Hoe wij kijken naar Congo - impact van de onafhankelijkheid, de staatsverontschuldigingen en de BLM beweging op de representatie van Congo in Vlaamse kranten.

Indra Albrecht
Persbericht

Wij zijn niet meer koloniaal… toch?

Hoe kijken wij anno Black Lives Matter naar Congo, onze ex-kolonie vanuit een ver verleden? Volgens de media gaat het best goed met onze kritische blik op het verleden, terwijl de wetenschappelijke literatuur ons nog steeds met de vinger wijst. De waarheid ligt ertussenin: we zijn op de goede weg, maar aan de finish zijn we nog niet.

Congo en wij

De zwarte instagramposts maakten langzaam plaats voor ieders vaccinatiebewijs. Af en toe passeert nog eens een hashtag Blackouttuesday, maar de hype rond de Black Lives Matter beweging is reeds lang niet meer zo hoog als ze geweest is. Ook de angstaanjagende verhalen van racistische liederen op festivals lijken wat gekalmeerd. Dan stellen we onszelf graag de vraag: is er nu iets verandert? Als een zatte man op Pukkelpop zijn koloniale keel openzet, is de verwondering en afschuw in Vlaanderen immens. Ook het dekolonialiseren van beelden, straten en steden behoort tot de alledaagse agenda tegenwoordig. Als men het nieuws een beetje zou volgen in Vlaanderen van buitenaf, lijkt het wel duidelijk: we aanvaarden niet meer dat er plaats is voor kolonialisme in onze samenleving.

Toch is dat maar één zijde van het verhaal. Wie niet alleen het nieuws zou volgen, maar ook eens de neus in de wetenschappelijke literatuur zou steken, krijgt een compleet tegengesteld beeld te zien. Ons woordgebruik, handboeken in scholen, het schrijven van boeken of het nog maar praten-over-Congo, er schuilt nog steeds kolonialisme in ons denken en doen. Congo is minderwaardig aan ons en we spelen er nog steeds maar al te graag de baas over.

De masterproef: het idee

Twee uiteenlopende standpunten en beiden bleken geen ongelijk te hebben. In mijn masterproef ging ik op zoek naar de blik die heerst op Congo, dit meer bepaald in Vlaamse kranten. Want kranten vertegenwoordigen hun lezers, en tonen hoe een bepaalde groep van mensen denkt over een bepaald onderwerp. Als ik dus wou weten hoe de gemiddelde Vlaming kijkt naar onze ex-kolonie, moest ik zo breed mogelijk gaan in mijn keuze van kranten. Ik koos daarop voor de drie grootste Vlaamse kranten: De Morgen, De Standaard en Het Laatste Nieuws, om zo een beeld te krijgen van socialistische, conservatieve en liberale lezers, alsook om zowel populaire als meer ‘elite’-kranten te kunnen vergelijken.

Daarbovenop wou ik, in tegenstelling tot de meerderheid van de literatuur, niet op één moment in de tijd kijken. Als er een verandering is in vergelijking met echte kolonialistische tijden, dan verwachtte ik een evolutie die ik doorheen de tijd kon analyseren. En als er een evolutie was, dan moesten er sleutelmomenten doorheen de tijd zijn die de evolutie konden veroorzaken. Daarom koos ik voor een analyse van de Vlaamse kranten op drie belangrijke periodes in de geschiedenis van België en Congo: de onafhankelijkheid in 1960, de officiële staatsverontschuldigingen van de uitzonderlijke paars-groene regering in 2002 en de Black Lives Matter beweging met de dood van George Floyd als hoogtepunt in 2020. Met betrekking tot een mogelijkse evolutie, werd verwacht dat de onafhankelijkheid deze negatief zou beïnvloeden, terwijl de overige twee sleutelmomenten eerder een verwacht positief effect zouden hebben.

De analyse bestond eruit om telkens krantenartikelen van de drie Vlaamse kranten een jaar voor en na de sleutelmomenten te bestuderen. Meer bepaald werd de analyse uitgevoerd aan de hand van een analyseschema, waarin enkele retorische kenmerken centraal stonden. Enerzijds waren er de twaalf koloniale retorische kenmerken van Spurr uit 1993, herwerkt tot een lijst van 7 koloniale retorische kenmerken. Het idee achter deze analyse was dat wanneer in een krantenartikel één van deze kenmerken kon worden teruggevonden, het artikel als koloniaal kon worden beschouwd. Echter, deze visie leek me nogal eenzijdig: hoe kan je ooit besluiten dat een artikel niet koloniaal is, als er geen kenmerken zijn om dekolonialiteit te meten? Zo kreeg het analyseschema anderzijds ook 6 dekoloniale retorische kenmerken, en konden krantenartikelen genuanceerder geanalyseerd worden.

Nog steeds een beetje koloniaal

De resultaten van de masterproef toonden enkele al dan niet onverwachte tendensen. In het algemeen kon de verwachte evolutie worden bevestigd: ja, anno 2021 wordt Congo al een stuk minder gepresenteerd op koloniale wijze dan het geval was voor en vlak na de onafhankelijkheid van Congo. In de periode van de onafhankelijkheidsverklaring van Congo rond 1960 was er inderdaad ook lichtjes een ommeslag te zien in de gebruikte retorische kenmerken, maar dit in de omgekeerde richting dan verwacht. Vooral Het Laatste Nieuws en De Standaard gingen in 1961 net meer dekoloniale kenmerken gebruiken in vergelijking met 1959. De verontschuldigingen van de paars-groene regering Verhofstadt in 2002 hadden wel het verwachte positieve effect: steeds meer gingen de drie kranten dekoloniaal te werk. Tot slot had ook de Black Lives Matter beweging een positief effect en sterker nog, daar waar in de periode rond 2002 er vooral gebruik gemaakt werd van eerder passieve retorische kenmerken, gebruikte men in de periode 2020 eerder harde retorische kenmerken, waarin heel duidelijk de kritische blik naar voren werd geschoven. Een uitzondering? Het Laatste Nieuws ging echter de andere kant op. Naarmate 2021 vorderde, kwamen steeds meer koloniale kenmerken opnieuw de kop opsteken.

Figure1

Figure 3

Figure 1

Dus zijn we nog koloniaal? Wel, zowel de media als de literatuur was niet onjuist. Ergens er tussenin moet de waarheid gezocht worden. Ja, we zijn nog steeds een beetje koloniaal. Zeker met betrekking tot Het Laatste Nieuws, kan men zich vragen stellen of we echt helemaal af zijn van ons meerwaardigheidscomplex. Maar het positieve verhaal mag niet verloren gaan: we hebben reeds een lange weg afgelegd, en steeds meer komen kritische stemmen in de kranten op de voorgrond. We zijn er dus misschien nog niet, maar we zijn wel op de goede weg.

Bibliografie

American Sociological Association. (2018). Code of Ethics. Retrieved from https://www.asanet.org/sites/default/files/asa_code_of_ethics-june2018a.pdf

Bailey, D. W. (2007). The anti-rhetorical power of representational absence: incomplete figurines from the Balkan Neolithic. Material Beginnings: A Global Prehistory of Figurative Representation, 117-26.

Bargiela-Chiappini, F. (2009). Handbook of business discourse. Edinburgh, Schotland: Edinburgh University Press.

Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers. (2001, November 16). Parlementair onderzoek met het oog op het vaststellen van de precieze omstandigheden waarin Patrice Lumumba werd vermoord en van de eventuele betrokkenheid daarbij van Belgische politici. Retrieved from https://web.archive.org/web/20090729175158/http://www.kongo-kinshasa.de/dokumente/divers/enq-lum.pdf

Bevernage, B. (2012). Geschiedenis in overheidsopdracht: wetenschap, ethiek en politiek in de Belgische Lumumba-commissie. Tijdschrift voor Geschiedenis, 125(1), 80–95.

Bevernage, B. (2014). Politieke verontschuldigingen in België - Enkele bedenkingen over een morele en politieke economie. Bmgn - Low Countries Historical Review, 129(4), 80–91.

Blijden, S. (2018). De (neo) koloniale paradox. Een postkoloniale representatieanalyse van El Negro en ik en Stikvallei van Frank Westerman (Thesis). Retrieved from https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/62680

Boudewijn, P. R. (2016). Warm bloed: De representatie van Indo-Europeanen in de Indisch-Nederlandse letterkunde (1860-heden). Hilversum, Nederland: Uitgeverij Verloren.

Buescher, D. T., & Ono, K. A. (1996). Civilized colonialism: Pocahontas as neocolonial rhetoric. Women's Studies in Communication19(2), 127-153.

Ceuppens, B. (2003). Congo made in Flanders?: koloniale Vlaamse visies op blank en zwart in Belgisch Congo. Gent, België: Academia Press.

Carpenter, L. (2012). Conflict minerals in the Congo: blood minerals and Africa’s under-reported first world war (Working Paper). Retrieved from http://web.mit.edu/ali_f/MacData/afs.course.lockers/12/12.000/www/m2016/pdf/Congo.pdf

Coolsaet, R. (2009). Bibliografie: buitenlandse politiek in België 2007-2008. Studia Diplomatica, 62, 159–165.

Cusell, C., Kooijman, A., Lamers, L., & van Wirdum, G. (2013). Pilot-studie naar de voor- en nadelen van peilfluctuatie voor het behoud en herstel van trilvenen (Rapport - DKI; Nr. 2013/OBN171-LZ). Den Haag, Nederland: Directie Kennis en Innovatie, Ministerie van Economische Zaken.

Davies, B., Harré, R., Wheterell, M., Taylor, S., & Yates, S. J. (2001). Positioning: The discursive production of self. Discourse theory and practice, a reader, pp. 261-271.

De Bens, E. (1997). De pers in België; het verhaal van de Belgische dagbladpers, Gisteren Vandaag en Morgen. Leuven, België: Lannoo.

Debord, G., & Wolman, G. J. (1956). A user’s guide to détournement. Les Lèvres Nues, p. 8.

De Morgen. (2015a, 5 december). Zwartepieten met de geschiedenis. De Morgen. Geraadpleegd van https://www.demorgen.be/nieuws/zwartepieten-met-de-geschiedenis~b946afd…

De Morgen. (2015, 15 december). Brusselse herdenking voor Leopold II schiet in verkeerde keelgat. De Morgen. Retrieved from https://www.demorgen.be/nieuws/brusselse-herdenking-voor-leopold-ii-schiet-in-verkeerde-keelgat~bfc0a36d/

De Morgen. (2016, November 28). Racisme loont, en het taboe is verdwenen. DeMorgen. Retrieved from file:///Users/indraalbrecht/Downloads/Opinie_%20Racisme%20loont,%20en%20het%20taboe%20is%20verdwenen%20_%20opinie%20_%20De%20Morgen.pdf

De Roo, B. (2018). Kongo. Een voorgeschiedenis. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 15(1), 108–110.

De Standaard. (2001, November 16). Commissie Lumumba stelt “morele verantwoordelijkheid” Belgen vast. De Standaard. Retrieved from https://www.standaard.be/cnt/nfle16112001_001

De Standaard. (2018, 30 april). “We denken nog altijd dat we het beter weten dan de Afrikanen”. De Standaard. Geraadpleegd op https://www.standaard.be/cnt/dmf20180429_03489887

Devriendt, Y. (2018). Belgische koloniale geschiedenis in het katholiek middelbaar onderwijs: vergeten verhaal of kritisch discours? (Thesis). Retrieved from https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/508/246/RUG01-002508246_2018_0001_AC.pdf

De Swaef, F. (2008). Betty for president: waarom BV's een zegen zijn voor de politiek. Gent, België: Academia Press.

Erjavec, K. (2001). Media Representation of the Discrimination against the Roma in Eastern Europe: The Case of Slovenia. Discourse & Society, 12(6), 699–727.

Fairclough, N. (1995). Critical discourse analysis. London, Engeland: Longman.

Goddeeris, I. (2020). Black Lives Matter in Belgium (June-July 2020). A Catalyst in Postcolonial Memory?. Rosa Luxemburg Stiftung. Dossiers, 1-5.

Hallin, D. C. (2009). Not the end of journalism history. Journalism10(3), 332-334.

Hauttekeete, L. (2004). De tabloidisering van kranten: mythe of feit?: de ontwikkeling van een meetinstrument en een onderzoek naar de tabloidisering van Vlaamse kranten (Doctoraat). Retrieved from https://biblio.ugent.be/publication/469619/file/1878208

Het Nieuwsblad. (2017, November 22). “Te weinig aandacht voor ons koloniale verleden in ons onderwijs”. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op https://www.nieuwsblad.be

Hondeghem, A., Maesschalck, J., & Pelgrims, C. (2002). De evolutie naar een 'Nieuwe Politieke Cultuur' in België: een beleidswetenschappelijke analyse. Beleidswetenschap, kwartaaltijdschrift voor beleidsonderzoek en beleidspraktijk, 16(4), 295-317.

Hoogen, R. (2008). Het verschil in beeldvorming tussen Westerse en Afrikaanse landen over de oorzaken van de crisis in Zimbabwe (Thesis). Universiteit Utrecht, Utrecht.

Huggan, G. (1989). Decolonizing the map: post-colonialism, post-structuralism and the cartographic connection. ARIEL: A Review of International English Literature20(4), 115-131.

Jensen, J. (1974). The New Journalism in Historical Perspective. Journalism History1(2), 37.

Join-Lambert, A. (2014). Buitenlandse priesters maskieren roepingentekort. Tertio. Christelijk opinieweekblad, 15, 8.

Jørgensen, M. W., & Phillips, L. J. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method. Thousand Oaks, Canada: SAGE Publications.

Kelly, C. R. (2014). Détournement, decolonization, and the American Indian occupation of Alcatraz Island (1969–1971). Rhetoric Society Quarterly44(2), 168-190.

Kerstens, P. (2008). “Deliver us from original sin”: Belgian apologies to Rwanda and the Congo. The Age of Apology: Facing Up to the Past (pp. 187–202). Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press.

Klep, C. (2007). Een problematische erfenis: België en de moord op Lumumba. BMGN - Low Countries Historical Review, 122(3), 374–384.

Kunelius, R., & Ruusunoksa, L. (2008). Mapping professional imagination: On the potential of professional culture in the newspapers of the future. Journalism Studies9(5), 662-678.

Lebron, C. J. (2017). The making of black lives matter: A brief history of an idea. Oxford University Press.

Menninghaus, W., Bohrn, I. C., Knoop, C. A., Kotz, S. A., Schlotz, W., & Jacobs, A. M. (2015). Rhetorical features facilitate prosodic processing while handicapping ease of semantic comprehension. Cognition143, 48-60.

Mommerency, Z. (2018). De Simba-rebellieën in Congo in 1964- een kritische discoursanalyse van de berichtgeving over het conflict in L’etoile du Congo en Le Martyr (Thesis). Retrieved from https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/508/266/RUG01-002508266_2018_0001_AC.pdf

Mortelmans, D. (2013). Handboek Kwalitatieve onderzoeksmethoden. Gent, België: Acco Uitgeverij.

Nielsen, A. E. (2002). Rhetorical features of the company website. centre for Internet Research.

Parameswaran, R. (2002). Local Culture in Global Media: Excavating Colonial and Material Discourses in National Geographic. Communication Theory, 12(3), 287–315.

Peleman, K. (2006). Hoofdstuk 6 'Oh, ik ga schrik hebben', Attituden tegenover asielzoekers. Multiculturalisme ontleed10, 113-134.

Prevenier, W. (2006). Raad Het Laatste Nieuws. Een terugblik. [Brochure van het Raad Het Laatste Nieuws vzw]. Asse/Kobbegem, België: Raad Het Laatste Nieuws vzw.

Prins, B. (2002). Het lef om taboes te doorbreken. Nieuw realisme in het Nederlandse discours over multiculturalisme. Migrantenstudies, 4, 241-254.

Puype, B. (2017). Postkoloniale kunst in België en de museale constellatie (Thesis). Retrieved from https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/349/118/RUG01-002349118_2017_0001_AC.pdf

Radio 1. (2018, 25 juni). “We zijn kritisch voor Leopold II, niet voor de koloniale periode van ons land”. Retrieved on 15 march 2020, from https://radio1.be/we-zijn-kritisch-voor-leopold-ii-niet-voor-de-koloniale-periode-van-ons-land

Redactie, O., Schellens, P. J., & Steehouder, M. (2010). Tekstanalyse. Assen, Nederland: Uitgeverij Van Gorcum.

Rodriguez, I. (1998). News Reporting and Colonial Discourse: The Representation of Puerto Ricans in U.S. Press Coverage of the Spanish-American War. Howard Journal of Communications, 9(4), 283–301.

Schaap, J., & Essed, P. (2017). De terugkeer van Alledaags Racisme. Sociologie13(1), 93-108.

Schilperoord, J., & Maes, A. (2003). Overtuigen met visuele en verbale retoriek. Tijdschrift voor taalbeheersing25(2), 119-141.

Schipper, M. (2012). Congo: Het (post)kolonialisme vertolkt door Hergé en Mortier (Thesis). Retrieved from https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/254634

Shotter, J. (1993). Conversational Realities. Constructing Life through Language. London, Engeland: Sage Publications.

Smakman, Y. (2011). De verwerking van het koloniale verleden in Nederland en België: een vergelijking (Thesis). Retrieved from https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/208149

Smits, M. (2013). Vlaamse berichtgeving ten tijde van de Rwandese genocide: Een koloniale discours analyse (Thesis). Retrieved from https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/284132

Spurr, D. (1993). The rhetoric of empire: Colonial discourse in journalism, travel writing, and imperial administration. Durham, North Carolina: Duke University Press.

Stad Gent. (z.d.). Historische kranten. Geraadpleegd op 25 april 2020, op https://stad.gent/bibliotheek/dossiers/kranten-en-tijdschriften-en-data…

Steen, F. (2014). Over Affect en Effect. Het belang van representatie in het Theater zonder Representatie, transversale performance en het postmodernistische discours (Thesis). Retrieved from https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/295490

Steele, C. M. (1997). A threat in the air: How stereotypes shape intellectual identity and performance. American psychologist, 52(6), 613.

Taylor, K. Y. (2016). From# BlackLivesMatter to black liberation. Haymarket Books.

Van Assche, K. (2010). De Holocaust in de westerse collectieve herinnering: genese, dynamiek en representatie (Doctoraat). Retrieved from https://www.cegesoma.be/docs/media/Divers/KristofVanAssche_Doctoraat2010.pdf

Van Bever, S. (2005). Het beeld van Mobutu Sese Seko in de Belgische pers De Standaard, Vooruit & De Morgen, La Libre Belgique, Le Peuple (1965-1997)(Thesis). Retrieved from https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/000/910/531/RUG01-000910531_2018_0001_AC.pdf

Van Dixhoorn, A. (2009). Lustige geesten: rederijkers in de Noordelijke Nederlanden (1480-1650). Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press.

Van Wymeersch, G. (2008). De tentoongestelde andere - een cultuurhistorisch onderzoek naar de koloniale blik (Thesis). Retrieved from https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/356/878/RUG01-001356878_2010_0001_AC.pdf

Vanhee, H., & Castryck, G. (2002). Belgische historiogafie en verbeelding over het koloniale verleden. Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, RBHC(XXXII), 305–320.

Verbeeck, G. (2007). De Lumumba-commissie. Geschiedschrijving en collectieve herinnering. BMGN - Low Countries Historical Review, 122(3), 357–373.

Verbeke, A. L., & Euwema, M. (2010). Een Belgenmop? Over de rol van media en humor bij politieke conflicten. Tijdschrift Conflicthantering, 2, 27–34.

Verbeke, D. (2011). De onafhankelijkheid van Belgisch Congo. Het begin van een geschiedenis (Thesis). Retrieved from https://scriptiebank.be/sites/default/files/661d9456c3573022fb8188762a824c4a.pdf

Vinck, H. (2006). The Influence of Colonial Ideology on Schoolbooks in the Belgian Congo. Paedagogica Historica, 31(2), 354–405.

White, P. R. (2009). Media power and the rhetorical potential of the “hard news” report–attitudinal mechanisms in journalistic discourse. Käännösteoria, ammattikielet ja monikielisyys. VAKKI: n julkaisut36, 30-49.

Universiteit of Hogeschool
Sociologie
Publicatiejaar
2021
Promotor(en)
Peter Stevens
Share this on: