Over zegels en merken: Vlaamse lakenloodjes achterna in het Balticum
Wie kleding koopt schenkt dikwijls aandacht aan het merk, omdat dit wordt geassocieerd met een zeker niveau van kwaliteit. Dat gedrag is terug te voeren op onze middeleeuwse voorouders. Zij herintroduceerden een oud gebruik om de kwaliteit – en de prijs – van textielstoffen te reguleren voor de handel. Vaak zijn deze merktekens de weinige overblijfselen van een zeer intense Vlaamse lakenhandel die over een vijftal eeuwen spande; getuige de vele lakenloodjes die over het Baltische Zeegebied en Aziatisch Rusland aangetroffen werden.
Laken-wat?
Lakenloodjes waren loden zegels die aan laken en ander textiel werden gehangen ter taxatie en als kwaliteitsmerk; voornamelijk bij export. Er circuleerden verschillende soorten, vormen, ontwerpen, etc. afhankelijk van de “producent”. Het zegel garandeerde consumenten van de kwaliteit en de daaraan gebonden prijs én de producent kon bij fouten verantwoordelijk gesteld worden. Voor zowel het (be)zegelen als de uitvoer bestond er een afzonderlijk reguleringssysteem; dat helaas ook werd misbruikt.
Historische achtergrond
Waarom Vlaanderen? De zoute grond van de kustvlakte en dieper landinwaarts bleek de ideale voedingsbodem voor schapen; waardoor massaal wol werd geproduceerd, die vaak ter plekke werd bewerkt. Bovendien beschikte Vlaanderen over veel werkkrachten en profiteerde het van zijn ideale ligging aan het water. Verder kende de streek een intense wisselwerking met Engeland, wat resulteerde in kwaliteitsvol laken uit Engelse wol. Tegen de 14e eeuw raakte de Vlaamse lakenhandel echter in verval door economische en politieke problemen. Men moest zich voortaan toespitsen op de minder kwaliteitsvolle en goedkopere Spaanse wol. De omschakeling bleek succesvol, want in deze periode begon ook de lakenindustrie in Brabant internationaal populair te worden.
“Sprekende” loodjes
De onderzochte lakenloodjes tonen aan dat ook kleinere centra profiteerden van de economische en politieke problemen in Europa die hun grotere buren parten speelden. De zegels vormen vaak het enige bewijs van hun internationale succes, maar blijven onderwerp van discussie. Die wordt vooral veroorzaakt door de verwarring die ontstaat door overlappingen in de gehanteerde symboliek.
Zo maakten Geraardsbergen en Ieper – en occasioneel ook Tienen – gebruik van een kruissymbool.
In het geval van Diest en Leuven wordt de determinatie bemoeilijkt doordat beide steden hun identiek gevormde wapenschild op de zegels plaatsten, zonder er rekening mee te houden dat hun wapenschilden enkel in kleur verschilden.
Brusselse zegels kunnen verward worden met Brugse, doordat beiden soms louter de initiaal ‘B’ op hun zegels drukten.
Zowel Diksmuide als Antwerpen gebruikten dan weer een handvormig symbool.
Britannia rules the waves, Flanders rules the cloth trade
Ook de connectie tussen Engeland en Vlaanderen wordt bevestigd in de aanwezigheid van lakenloodjes. Naast de “traditionele” Vlaamse loodjes worden lakenloodjes teruggevonden van organisaties die veelal door Vlamingen bevolkt werden. De loodjes van de Norwich Russel Company zijn een duidelijk voorbeeld van deze Vlaamse migratie.
Stoffen uit Turnhout (voornamelijk voor bedlinnen) en Wervik waren graag gezien bij onze overzeese buren. De oudste zegels van Wervik droegen een centraal roosmotief, niet te verwarren met een Tudorroos, in combinatie met de stadsnaam. Turnhoutse zegels hebben twee globale varianten. De eerste groep bestaat uit een wapenschild in combinatie met een pentagram. De tweede groep betrof een heilige Petrus in combinatie met het wapenschild.
Opvallende trends
De meeste Vlaamse lakenloodjes werden gevonden in Rusland en zijn voornamelijk afkomstig uit de grote, dure steden; maar ook vele kleinere centra zijn vertegenwoordigd in het bodemarchief. De data uit Rusland zijn een goed voorbeeld van het nut van archeologische bodemvondsten.
Bij de vindplaatsen blijft Noord-Europa ondervertegenwoordigd, maar Denemarken bleek wel contacten te hebben gehad met Gent, Geraardsbergen en Doornik. Litouwen dreef dan weer vooral handel met de grote Artesische (nu Noord-Franse) steden, maar ook met Poperinge en Gent.
Een buitenbeentje onder de lakenloodjes zijn de handelaarzegels. Dit zijn de moeilijkste zegels om te ontcijferen, omdat ze vaak een geheime codetaal bevatten die refereert aan de leefwereld (of de initialen) van de eigenaar. Sommige grotere handelaars zijn ondertussen wel bekend en hun initialen worden langzaamaan aan zegels gekoppeld. In Rusland en Litouwen werden slechts een zestal handelaarzegels aangetroffen.
Misverstanden
Bovenstaande trends schetsen slechts een voorlopig resultaat. Veel is afhankelijk van huidig en toekomstig onderzoek. Niet alle loodjes zijn even duidelijk te identificeren. Het onderzoek wordt extra bemoeilijkt door een gebrek aan beschikbaar historisch materiaal. Aangezien lood een kostbaar metaal was, werd het immers volop gerecycleerd. Het is bijgevolg voorbarig om definitieve conclusies te trekken.
Lakenloodjes schetsen geen volledig beeld, maar kunnen wel worden aangewend om economische, politieke en sociale tendensen en verschuivingen te traceren. Ze bieden ons een alternatieve inkijk in de middeleeuwse en vroegmoderne lakenhandel.
Vlaanderen boven
Onze voorouders waren best wel vooruitstrevend, want zelfs vandaag gebruiken we hun “uitvinding” nog. Als je voortaan kleding koopt, denk dan eens aan hen. Zij maakten mogelijk wat vandaag vanzelfsprekend lijkt. Het verleden leeft. Het verleden is tastbaar. Vlaanderen is state-of-the-art!
Bibliografie
Baetens, Roland, ‘De Zuidelijke Nederlanden en de handel op de Baltische ruimte (17e eeuw)’, in: Wieringa, W.J. (ed.), The Interactions of Amsterdam and Antwerp with the Baltic Region, 1400-1800, Dordrecht: Springer Science+Business Media, 1983, p. 59-71.
Coornaert, Émile, ‘Draperies rurales, draperies urbaines. L’évolution de l’industrie flamande au moyen âge et au XVIe siècle’, Revue belge de philologie et d’histoire, 28 (1), 1950, p. 59-96.
Czaja, Roman, ‘The Changes of the Navigation and Maritime Trade in the Baltic Sea in the Late Medieval Period’, in: Solórzano, Jesús Ángel, Bochaca, Michel & Andrade, Amélia Aguiar (eds.), Gentes de mar en la cuidad atlántica medieval, Logroño: Instituto de Estudios Riojanos, 2012, p. 235-248.
Davies, Matthew, ‘Aliens, Crafts and Guilds in Late Medieval London’, in: New, Elizabeth, A. & Steer, Christian (eds.), Medieval Londoners: Essays to Mark the Eightieth Birthday of Caroline M. Barron, Londen: University of London Press-Institute of Historical Research, 2019, p. 117-147.
Denucé, Jan, De Hanze en de Antwerpsche handelscompagnieën op de Oostzeelanden, ’s Gravenhage: Nijhoff, 1938.
Deploige, Jeroen & Stabel, Peter, ‘Textile Entrepreneurs and Textile Workers in the Medieval City’, in: Lambert, Véronique & Stabel, Peter (eds.), Golden Times. Wealth and Status in the Middle Ages, Tielt: Lannoo Publishers, 2016, p. 240-281.
Dewilde, Marc, Ervynck, Anton & Wielemans, Alexis (eds.), Ypres and the Medieval Cloth Industry in Flanders. Archaeological and Historical Contributions, Asse-Zellik: Instituut voor het Archeologisch Patrimonium, 1998.
Diaz, Rémy, ‘L’Art en question 9: Holbein – Le marchand Georg Gisze – Le monde mis en boîte (version finale)’, in: Canal Educatif à la Demande. Histoire des arts, 22 september 2014, geraadpleegd op 8 mei 2021, https://www.canal-educatif.fr/videos/art/35/holbein-art-en-question-9/g….
Egan, Geoff, ‘Cloth Seals’, London Archaeologist, 3 (7), 1978, p. 177-179.
Egan, Geoff, ‘Medieval and Later Trade in Textiles Between Belgium and England. The Picture from Some Finds of Cloth Seals’, in: De Groote, Koen, Tys, Dries & Pieters, Marnix (eds.), Exchanging Medieval Material Culture, Brussel, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010, p. 55-66.
Elton, Stuart F., Cloth Seals: an Illustrated Guide to the Identification of Lead Seals Attached to Cloth: from the British Perspective, Oxford: Archaeopress Publishing Ltd., 2017.
Endrei, Walter & Egan, Geoff, ‘The Sealing of Cloth in Europe, with Special Reference to the English Evidence’, Textile History, 13 (1), 1982, p. 47-75.
Ervynck, Anton, Deckers, Pieterjan, Lentacker, An, Tys, Dries & Van Neer, Wim, ‘‘Leffinge – Oude Werf’: the First Archaeozoological Collection from a Terp Settlement in Coastal Flanders’, in: Ramaekers, D.C.M, Esser, E., Lauwerier, R.C.G.M & Zeiler, J.T. (eds.), A Bouquet of Archaeozoological Studies. Essays in Honour of Wietske Prummel, Groningen: Universiteit van Groningen, p. 150-160.
Frandsen, Aksel G., ‘Design Aspects for Ship-Bridge Collisions for Selected Recent Major Bridge Projects’, in: Gluver, Henrik & Olsen, Dan (eds.), Ship Collision Analysis, Rotterdam, Balkema, 1998, p. 23-38.
Gaydukov, P.G. & Oleynikov, O.M., ‘Zapadnoevropeyskie tekstilnye plomby iz raskopok v Velikom Novgorode’, Uchenye zapiski Novgorodskogo gosudarstvennogo universiteta imeni Yaroslava Mudrogo, 5 (23), 2019.
Henn, Volker, ‘Het ontstaan van de Hanze’, in: Brand, Hanno & Knol, Egge (eds.), Koggen, kooplieden en kantoren, Groningen: Uitgeverij Verloren, 2009, p. 11-23.
Holman, Thomas S., ‘Holbein’s Portraits of the Steelyard Merchants: An Investigation’, Metropolitan Museum Journal, 14, 1979, p. 139-158.
Kirjavainen, Heini, ‘A Finnish Archaeological Perspective on Medieval Broadcloth’, in: Vestergård Pedersen, Kathrine & Nosch, Marie-Louise B. (eds.), The Medieval Broadcloth, Oxford, Oxbow Books, 2009, p. 90-98.
Kocińska, Maria Karolina & Maik, Jerzy, Średniowieczne i nowożytne plomby tekstylne z wykopalisk w Gdańsku, Łodź: Łódzkie Towarzystwo Naukow, 2004.
Koval, Vladimir, ‘Flamandskie tekstilnye plomby iz raskopok srednevekovogo bazara v Bolgare i nekotorye analogii s territorii Rusi’, in: Makarov, N.A. (ed.), Kratkie soobŝenija Instituta archeologii Vyp. 237, Moskou: Institute of Archaeology of the Russian Academy of Sciences, 2015, p. 211-221.
Krants, Lars, ‘Garanteret kvalitet – historien om en klædeplombe’, in: Aktuelle udgravninger, 29 augustus 2011, geraadpleegd op 16 april 2021, https://aktuelleudgravningermoesmus.wordpress.com/2011/08/29/garanteret….
Kvizikevičius, Linas, ‘Švininiai audeklų antspaudai’, Lietuvos archeologija, 15, 1998, p. 433–446.
Kvizikevičius, Linas, ‘Ŝvininių antspaudų radiniai vilniuje – XVI-XVII a. Importinių audeklų prekybos atspindys’, Lietuvos archeologija, 18, 1999, p. 243-251.
Lesger, Clé & Wijnroks, Eric, ‘The Spatial Organization of Trade. Antwerp Merchants and the Gateway Systems in the Baltic and the Low Countries c. 1550’, in: Brand, Hanno (ed.), Trade, Diplomacy and Cultural Exchange: Continuity and Change in the North Sea area and the Baltic c. 1350-1750, vol. 1, Groninger Hanze Studies, Hilversum: Verloren, 2005, p. 15-35.
Małowist, Marian, ‘The Baltic and the Black Sea in Medieval Trade’, Baltic and Scandinavian Countries. A survey of peoples and states on the Baltic with special regard to their history, geography and economics, 3, 1937, p. 36-42.
Musin, Aleksandr & Toropov, Sergei, ‘A Cloth Seal of Tournai Found at Czermno (Poland) in the European Context’, in: Florkiewicz, Iwona, Jusupović, Adrian & Musin, Aleksandr (eds.), The Sphinx of Slavic Sigillography – Small Lead Seals of “Drohiczyn type” from Czermno, Kraków: Poligrafia Salezjańska, 2020, p. 355-375.
Połczyński, Łukasz & Przymorska-Sztuczka, Magdalena, ‘Polish, Silesian and Local Cloth Seals from Excavations in Gdańsk, Poland’, Open Archaeology, 5, 2019, p. 309-339.
Rodenburg, Nora Maria, ‘Seal and Deal. Cloth Production and Trade Between the Netherlands and Scania During the Late Middle Ages and Early Modern Times’, onuitgegeven masterproef, Lund University, 2011a.
Rodenburg, Nora Maria, ‘Catalogue’, Appendix II, onuitgegeven masterproef, Lund University, 2011b.
Rorke, Martin, ‘English and Scottish Overseas Trade, 1300-1600’, The Economic History Review, 59 (2), 2006, p. 265-288.
Russow, Erki, Randoja, Keiti, Bernotas, Rivo, Tvauri, Andres, Rammo, Riina, Reppo, Monika, Ratas, Jaana, Kreem, Juhan & Lōugas, Lembi, ‘A Late Medieval Treasure Trove of Tallinn Salvage Excavations of the 15th-Century Landfill Between the Jahu and Väike-Patarei Streets’, Archaeological Fieldwork in Estonia, 2018, p. 185-218.
Salys, Andrius, ‘Švininis antspaudas (plomba)’, in: Valdovų Rūmų Muziejus. Lankytojams. Savaitės eksponatas, 2021, geraadpleegd op 16 april 2021, https://www.valdovurumai.lt/lankytojams/savaites-eksponatas/svininis-an….
Taavitsainen, Jussi-Pekka, ‘Keskiajan kangaskaupasta kirjallisten ja esineellisten lähteiden valossa’, in: Linkola, Martti (ed.), Suomen Museo, Vammala: Vammalan Kirjapaino Oy, 1982, p. 23-43.
Taavitsainen, Jussi-Pekka, ‘Lead Seal’, in: Ahola, Maarit, Kivijärvi, Riina, Gaimster, David & Kallioinen, Mika (eds.), Got Woldes: Life in Hanseatic Turku (Kasteel van Turku, Turku, 18 juni 2004-27 februari 2005), Turku: Turku Provincial Museum, 2004, p. 203.
Taavitsainen, Jussi-Pekka, ‘Vanhoista ja nuorista plombeista sekä uusista ja vanhoista lyijysinettilöydöistä’, Muinaistutkija, 3, 2018, p. 37-47.
Van Laere, Raf & Trostyansky, Oleg, ‘Medieval Flemish Cloth Seals from Saray Al-Djadid (Russia)’, RBN, 156, 2010, p. 103-128.
Van Laere, Raf, Loden zegels en verzegelingen. Eerste hulp bij identificatie, Wijer: Limburgse Studies, 2019.
Vlerick, Vincent, ‘De handelspolitiek van de Zuidelijke Nederlanden met betrekking tot het Balticum, 1713-1794’, Masterthesis, Brussel: Vrije Universiteit Brussel, 2006.
Wahlöö, Claes, ‘Klädesplomber – delar i emballage?’, in: Mårtensson, Anders W., Wahlöö, Claes & Nilsson, Nils (eds.), Kulturen 1987. Förpackningar, Trelleborg: Skogs Boktryckeri, 1987, p. 55-61.
Willemsen, Annemarieke, ‘Lakenloden uit het Verdronken Land’, Archeologie Magazine, 6, 2018, p. 56-59.
Wubs-Mrozewicz, Justyna, ‘The Hanse in Medieval and Early Modern Europe: An Introduction’, in: Wubs-Mrozewicz, Justyna & Jenks, Stuart, The Hanse in Medieval and Early Modern Europe, Leiden-Boston: Brill, 2012, p. 1-35.
