Het verbod op onverdoofd ritueel slachten, een pyrrusoverwinning.
Foto: Stad Antwerpen, FelixArchief, Offerfeest - foto's vzw Ciso, Inventarisnummer: 2312#13.
Wie kan er vandaag nog volmondig ‘ja’ antwoorden op de vraag: ‘kan jij zelf het dier slachten wiens vlees je opeet?’ Bijna niemand. Sinds mensen de rurale gebieden de rug toekeerden en in de stad gingen wonen, vergrootte de afstand tussen hen en het voedsel op hun bord. Wie in de stad woont, wordt niet meer geconfronteerd met loslopend vee, een karkas van een rund dat hangt uit te bloeden of het lawaai van een krijsend varken dat door de buurman gekeeld wordt.
De slacht verdween uit het Antwerpse straatbeeld aan het einde van de negentiende eeuw. Door groeiende wetenschappelijke kennis over de gevaren voor de volksgezondheid, besloot het stadsbestuur een centraal slachthuis aan de rand van de stad te openen. Het oog viel hiervoor op het terrein rond de Looibroeck in Antwerpen-Noord, dat in een nagenoeg onbewoonde zone lag. In 1877 opende het slachthuis, en volgde zo een wereldwijde trend van centralisering van de slacht. Het is ook in deze periode dat men voor het eerst experimenteerde met verdoofd slachten, niet omwille van dierenwelzijn, maar wel om de groeiende vleesconsumptie tegemoet te komen. Het is namelijk goedkoper en eenvoudiger om grote groepen vee te doden wanneer ze niet meer bij bewustzijn zijn.
Volgens de Amerikaanse historica Paula Lee was het tegen de twintigste eeuw onmogelijk geworden om nog geconfronteerd te worden met de slacht in een Westerse stad. Mijn masterproef nuanceert haar stelling, want Lee had geen aandacht voor een groep die in de tweede helft van de twintigste eeuw de slacht terugbracht naar West-Europese steden: arbeidsmigranten met een islamitische achtergrond, die uit Marokkaanse en Turkse rurale gebieden migreerden naar België vanaf 1964. Het aandeel moslims in België bleef groeien, zeker na gezinsherenigingen vanaf de jaren 1970. Hierdoor steeg de vraag naar halal vlees. Wegens een gebrek aan islamitische slagerijen in die eerste jaren na de migratie, slachtten sommige moslims thuis, met bijbehorende overlast en milieuhinder. Zo ontdekte ik in het FelixArchief, het stadsarchief van Antwerpen, politierapporten waarin stadsbewoners klaagden over geluids-en geuroverlast van hun islamitische buren.
Het Antwerpse slachthuis faciliteerde al langer de rituele slacht voor de joodse Antwerpenaars. Zij slachtten sinds de opening van het slachthuis in 1877 volgens hun ritus. Joden vormden een kleine groep in de samenleving en hun slachttechniek vormde dus een uitzondering. Door de komst van moslims was rituele slacht geen kwestie meer van uitzondering op de regel, maar een van het bewerkstelligen van co-existentie van verschillende slachttechnieken. Het is daarom interessant om te onderzoeken hoe de stad omging met deze ontwikkelingen, aan de hand van een brede waaier aan archiefmateriaal.
De klachten die de politie bereikte over rituele thuisslachtingen, kwamen voornamelijk in de periode van het Offerfeest binnen. Het was tot 1983, na het indienen van een aanvraag, toegelaten om thuis te slachten. Het een Koninklijk Besluit van 21/02/1983 stelde dat er alleen nog thuis mocht worden geslacht, mits de aanvrager beschikte over een tuin met aarde. Zo niet, moest er in het slachthuis worden geslacht. Dit besluit loste de spanningen in de stad niet op. Dierenrechtenorganisaties bleven zich zorgen maken over de omstandigheden waarin een dier thuis werd geslacht. Was de slachter bekwaam genoeg? Beschikte hij over het juiste materiaal om de slacht goed te volbrengen en het dier zo min mogelijk te laten lijden? Was er wel voldoende controle op de aangiftes of iedereen weldegelijk over een tuin met aarde beschikte?
De druk van dierenrechtenorganisaties op het stadsbestuur en het slachthuis nam toe, wat uiteindelijk in februari 1988 resulteerde in een algemeen verbod op rituele thuisslachtingen. De niet-rituele thuisslachtingen waren nog toegestaan, aangezien deze verdoofd zouden gebeuren in een rurale context door een professionele boer. Dit verbod had een paradoxaal gevolg. Het doel was om de slacht te centraliseren in een gecontroleerde omgeving, uit de stad en uit het zicht. Na het verbod op thuisslachten, moesten er tijdens het Offerfeest duizend schapen op één dag geslacht worden, een logistiek huzarenstuk. Daarbovenop was de site rondom het slachthuis uitgegroeid tot een dichtbevolkte wijk, die met stevige overlast kampte tijdens het Offerfeest. Dit had als gevolg dat het ritueel slachten net zichtbaarder werd.
1988 was eveneens het jaar dat het Vlaams Blok in Antwerpen een grote overwinning haalde met 17,69% van de Antwerpse stemmen en 10 van de 55 gemeenteraadszetels. De spanningen rond het ritueel slachten in een stedelijke context brachten reële problemen met zich mee, die een duurzame oplossing vergden. Het stadsbestuur betrok de islamitische gemeenschap niet als volwaardige partner in de organisatie van het Offerfeest, waardoor de problemen zich bleven opstapelen. Het Vlaams Blok sprong op dit vacuüm en misbruikte het discours van dierenrechtenorganisaties voor de eigen anti-migratie agenda.
Het vergiftigde debat rond ritueel slachten en het islamofobe discours dat hieruit volgde, is een gemiste kans binnen een groter debat rond dierenleed in onze industriële voedselproductie. De historische kijk op de inbedding van de rituele slacht toonde aan dat er geen ruimte was voor een constructief debat met de moslimgemeenschap omwille van een sterk top-down karakter van de regulering van het ritueel slachten. Bovendien laat de islamitische jurisprudentie toe om verdoofd te slachten, aangezien de regels daaromtrent niet strikt zijn afgebakend en de meningen verschillen tussen geleerden. Binnen de islam is er een draagvlak voor betere omgang met dieren, waardoor moslims betrokken konden worden in de bredere discussie rond dierenwelzijn.
In januari 2019 kwam er een Vlaams verbod op onverdoofd ritueel slachten en het Grondwettelijk Hof bevestigde dit in oktober 2021, met onder andere het argument dat er een sterke maatschappelijke behoefte is. Maken joden en moslims én hun behoeften dan geen deel uit van onze maatschappij? En hoe kadert de dieronvriendelijke industriële massaslacht binnen deze maatschappelijke behoefte? Dat gesprek wordt onvoldoende gevoerd. Het verbod op rituele slacht is een pyrrusoverwinning in de strijd voor een diervriendelijke vleesproductie. En de massaslachterijen slachten voort.
Bibliografie
AARAB Mhamed, Halal. Gids over eten & drinken volgens de islam, Den Haag: Stichting ’t Kennishuys,
2019.
BERGEAUD-BLACKLER Florence, “New Challenges for Islamic Ritual Slaughter: A European
Perspective”, Journal of Ethnic and Migration Studies, 33/6, 2007, 965-980.
BERGEAUD-BLACKLER Florence, “Social definitions of halal quality: the case of Maghrebi Muslims
in France”, in: HARVEY Mark, MCMEEKIN Andrew en WARDE Alan, Qualities of food, Manchester:
Manchester University Press, 2013, 94-108.
BERGEAUD-BLACKLER Florence, LEVER John en FISCHER Johan (red.), Halal Matters, Islam, Politics
and Market in Global Perspective, Londen: Routledge, 2015.32
BEYERS Leen en VAN DAMME Ilja (red.), Antwerpen à la carte: eten en de stad, van de middeleeuwen tot
vandaag, Kontich: BAI, 2016.
BEYERS Leen en VAN DAMME Ilja, “Inleiding Antwerpen à la carte”, in: BEYERS Leen en VAN
DAMME Ilja (red.), Antwerpen à la carte: eten en de stad, van de middeleeuwen tot vandaag, Kontich: BAI,
2016, 8-17.
BOLTANSKI Luc en THÉVENOT Laurent, On justification. Economies of worth, vertaald door PORTER
Catherine, Princeton: Princeton University Press, 1991.
BONNE Karijn en VERBEKE Wim, “Religious values informing halal meat production and the
control and delivery of halal credence quality”, Agriculture and Human Values, 25, 2008, 35-47.
BONNE Karijn, Halal meat consumption decision-making among muslim consumers in Belgium, onuitgegeven
doctoraatsverhandeling, vakgebied bio-ingenieurswetenschappen, Universiteit Gent, 2008.
BOONE Marc, Historici en hun métier. Een inleiding tot de historische kritiek, Gent: Academia Press, 2011.
BRACHFELD Sylvain, Onze Joodse buren, Antwerpen: Uitgeverij Houtekiet, 2000.
BUSCEMI Francesco, “How Nazi propaganda represented meat to demonise the Jews”, Media, War
& Conflict, 9/2, 2016, 180-197.
DE VRIESE Dennis, “Regulering en modernisering van de stedelijke economie: Vleesverkoop in
laat- en postcorporatief Brussel (1770-1860)”, Stadsgeschiedenis, 15/1, 2021, 40-53.
DENYS L., 100 jaar stedelijk slachthuis, Antwerpen: stad Antwerpen, 1977.
ELIAS Norbert, Het civilisatieproces. Sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen,
Utrecht: Uitgeverij Het Spectrum, 1982.
ETTOURKI Karim, DE SCHUTTER Sam en GODDEERIS Idesbald, “Historical research on Moroccan
migration in Belgium”, in: TIMMERMAN Christiane, FADIL Nadia, GODDEERIS Idesbald e.a.,
Moroccan Migration in Belgium, Leuven: Leuven University Press, 2017, 61-84.
FADIL Nadia, “The study of Islam and Moroccan migration in Belgium”, in: TIMMERMAN
Christiane, FADIL Nadia, GODDEERIS Idesbald e.a., Moroccan Migration in Belgium, Leuven: Leuven
University Press, 2017, 41- 60.
Febe ARMANIOS en ERGENE Bogac, Halal Food. A History, Oxford: Oxford University Press, 2018.
FITZGERALD Amy J., “A Social History of the Slaughterhouse: From Inception to Contemporary
Implication”, Human Ecology Review, 17/1, 2010, 58-69.
FRASER David, Anti-Shechita Prosecutions in the Anglo-American World, 1855-1913, Brighton: Academic
Studies Press, 2018.
HABERMAS Jürgen, “Religion in the Public Sphere”, European Journal of Philosophy, 14/1, 2006, 1-25.33
HABERMAS Jürgen, Strukturwandel der Öffentlichkeit: Untersuchungen zu einer Kategorie der bürgerlichen
Gesellschaft, Neuwied: Luchterhand, 1976.
HABERMAS Jürgen, The structural transformation of the public sphere: An inquiry into a category of Bourgeois
society, vertaald door BURGER T. en LAWRENCE F., Cambridge: The MIT Press, 1989.
HEIER Zachary, In Concern of Animal Welfare, or with Xenophobic Intent: An Analysis of State-Decreed
Bans on Non-Stun Halal Slaughter in Europe and the Threat to Religious Freedom, onuitgegeven
masterproef, vakgebied Geschiedenis, The University of Vermont, 2018.
Jocelyne CESARI, “The Securitisation of Islam in Europe”, Challenge Landscape of European Liberty
and Security, 15, 2009, 1-12.
KARČIĆ Harun, “Applying Islamic Norms in Europe: The Example of Bosnian Muslims”, Journal
of Muslim Minority Affairs, 35/2, 2015, 245-263.
KETELS Floor, De juridische integratie van de islam in België en andere landen, onuitgegeven masterproef,
vakgebied Rechten, Universiteit Gent, 2011.
KURTH Laura en GLASBERGEN Pieter, “Dealing with tensions of multiculturalism: The politics of
ritual slaughter in the Netherlands”, European Journal of Cultural Studies, 20/4, 2017, 413-432.
LAPIDUS Ira M., A History of Islamic Societies. Third Edition, New York: Cambridge University Press,
2014.
LEE Paula Young (red.), “Introduction: Housing Slaughter”, in: LEE Paula Young, Meat, modernity,
and the rise of the slaughterhouse, Durnham: University of New Hampshire Press, 2008, 1-12.
LEE Paula Young, “Conclusion: Why Look at Slaughterhouses?”, in: LEE Paula Young (red.), Meat,
modernity, and the rise of the slaughterhouse, Durnham: University of New Hampshire Press, 2008, 237-
243.
LEE Paula Young, Meat, modernity, and the rise of the slaughterhouse, Durnham: University of New
Hampshire Press, 2008
LOOBUYCK Patrick, Samenleven met overtuigingen. Levensbeschouwing, democratie en wetenschap, Kalmthout:
Pelckmans Pro, 2018.
MARÉCHAL Brigitte en BOUSETTA Hassan, Islam en moslims in België. Lokale uitdagingen & algemeen
denkkader, synthesenota, Brussel: Koning Boudewijnstichting, 2003.
MELCHIONNI Maria Grazia, “Muslims in Europe or European Muslims? The construction of a
problem”, Rivista di Studi Politici Internazionali, 2016, 83/2, 169-187.
PENNINX Rinus, KRAAL Karen, MARTINIELLO Marco e.a., “Introduction: European Cities and
Their New Residents”, in: PENNINX Rinus, KRAAL Karel, MARTINIELLO Marco e.a., Citizenship in
European Cities. Immigrants, local politics and integration policies, Aldershot: Ashgate, 2005, 1-16.
SOYSAL Yasemin Nuhoglu, “Changing parameters of citizenship and claims-making: Organized
Islam in European public spheres”, Theory and Society, 26/4, 1997, 509-527.34
TAYOB Shaheed, “‘O You who Believe, Eat of the Tayyibat (pure and wholesome food) that We
Have Provided You’ Producing Risk, Expertise and Certified Halal Consumption in South Africa”,
Journal of Religion in Africa, 46, 2016, 67-91.
TIMMERMAN Christiane, “Social sciences and Moroccan migration in Belgium”, in: TIMMERMAN
Christiane, FADIL Nadia, GODDEERIS Idesbald e.a., Moroccan Migration in Belgium, Leuven: Leuven
University Press, 2017, 23-40.
TIMMERMAN Christiane, FADIL Nadia, GODDEERIS Idesbald e.a., “Introduction”, in: TIMMERMAN
Christiane, FADIL Nadia, GODDEERIS Idesbald e.a., Moroccan Migration in Belgium, Leuven: Leuven
University Press, 2017, 9-20.
VERVOORT Laura, (On)verdoofd slachten. Over moeilijke relatie tussen dierenwelzijn en godsdienstvrijheid,
onuitgegeven masterproef, vakgebied Rechten, Universiteit Gent, 2017.
YOUSIF Ahmad, “Islam, Minorities and Religious Freedom: A Challenge To Modern Theory of
Pluralism”, Journal of Muslim Minority Affairs, 20/1, 2000, 29-41.
