scotts France SAS, 29 oktober 2008, No. 1012/07.

Franse Hof van Cassatie (correctionele kamer), La société Monsanto Agriculture France en La société Scotts France SAS, 6 oktober 2009, No. 08-87.757.

Provinciaal gerechtshof van Loja, Richard Frederick Wheeler en Eleanor Geer Huddle v. Gobierno Provincial de Loja, 30 maart 2011, No. 11121-2011-0010, beschikbaar op: https://elaw.org/system/files/ec.wheeler.loja_.pdf.

US District Court, Dewayne Johnson v. Monsanto Company, 2 mei 2016, Case No. 16-cv-01244-MMC, beschikbaar op: www.law.justitia.com.

Grondwettelijk hof van Colombia, Sentencia T-622/16, 10 november 2016, beschikbaar op: https://www.corteconstitucional.gov.co/relatoria/2016/t-622-16.htm.

High Court of Uttarakhand, Mohd Salim v. State of Uttarakhand & others, 20 maart 2017, beschikbaar op: https://www.informea.org/en/court-decision/mohd-salim-v-state-uttarakhand-others.

US District Court, Thomas Blitz v. Monsanto Company, 13 april 2018, Case No. 17-cv-473-WMC, beschikbaar op: www.law.justitia.com.

Bestuursrechtbank van Lyon (6de kamer), 15 januari 2019, nr. 1704067, beschikbaar op: https://www.actu-environnement.com/media/pdf/news-32701-Roundup-glyphosate-TA-Lyon.pdf.

US District Court, In re: Roundup Products Liability Litigation, lopende zaak, Case No. 16-md-02741-VC, informatie beschikbaar op: https://www.cand.uscourts.gov/judges/chhabria-vince-vc/in-re-roundup-products-liability-litigation-mdl-no-2741/.

Britse hooggerechtshof, 10 april 2019, Vedanta v. Lungowe, [2019] UKSC 20, beschikbaar op: https://www.supremecourt.uk/cases/docs/uksc-2017-0185-judgment.pdf.

Gerechtshof van Den Haag, 29 januari 2021, Oguru, Efanga en Vereniging Milieudefensie v. Royal Dutch Shell Plc. en Shell Petroleum Development Company of Nigeria Ltd., No.. 200.126.804 en 200.126.834, beschikbaar op: https://uitspraken.rechtspraak.nl/

inziendocument?id=ECLI:NL:GHDHA:2021:132
.

Britse hooggerechtshof, 12 februari 2021, Okpabi en andere v. Royal Dutch Shell Plc en een andere, [2021] UKSC 3, beschikbaar op:  https://www.supremecourt.uk/cases/docs/uksc-2018-0068-judgment.pdf.

Rechtsleer (in alfabetische volgorde)

Tijdschriftartikels

ALVAREZ-ARMAS, E., « Contentieux du droit international privé pour responsabilité environnementale devant le juge européen : la détermination du droit applicable comme outil de gouvernance globale environnementale », Annales de Droit de Louvain, 2017, vol. 17, No. 1, p. 61-87.

BETAILLE, J., “Rights of nature: why it might not save the entire world?”, Journal for European Environmental & Planning Law, 2019, vol. 16, No. 1, p. 35-64.

BISSCHOP, L., en JANSSENS, J., “Ecocide en milieu(on)veiligheid. Miskenning of erkenning”, Orde van de Dag, Themanummer: Milieuonveiligheid: Ongelimiteerde uitdagingen, 2016, p. 33-45.

BORUCKI, C., “Shell is aansprakelijk voor olieverontreiniging in Nigeria”, De Juristenkrant, 2021, No. 424, p. 10-11.

CHEVALIER, E., « L’accès aux informations environnementales des institutions de l’Union : une partition inachevée ? », Aménagement-Environnement, 2019, No. 2, p. 74-84.

DELODDERE, S., “Ecologische schade en het herstel ervan”, N.J.W., 2004, No. 56, p. 38-44.

DRABIAK, K., “Roundup litigation: Using discovery to dissolve doubt”, George Environmental Law Review, Vol. 31, No. 4, p. 697-724.

EMMENEGGER, S., en TSCHENTSCHER, A., “Taking nature’s rights seriously: the long way to biocentrism in environmental law”, Georgetown International Environmental Law Review, 1994, Vol. 6, No. 3, p. 545-591.

EPSTEIN, R. A., “Temporal Dimension in Tort Law”, The University of Chicago Law Review, 1986, vol. 53, No. 4, p. 1175-1218.

GILLAERTS, P., “De vergoeding van de schade bij een collectief belang: ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is?”, noot onder het arrest van Grondwettelijk Hof van 21 januari 2016 (nr. 7/2016), T.B.B.R., 2017, No. 4, p. 261-267.

GILLAERTS, P., en NUNINGA, W.T., “Klimaatzaken via mensenrechten of buitencontractuele aansprakelijkheid: wat je van (noorder)buren leren kan”, R.W., 2019-2020, No. 16, p. 603-620.

HADAD, D., “Human rights in the Arab world: a regional legacy in crisis”, Athens Journal of Law, 2019, vol. 5, No. 3, p. 275-392.

HENDLIN, Y.H., et al., “Like oil and water: the politics of (not) assessing glyphosate concentrations in aquatic ecosystems”, European Journal of Risk Regulation, 2020, vol. 11, No. 3, p. 539-564.

JHA, A., en GHOSH, A., “Is being a ‘person’ essential for the environment to hold rights? Assessing the legitimacy of environmental personhood and alternative approaches”, NJUS Law Review, 2018, Vol. 11, No. 3, p. 2-40.

KNOX, J.H., “Horizontal human rights law”, American Journal of International Law, 2008, vol. 102, No. 1, p. 1-47.

KNOX, J.H., “The past, present and future of human rights and the environment”, Wake Forest Law Review, 2018, vol. 53, No. 4, p. 649-666.

KONNE, B.R., “Inadequate monitoring and enforcement in the Nigerian Oil Industry: the case of Shell and Ogoniland”, Cornell International Law Journal, 2014, vol. 47, No. 1, p. 181-204.

KRÄMER, L., « Un essai raté : l’alignement du droit de l’UE sur la Convention d’Aarhus », Revue de droit de l’Union européenne, 2021, No. 1, p. 139-153.

KRATOCHVÍL, J., “The inflation of the margin of appreciation by the European Court of Human Rights”, Netherlands Quarterly of Human Rights, 2011, vol. 29, No. 3, p. 324-357.

LEE, M., “Safety, Regulation and Tort: Fault in Context”, Modern Law Review, 2011, vol. 74, No. 4, p. 555-580.

LOGOMASINI, A., "Strategic Approach to International Chemicals Management: Lack of Interest Belies Importance", Sustainable Development Law & Policy, 2006, vol. 6, No. 3, p. 33-36.

 

MOWBRAY, A., “The Creativity of the European Court of Human Rights”, Human Rights Law Review, 2005, vol. 5, No. 1, p. 57-79.

MCGOLDRICK, D., “A defence of the margin of appreciation and an argument for its application by the Human Rights Committee”, International & Comparative Law Quarterly, 2016, vol. 65, p. 21-60.

NIGAR, N., “Revisiting the international civil liability regimes for transboundary pollution by nuclear, oil and hazardous waste”, Sri Lanka Journal of International Law, 2018, Vol. 26, p. 53-78.

OKONKWO, T., “Protecting the environment and people from climate change through climate change litigation”, Journal of Politics and law, 2017, vol. 10, No. 5, p. 66-77.

ORAL, N., “The International Law Commission and the progressive development and codification of principles of international environmental law”, FIU Law Review, 2019, Vol. 13, No. 6, p. 1075-1100.

OSOFSKY, H.M., “Learning from environmental justice: a new model for international environmental rights”, Stanford Environmental Law Review, 2005, No. 24, p. 71-87.

PEDERSEN, O.W., “Environmental principles and environmental justice”, Environmental Law Review, 2010, Vol. 12, No. 1, p. 26-49.

PEEL, J., en OSOFSKY, H.M., “A rights turn in climate change litigation”, Transnational Environmental Law, 2018, vol. 7, No. 1, p. 37-68.

PERCIVAL, R.V., “Liability for environmental harm and emerging global environmental law”, Maryland Journal of International Law, 2010, Vol. 25, No. 1, p. 37-63.

SLABBINCK, R., “Ecologische schade in internationaal perspectief: hinkstapspringen naar het ideaal van integrale dekking”, Tijdschrift voor Milieurecht, 2004, No. 1, p. 20-42.

STONE, C., “Should trees have standing? Towards legal rights for natural objects”, Southern California Law Review, 1972, No. 45, p. 450-475.

TABIOS HILLEBRECHT, A.L.,“ Disrobing rights: the privilege of being human in the rights of nature discourse”, RCC Perspectives, Vol. 6: Can nature have rights? Legal and political insights, 2017, p. 15-20.

VAN GEEL, O., “Urgenda and beyond: the past, present and future of climate change public interest litigation”, Maastricht University Journal of Sustainability Studies, 2017, p. 56-72.

VAN HOE, A., “Rechtspersoonlijkheid voor bomen: (on)denkbaar?, R.W., 2018-2019, No. 41, p. 1602.

ZILIC, L., “Procedural Human Rights in Environmental Cases. Principles Established in the Practice of the European Court of Human Rights”, Annals of the Faculty of Law of the University of Zenica, 2019, No. 23, p. 53-68.

Boeken

ANDERSON, M.R., “Human rights approaches to environmental protection: an overview”, Human rights approaches to environmental protection, A. Boyle en M.R. Anderson (ed.), 1996, Oxford, Clarendon Press, p. 2-10.

ANTON, D.K., en SHELTON, D.L., Environmental protection and human rights, 2011, New York, Cambridge University Press.

ARCURI, A., en HENDLIN, Y.H., “The Chemical Anthropocene: Glyphosate as a Case Study of Pesticide Exposures”, King's Law Journal, 2019, p. 1-20.

BOSSELMAN, K., “The rule of law in the Anthropocene”, The search for environmental justice, P. Martin, S. Z. Bigdeli, T. Daya-Winterbottom, W. du Plessis en A. Kennedy (ed.), 2015, Northampton, Edward Elgar Publishing, p. 44-61.

BOYD, D.R., “Catalyst for change: evaluating forty years of experience in implementing the right to a healthy environment”, The human right to a healthy environment, J.H. Knox en R. Pejan (ed.), 2018, New York, Cambridge University Press, p. 17-41.

BOZZINI, E., Pesticide policy and politics in the European Union. Regulatory assessment, implementation and enforcement, 2017, Cham, Springer Nature.

BRAND, U., et al., Conflicts in environmental regulation and the internationalization of the state, 2008, New York, Routledge.

BURDON, P.D., “Environmental human rights: a constructive critique”, Research handbook on human rights and the environment, A. Grear en L.J. Kotzé (ed.), 2015, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, p. 61-78.

CARETTE, A., “Herstel van en vergoeding voor zuivere milieuschade: stand van zaken en vooruitblik”, Verantwoord aansprakelijkheidsrecht: liber amicorum Aloïs van Oevelen, 2017, Antwerpen, Intersentia.

CHAULK, C., “Is there relief for transnational harm?”, The search for environmental justice, P. Martin, S. Z. Bigdeli, T. Daya-Winterbottom, W. du Plessis en A. Kennedy (ed.), 2015, Northampton, Edward Elgar Publishing, p. 257-270.

CHENWI, L., “The right to a satisfactory, healthy and sustainable environment in the African Regional Human Rights System”, The human right to a healthy environment, J.H. Knox en R. Pejan (ed.), 2018, Cambridge, Cambridge University Press, p. 59-85.

COLON-RIOS, J.I., “On the theory and practice of the rights of nature”, The search for environmental justice, P. Martin, S. Z. Bigdeli, T. Daya-Winterbottom, W. du Plessis en A. Kennedy (ed.), 2015, Northampton, Edward Elgar Publishing, p. 120-135.

COYLE, S., “Property rights, environmental justice and worldly order: lessons from natural law”, Research handbook on human rights and the environment, A. Grear en L.J. Kotzé (ed.), 2015, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, p. 102-120.

CRANOR, C.F., Toxic Torts: science, law and the possibility of justice, 2006, Cambridge, Cambridge university press.

DONATI, A., « Arrêt Antony C. Tweedale c. Autorité européenne de sécurité des aliments : la transparence de la procédure d’évaluation du glyphosate à l’épreuve du Tribunal de l’Union européenne », Revue européenne de droit de la consommation, 2020, No. 2, p. 309-316.

DUVIC-PAOLI, L., The prevention principle in international environmental law, 2018, New York, Cambridge University Press.

GARNETT, K., en VAN CALSTER, G., “The Concept of Essential Use: A Novel Approach to Regulating Chemicals in the European Union”, Transnational Environmental Law, 2021, vol. 10, No. 1, p. 159-187.

GLAZEBROOK, S., “Human rights and the environment”, The search for environmental justice, P. Martin, S. Z. Bigdeli, T. Daya-Winterbottom, W. du Plessis en A. Kennedy (ed.), 2015, Northampton, Edward Elgar Publishing, p.85-104.

GODDEN, L. en O’CONNELL, E., “Biodiversity justice in a climate change world: offsetting the future”, The search for environmental justice, P. Martin, S. Z. Bigdeli, T. Daya-Winterbottom, W. du Plessis en A. Kennedy (ed.), 2015, Northampton, Edward Elgar Publishing, p. 62-83.

GUILLOUD-COLLIAT, L., « Les Etats membres de l’Union européenne face au glyphosate : fight, flight or freeze ? », Revue des Affaires Européennes, 2017, No. 4, p. 637-646.

GUSMAN, S. et al., Public policy for chemicals: National and international issues, 1980, Chelsea, The Conservation Foundation.

HANDL, G., “Human rights and the protection of the environment”, Economic, social and cultural rights: a textbook, A. Eide, C. Krause en A. Rosas (ed.), 2001, Dordrecht, Kluwer Law International, 2001 p. 303-315.

HENDLIN, Y.H., et al., “Like oil and water: the politics of (not) assessing glyphosate concentrations in aquatic ecosystems”, European Journal of Risk Regulation, 2020, vol. 11, No. 3, p. 539-564.

JOHANNSDOTTIR, A., The significance of the default : A study in environmental law methodology with emphasis on ecological sustainability and international biodiversity law, 2009, Uppsala, Edita Västra Aros.

KERBRAT, Y., en MALJEAN-DUBOIS, S., “The Role of International Law in the Promotion of the Precautionary Principle”, A interpretação do princípio da precaução no direito brasileiro, no direito comparado e no direito internacional, C. Costade Oliveira, G. G.B. Lima Moraes en F. Ramos Ferreira (ed.), 2019, Campinas, Pontes, p. 275-284.

KING, V., “Challenges of implementing environmental law in the European Union : The (non)compliance of the European Union with the third pillar of the UNECE Aarhus Convention”, Juridische Meesterwerken VUB 2017-2018, 2020, Brussel, Intersentia, p. 157-197.

KRÄMER, L., « La protection de l’environnement et le pacte vert européen », Revue du droit de l’Union européenne, 2020, vol. 2, No. 3, p. 135-169.

LAVRYSEN, L., Handboek milieurecht, 2020, Mechelen, Kluwer.

LEIB, L.H., Human Rights and the Environment: Philosophical, theoretical and legal perspectives, 2010, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers.

LEWIS, B., Environmental human rights and climate change: current status and future prospects, 2018, Singapore, Springer.

MESTRE, C., « La saga du glyphosate. Retour à quelques pathologies du système de l’Union », L’observateur de Bruxelles, 2018, No. 112, p. 38-42.

MISONNE, D., « La nature malgré ou sans les pesticides ? Le lent virage des législations », Aménagement-environnement, 2014, vol. 4, Speciaal No., p. 70- 83.

MORRIS, J., Rethinking risk and the precautionary principle, 2000, Oxford, Butterworth-Heinemann.

MORVILLO, M., “Glyphosate effect: has the glyphosate controversy affected the EU’s regulatory epistemology?”, European Journal of Risk Regulation, 2020, No. 11, p. 422–435.

PALLEMAERTS, M., Studies in international law, Vol. 2: Toxics and transnational law. International and European regulation of toxic substances as legal symbolism, 2003, Portland, Hart Publishing.

PEDERSON, O.W., “The European Court of Human Rights and international environmental law”, The human right to a healthy environment, J.H. Knox en R. Pejan (ed.), 2018, New York, Cambridge University Press, p. 86-96.

PRESTON, B.J., “The effectiveness of the law in providing access to environmental justice”, The search for environmental justice, P. Martin, S. Z. Bigdeli, T. Daya-Winterbottom, W. du Plessis en A. Kennedy (ed.), 2015, Northampton, Edward Elgar Publishing, p. 1-21.

RAO, P.S., “International Law Commission (ILC)”, Max Planck Encyclopedia of International Procedural Law, 2015, Oxford, Oxford University Press.

ROBINSON, C., et al., “Achieving a high level of protection from pesticides in Europe: problems with the current risk assessment procedure and solutions”, European Journal of Risk Regulation, 2020, Vol. 11, No. 3, p. 450-480.

RUDALL, J., Compensation for environmental damage under international law, 2020, New York, Routledge.

SANDS, PH., PEEL, J., FABRA, A., en MACKENZIE, R., Principles of International Environmental Law (4e ed.), 2018, Cambridge, Cambridge University Press.

SCHOUKENS, H., “Rights of Nature in the European Union: Contemplating the Operationalization of an Eco-Centric Concept in an Anthropocentric Environment?”, Non-Human Nature in World Politics: theory and practice, J.C. Pereira en A. Saramago (ed.), 2020, Cham, Springer International Publishing, p. 205-234.

SCHOUKENS, H., “Het toekennen van rechten aan de natuur: had Darwin dan toch gelijk?”, Tijdschrift voor Milieurecht, 2020, No. 2, p. 124-174.

SHELTON, D.L., “Environmental rights”, People’s rights, P. Alston (ed.), 2001, Oxford, Oxford University Press, p. 187-194.

SHELTON, D.L., “Complexities and uncertainties in matters of human rights and the environment: identifying the judicial role”, The human right to a healthy environment, J.H. Knox en R. Pejan (ed.), 2018, New York, Cambridge University Press, p. 97-121.

STEINITZ, M., The case for an international court of civil justice, 2019, New York, Cambridge University Press.

STIJNS, S., Verbintenissenrecht. Boek 1bis, 2013, Brugge, die Keure.

TILLEMAN, B., Overeenkomsten, Deel 2: Bijzondere overeenkomsten, 2012, Mechelen, Kluwer.

VANDENBUSSCHE, W., Bewijs en onrechtmatige daad, Deel 3: Klassieke rechterlijke bewijsmechanismen, 2017, Antwerpen, Intersentia.

VANDENBUSSCHE, W., ““Je t’aime..., moi non plus”. Over de loyale medewerking aan de bewijsvoering in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht”, Actuele ontwikkelingen in het aansprakelijkheidsrecht en verzekeringsrecht, T. Vansweevelt en B. Weyts (ed.), 2015, Antwerpen, Intersentia, p. 81-121.

VAN EECKHOUTTE, D., en VERLEYE, I., “Biodiversiteitsverdrag: een crisis op je vijfentwintigste verjaardag?”, Tijdschrift voor Milieurecht, 2019, No. 6, p. 727-740.

VAN STEENBRUGGE, W., “Hoofdstuk 2. Algemene beginselen Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (4 november 1950)”, Handboek voor de advocaat-stagiair 2019-2020. Strafprocesrecht, 2019, Mechelen Kluwer, p. 287-320.

X., Biodiversity offsets. European perspectives on no net loss of biodiversity and ecosystem services, W. Wende, G.-M. Tucker, F. Quétier, M. Rayment en M. Darbi (ed.), 2018, Cham, Springer International Publishing.

Andere (in alfabetische volgorde)

Boeken

GILLAM, C., Whitewash. The story of a weed killer, cancer and the corruption of science, 2017, Washington, Island Press.

HOUGH, P., The global politics of pesticides: forging consensus from conflicting interests, 1998, Londen, Earthscan.

ROBIN, M.-M., De wereld volgens Monsanto. Van dioxine tot gentechgewassen, een multinational die het goed met u voorheeft, 2009, Breda, De Geus.

Wetenschappelijke literatuur

BROWN, T.C., BERGSTROM, J.C., en LOOMIS, J.B., “Defining, valuing and providing ecosystem services”, Natural Resources Journal, 2007, vol. 47, p. 329-376.

BURTSCHER-SCHADEN, H., CLAUSING, P., en ROBINSON, C., Glyphosate and cancer: buying science. How industry strategized (and regulators colluded) in an attempt to save the world’s most widely used herbicide from a ban, Global 2000, Wenen, 2017.

DEBNATH, M., en KHAN, M. S., “Health concerns of pesticides”, Pesticides Residue in Foods, M. S. Khan en M.S. Rahman (ed.), 2017, Cham, Springer, p. 103-118.

DESESSO, J. M., LAVIN WILLIAMS, A., en REISS, R., “Conflicting views on the potentional carcinogenicity of glyphosate: how did we get there and what should we do?”, Journal of Public Health and Emergency, 2017, p. 1-4.

DUDLEY, N., en ALEXANDER, S., “Agriculture and biodiversity: a review”, Biodiversity, vol.18, No. 2-3, 2017, p. 45-49.

GOLDBURG, R.J., “Environmental concerns with the development of herbicide-tolerant plants”, Weed Technology, 1992, Vol. 6, No. 3, p. 647-652.

GOLDSMITH, P.D., “Innovation, supply chain control, and the welfare of farmers. The economics of genetically modified seeds”, Behavioral Scientist, 2001, vol. 44, No. 8, p. 1302-1326.

GOWDY, J., en KRALL, L., “The ultrasocial origin of the Anthropocene”, Ecological Economics, 2013, No. 95, p. 137–147.

MOTTA, E.V.S., RAYMANN, K., en MORAN, N.A., “Glyphosate perturbs the gut microbiota of honey bees”, P.N.A.S., 2018, p. 10305-10310.

OWAGBORIAYE, F.O., DEDEKE, G.A., ADEMOLU, K.O., OLUJIMI, O.O., ASHIDI, J.S., en ADEYINKA, A.A., “Reproductive toxicity of Roundup herbicide exposure in male albino rat”, Experimental and Toxical Pathology, 2017, p. 461-468.

PEREZ, G.L., et al., “Effects of the herbicide Roundup on freshwater microbial communities: A mesocosm study”, Ecological Applications, 2007, Vol. 17, No. 8, p. 2310-2322.

PRETTY, J.N., en CONWAY, G.R., “Agriculture as a global polluter”, Gatekeeper Series No. 11 of the International Institute for Environment and Development, 1989, p. 1-9.

RELYEA, R.A., “The lethal impact of Roundup on aquatic and terrestrial amphibians”, Ecological Applications, 2005, Vol. 15, No. 4, p. 1118-1124.

SHANER, D.L., “Lessons learned from the history of herbicide resistance”, Weed Science, 2014, Vol. 62, No. 2, p. 427-431.

TOMPSON, D.G., et al., “The impact of insecticides and herbicides on the biodiversity and productivity of aquatic communities”, Ecological Applications, 2006, Vol. 16, No. 5, p. 2022-2034.

VATS, S., “Herbicides: History, Classification and Genetic Manipulation of Plants for Herbicide Resistance”, Sustainable Agriculture Reviews, 2015, Vol. 15, p. 153-191.

WISNIEWKSI, J.-P., et al., « Between myth and reality: genetically modified maize, an example of a sizeable scientific controversy”, Biochimie, 2002, Vol. 84, p. 1095-1103.

 

Verslagen

DINU, A., en KARAMFILOVA, E., Regulation (EC) 1107/2009 on the Placing of Plant Protection Products on the Market. European Implementation Assessment, European Parliamentary Research Service, 2018, beschikbaar op: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2018/615668/EPRS_STU(2018)615668_EN.pdf.

GUTELAND, J., en RIBEIRO, S., Report on the implementation of Directive 2009/128/EC on the sustainable use of pesticides (2017/2284(INI)), A8-0045/2019, 2019, beschikbaar op: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-8-2019-0045_EN.pdf.

GUYOMARD, H., et al., The Green Deal and the CAP: policy implications to adapt farming practices and to preserve the EU’s natural resources, verslag voor het AGRI-comité van het Europees Parlement, 2020, beschikbaar op: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2020/629214/IPOL_STU(2020)629214_EN.pdf.

Internationaal Instituut voor Kankeronderzoek (IARC) Monograph on Glyphosate, 2015, beschikbaar op: https://monographs.iarc.who.int/wp-content/uploads/2018/06/mono112-10.pdf.

Joint FAO/WHO Meeting on Pesticide Residues (JMPR), Summary Report, 16 mei 2016, beschikbaar op: https://www.who.int/foodsafety/jmprsummary2016.pdf.

NURICK, R., Independent Evaluation of the Strategic Approach to International Chemicals Management from 2006-2015, 2019, beschikbaar op: http://www.saicm.org/Portals/12/

documents/meetings/IP3/Docs/SAICM_IP3_9_ExecSum_IndependentEvaluation.pdf
.

Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), OECD Environmental Outlook, 2001, beschikbaar op: https://www.oecd-ilibrary.org/environment/oecd-environmental-outlook_9789264188563-en.

SARKAR, S., et al., Study: The use of pesticides in developing countries and their impact on health and the right to food, voor het directoraat-generaal Extern beleid van de Europese Unie, 2021, beschikbaar op: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2021/653622/EXPO_STU(2021)653622_EN.pdf.

Speciaal Rapporteur voor het recht op voedsel, Verslag van de Speciaal Rapporteur voor het recht op voedsel aan het VN-Raad voor de mensenrechten, A/HRC/34/48, 2017, beschikbaar op: http://www.undocs.org/A/HRC/34/48.

VN-Milieuprogramma (UNEP), Global Chemicals Outlook II. From Legacies to Innovative Solutions: Implementing the 2030 Agenda for Sustainable Development, 2019, beschikbaar op: https://www.unep.org/resources/report/global-chemicals-outlook-ii-legacies-innovative-solutions.

VN-Milieuprogramma (UNEP), Samenvatting voor beleidsmakers van het verslag Environmental and Health Impacts of Pesticides and Fertilizers and Ways of Minimizing Them, 2021 (nog niet gepubliceerd), beschikbaar op: https://wedocs.unep.org/xmlui/bitstream/handle/20.500.11822/34463/JSUNEPPF.pdf?sequence=3.

 

Online-bronnen

Verslaggeving in het AGRI-comité van het Europees Parlement, 24 februari 2021, beschikbaar op: https://multimedia.europarl.europa.eu/en/committee-on-agriculture-and-rural-development_20210224-1645-COMMITTEE-AGRI_vd.

Verslaggeving in het AGRI-comité van het Europees Parlement, 4 maart 2021, beschikbaar op: https://multimedia.europarl.europa.eu/en/committee-on-agriculture-and-rural-development_20210304-0900-COMMITTEE-AGRI_vd.

Website van Bayer AG, Subsidiary and affiliated companies of Bayer AG Subsidiary and affiliated companies of Bayer AG and the Bayer Group as of December 31, 2018, pursuant to Section 285, No. 11, 11a and 11b, and Section 313 of the German Commercial Code, 2019, beschikbaar op: https://www.bayer.com/sites/default/files/2020-11/asm-2019-subsidiary-and-affiliated-companies-of-the-bayer-group-2018.pdf.

Website van de Dienst Gewasbeschermingsmiddelen en Meststoffen van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu (Fytoweb), NAPAN Task force, beschikbaar op: https://fytoweb.be/nl/reductieplan/nationaal-actie-plan/napan-task-force.

Website van de Dienst Gewasbeschermingsmiddelen en Meststoffen van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu (Fytoweb), Intrekking van de toelatingen van producten op basis van glyfosaat die de formuleringshulpstof POE-tallowamine bevatten, 2016, beschikbaar op: https://fytoweb.be/nl/nieuws/intrekking-van-de-toelatingen-van-producten-op-basis-van-glyfosaat-die-de.

Website van de Dienst Gewasbeschermingsmiddelen en Meststoffen van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu (Fytoweb), Intrekking van de vóór-oogst-toepassingen van glyfosaat en andere aspecten met betrekking tot de tussentijdse verlenging van de goedkeuring van glyfosaat, 2017, beschikbaar op: https://fytoweb.be/nl/nieuws/intrekking-van-de-voor-oogst-toepassingen-van-glyfosaat-en-andere-aspecten-met-betrekking-tot.

Website van de Dienst Gewasbeschermingsmiddelen en Meststoffen van de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu (Fytoweb), webpagina Glyfosaat, beschikbaar op: https://fytoweb.be/nl/

gewasbeschermingsmiddelen/gebruik/professionele-gebruiker/glyfosaat#glyfosaat
.

Website van het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA), Substance infocard of glyphosate, beschikbaar op: https://echa.europa.eu/substance-information/-/substanceinfo/100.012.726.

Website van de Europese Commissie, Merger case M.8084, Bayer/Monsanto, 2018, beschikbaar op: https://ec.europa.eu/competition/elojade/isef/case_details.cfm?proc_code=

2_M_8084
.

Website van de Europese Commissie, Glyphosate, beschikbaar op: https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides/glyphosate_en.

Website van de Europese Commissie, Het gemeenschappelijk landbouwbeleid in een notendop, beschikbaar op: https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/key-policies/common-agricultural-policy/cap-glance_nl.

Website van de Europese Commissie, Toekomst van het gemeenschappelijk landbouwbeleid, beschikbaar op: https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/key-policies/common-agricultural-policy/future-cap_nl.

Website van de Internationale Arbeidsorganisatie, België ratificeert Verdrag 184 voor veiligheid en gezondheid in de landbouwsector, beschikbaar op: https://www.ilo.org/brussels/information-resources/WCMS_430957/lang--nl/index.htm.

Website van de Luxemburgse regering, Luxembourg, the first EU country to ban the use of glyphosate, 2020, beschikbaar op: https://gouvernement.lu/en/actualites/toutes_actualites/communiques/2020/01-janvier/16-interdiction-glyphosate.html.

Website van het Van Dale Woordenboek, Betekenis ‘natuur’, beschikbaar op: https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/natuur.

Persartikelen

BAUGNIET, M., en BREEM, S., « Une start-up de Gembloux reçoit 6 millions € pour homologuer son alternative au glyphosate », RTBF, 2021, beschikbaar op : https://www.rtbf.be/info/regions/detail_innovation-a-gembloux-des-huiles-essentielles-naturelles-developpees-pour-remplacer-le-glyphosate?id=10565082.

COHEN, P., “Roundup maker to pay $10 billion to settle cancer suits”, New York Times, 2020, beschikbaar op: https://www.nytimes.com/2020/06/24/business/roundup-settlement-lawsuits.html.

DE MAESENEER, W., “Onkruidverdelger Roundup ligt ondanks verbod nog steeds in de rekken, maar welke alternatieven zijn beter?”, Vrt News, 2019, beschikbaar op: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/05/22/welke-alternatieve-onkruidverdelger-gebruikt-u-best-nu-glyfosaat/.

ELZAS, S., “Macron backs down on pledge to ban glyphosate in France”, Radio France Internationale, 2019, beschikbaar op: http://www.rfi.fr/en/environment/20190125-macron-backs-down-pledge-ban-glyphosate-france.

GILLAM, C., “Een stille sluipmoordenaar, MO*, 2017, beschikbaar op: https://www.mo.be/essay/roundup-een-stille-sluipmoordenaar.

HALS, T., en BELLON, T., “Bayer reaches $2 billion deal over future Roundup cancer claims”, Reuters, 2021, beschikbaar op: https://www.reuters.com/article/us-bayer-glyphosate-idUSKBN2A32MX.

 

HIACE, I., « L’Autriche fait marche arrière sur l’interdiction du glyphosate », Radio France Internationale, 2019, beschikbaar op : http://www.rfi.fr/fr/emission/20191212-autriche-fait-marche-arriere-interdiction-glyphosate.

HOREL, S., en FOUCART, S., « « Monsanto papers », désinformation organisée autour du glyphosate », Le Monde, 2017, beschikbaar op : https://www.lemonde.fr/planete/article/2017/10/04/monsanto-papers-desinformation-organisee-autour-du-glyphosate_5195771_3244.html.

LAUWERS, B., “ 'Als glyfosaat het label kankerverwekkend krijgt, is dat een catastrofe'” (interview Liam Condon), Knack, 2017, beschikbaar op: https://trends.knack.be/economie/bedrijven/als-glyfosaat-het-label-kankerverwekkend-krijgt-is-dat-een-catastrofe/article-normal-854143.html.

SENECAT, A., “Le glyphosate, « vrai poison » ou « faux sujet » ? Petit manuel pour comprendre le débat sur l’herbicide controversé”, Le Monde, 2019, beschikbaar op : https://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2019/06/28/petit-manuel-a-lire-pour-comprendre-le-debat-sur-le-glyphosate_5482759_4355770.html#glyphosate_agriculteurs.

VAUDANO, M., « A quoi servent les pesticides, qui se retrouvent dans notre alimentation ? », Le Monde, 2018, beschikbaar op : https://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2018/02/27/au-fait-a-quoi-servent-les-pesticides_5263042_4355770.html.

 

Andere

ANDRIUKAITIS, V., Antwoord op een geschreven vraag van Europees Parlementslid Gérard DEPREZ, P-005467/2018, 2018, beschikbaar op: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/P-8-2018-005467-ASW_FR.pdf.

BARRETT, M., SOTERES, J. en SHAW, D., “Carrots and sticks: Incentives and regulations for herbicide resistance management and changing behavior”, Weed Science, 2016, Vol. 64, Speciaal No., p. 627-640.

Codex Alimentarius Commission, Codex Alimentarius, 1981 (meermaals herzien), beschikbaar op: http://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/codex-texts/all-standards/en/.

DROGUE, S., en DEMARIA, F., “Pesticides residues and trade : the apple of discord?” EAAE 2011 Congress. Change and Uncertainty: Challenges for Agriculture, Food and Natural Resources, 2010, p. 1-13.

Europees burgerinitiatief, Stop Glyphosate, 2017, beschikbaar op: https://corporateeurope.org/sites/default/files/attachments/eci_full_demands.pdf.

Europese ombudsman, Besluit van 30 november 2020 in de gevoegde zaken 1570/2018/JF-JN en 1973/2018/JF-JN betreffende de wijze waarop de Europese Commissie stoffen in gewasbeschermingsproducten (pesticiden) goedkeurt, beschikbaar op: https://www.ombudsman.europa.eu/en/decision/nl/135628.

GABERELL, L., en VIRET, G., “Banned in Europe: How the EU exports pesticides too dangerous for use in Europe”, Unearthed, 2020, beschikbaar op: https://www.publiceye.ch/en/topics/pesticides/banned-in-europe.

Internationaal Monsanto-tribunaal, Advisory Opinion, 18 april 2017, Den Haag, beschikbaar op: http://www.monsanto-tribunal.org/upload/asset_cache/189791450.pdf.

MESZAROS MARTIN, H., “ ‘Defoliating the world’. Ecocide, visual evidence and ‘earthly memory’”, Third Text, 2018, vol. 32, No. 2-3, p. 230-253.

Persmededeling van 2 september 2016 van de Zwitserse commissie voor de wetenschap, het onderwijs en cultuur, beschikbaar op: https://www.parlament.ch/press-releases/Pages/mm-wbk-n-2016-09-02.aspx?lang=1036.

VN-comité voor economische, sociale en culturele rechten, General Comment No. 3: The Nature of States Parties’ Obligations (Art. 2, Para. 1, of the Covenant), 14 december 1990, Document E/1991/23.

WIGGER, A., en BUCH-HANSEN, H., Too Big to Control? The politics of mega-mergers and why the EU is not stopping them, gepubliceerd door Corporate Europe Observatory, 2017, beschikbaar op: https://corporateeurope.org/sites/default/files/attachments/

toobigtocontrol.pdf
.

WINCHESTER, et al., “The impact of regulatory heterogeneity on agri-food trade”, The World Economy, 2012, Vol. 35, No. 8, p. 991-1000.

WTO-Comité voor sanitaire en fytosanitaire maatregelen, Summary of the meeting of 2-3 November 2017. Note by the secretariat, G/SPS/R/88, 2017, beschikbaar op: https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/SS/directdoc.aspx?filename=q:/G/SPS/R88.pdf&Open=True.

WTO-Comité voor sanitaire en fytosanitaire maatregelen, Summary of the meeting of 1-2 November 2018. Note by the secretariat, G/SPS/R/93, 2019, beschikbaar op: https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/SS/directdoc.aspx?filename=q:/G/SPS/R93.pdf&Open=True.

WTO-Comité voor sanitaire en fytosanitaire maatregelen, Summary of the meeting of 7-8 November 2019. Note by the secretariat, G/SPS/R/97, 2019, beschikbaar op: https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/SS/directdoc.aspx?filename=q:/G/SPS/R97.pdf&Open=True

Download scriptie (1.25 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Gent
Thesis jaar
2021
Promotor(en)
An Cliquet