Zit er muziek in het Vlaamse erfgoed?

Raphael
De Mey

De Roma, Amuz, C-mine en andere Bijlokes zijn Vlaamse monumenten die de laatste decennia zijn herbestemd tot concertzalen. De delicate afweging van akoestiek en erfgoedwaarde bepaalt zowel het prijskaartje als de muziekgenres die kunnen geprogrammeerd worden.

Waarderen is beleven

De waarde die we toekennen aan erfgoed is tijds- en cultuurgebonden. In 1977 wordt Richie Blackmore verbannen uit het Empire theater in Liverpool. De gitarist heeft net zijn Stratocaster stuk geslagen op het pleisterwerk van het Louis XVI-interieur. Vijftien jaar later worden beschadigingen door bekende artiesten gekoesterd als waardevolle relieken bij de reddingsoperatie van L’Olympia in Parijs. De plaats van herinnering wint dus aan belang ten aanzien van de intrinsieke fysieke waarde van het gebouw. Nog merkwaardiger is dat zelfs de gebreken inzake akoestiek bewust worden behouden als volwaardig aspect van authenticiteit. Zo verwonderlijk is dit echter niet. Beleving van zowel erfgoed als muziek maken deel uit van eenzelfde proces.  Door zintuigelijke waarneming worden positieve of negatieve emoties teweeggebracht via stimuli. Vervolgens worden die emoties beleefd. Opeenvolgende belevingen tenslotte vormen onze ervaring. Waardering kan zo beschouwd worden als functie van de mate waarin een stimulus een organisme activeert.  De bijzondere waardering van monumenten kan verklaard worden door hun visuele variatie en verscheidenheid van elementen en bouwmaterialen en hun symbolische rijkdom als historische bron. Dit beantwoordt aan een menselijke psychologische en fysiologische basisbehoefte om te leren en te ontdekken.

De kip of het ei? Ontstaan van concertzalen

Van de vroege middeleeuwen tot de 17de en 18de eeuw wordt muziek gemaakt op maat van bestaande gebouwen. Gregoriaanse gezangen en later polyfonie worden geschreven op maat van nagalmende kerken en kamermuziek voor intiemere salons of balzalen in paleizen. Pas na het verdwijnen van het adellijke patronage ontstaan concertzalen voor betalend publiek. Om rendabel te zijn wordt het aantal zitplaatsen en het volume groter. Composities uit de 19de -eeuwse romantiek zijn daarom geschikt voor statige concertzalen met een lange nagalmtijd. Dit is het aantal seconden dat het duurt voor het geluidsdrukniveau met 60 dB is gedaald. De Amerikaan Sabine ontdekt begin 20ste eeuw dat nagalmtijd berekend kan worden door het volume te delen door de geluidsabsorptie. Vanaf dan wordt het ontwerp van concertzalen bepaald door de beoogde nagalmtijd naargelang de muziekstijl. Er is daarom differentiatie tussen zalen voor symfonisch orkest, kamermuziek, populaire muziek of multifunctioneel gebruik. Zowel nagalmtijd als geluidsfrequenties spelen hierbij een rol. Geluidsgolven kunnen immers kort of lang zijn met respectievelijk hoge en lage frequenties. Zalen voor pop, rock en jazz met elektronische versterking worden gekenmerkt door een staand publiek dat veel midden- en hoogfrequenties absorbeert en een hoog geluidsniveau in de lage frequenties. In het ontwerp dient daarom de nagalmtijd in deze lage frequenties te worden beperkt.

Het oog wil ook wat

Concertzalen kunnen met elkaar vergeleken worden door middel van kwaliteitscriteria. Naast nagalmtijd zijn er onder meer verstaanbaarheid, ruimtelijkheid en intimiteit. Vooral het laatste criterium is interessant omdat uit recent onderzoek blijkt dat naast auditieve ook visuele stimuli bepalend zijn. De intimiteit wordt verhoogd door fysieke nabijheid. Vandaar ook de tendens van nieuwe concertzalen voor symfonisch orkest waar het publiek als een wijngaardveld verdeeld is rond het podium. Belangrijk voor concertzalen in erfgoed is dat bouwkundige erfgoedwaarden die in het bijzonder visueel beleefd worden een belangrijke meerwaarde kunnen zijn voor de intimiteitsbeleving. Bovendien kunnen architectonische erfgoedwaarden zoals typologie, materialen of ornamenten fysieke randvoorwaarden stellen voor de objectiveerbare kwaliteitscriteria. Een groot volume zoals een kerk gaat gepaard met een grote nagalmtijd. Of een bepaalde eigenschap uiteindelijk een akoestisch voor of nadeel is zal vooral afhangen van de gewenste muziekprogrammatie.

Bezin eer je begint

Beleidskeuzes kunnen al dan niet uitgaan van de sterkte van een bepaalde typologie. Bij de herbestemming van de voormalige 17de eeuwse Augustijnerkerk tot Amuz is resoluut gekozen voor de programmatie van Vlaamse polyfonie. Aangezien dit muziekgenre aansluit bij zowel het sacraal karakter als de lange nagalmtijd van het gebouw zijn kleine investeringen voldoende inzake akoestiek. Om de 13de eeuwse ziekenzaal van het Bijlokeklooster geschikt te maken voor symfonisch orkest is daarentegen ingrijpend verbouwd. Het houten dakgebinte absorbeert immers veel geluid en ook de te smalle en lange ruimte zorgt voor een mindere intimiteitsbeleving.  Om voldoende nagalmtijd te creëren is daarom het volume vergroot door uitdieping van de vloer. Bepaalde vormen, ornamenten of ruimtelijkheid van monumenten kunnen dus geluidstechnische uitdagingen zijn. Zo zorgt de centrale koepel in de Roma voor een flutterecho bij versterkte muziek. Anderzijds biedt het initieel ontwerp als schouwburg en cinema goede zichtlijnen, intimiteitsbeleving en geluidsabsorberende materialen die een veelzijdige programmatie toelaten. De Roma toont ook aan dat met goedkope ingrepen akoestische problemen aangepakt kunnen worden.  De ambitieuze herbestemming van Handelsbeurs Gent daarentegen is niet mogelijk zonder de grote financiële draagkracht van een private mecenas (het huidige Baloise Insurance). Alhoewel de zaal een natuurlijke akoestiek heeft voor kamermuziek is ingezet op innovatieve technologie om de ruimte flexibel te maken voor een breed spectrum aan nagalmtijden. Zowel theater, rock als klassieke muziek kunnen zo geprogrammeerd worden.

Erfgoed first

Ongeacht de technische of financiële mogelijkheden is erfgoedzorg bij beschermde monumenten steeds een belangrijke bekommernis. Door prioritair in te zetten op de akoestische eisen en enkele ingrepen met een eerder irreversibel karakter werpt de Bijloke dit dwingende keurslijf voor een stuk van zich af. De slinger kan ook omslaan in de andere richting. Bij de Centrale in Gent leidt het streven naar een zo intact mogelijk behoud tot akoestische problemen. Een glazen wand als venster op de als museum behouden turbinehal is zodanig reflecterend dat het permanent met geluidsabsorberende doeken moet verhuld worden. Als een soort derde weg heeft C-mine volledige nieuwbouwen ingepast in de T-vormige machinegebouwen van de mijnsite. De theaterzaal voldoet aan alle hedendaagse akoestische eisen. Door te ontsnappen aan de restricties van het bestaande monument, mist de concertzaal wel een directe erfgoedbeleving.  De puzzel is vaak moeilijk te leggen. Een akoestisch en erfgoedprofiel dat volledig samenvalt zoals Amuz of plaatsen van herinnering die één worden met de concertzaal zoals de Roma blijven zeldzame parels.

 

Beïnvloedingsmodel kwaliteitscriteria akoestiek bouwkundige erfgoedwaarden en beleving via zintuigelijke stimuli



Situering nagalmtijden en zaalgebruik 6 onderzochte concertzalen op schema van Caroline Hörger & Daniel Hajduk.

 

Bibliografie



Adelman-Larsen, Niels Werner, et al. “Suitable reverberation time for halls for rock and pop music.” The Journal of the Acoustical Society of America, vol. 127, no. 1, 5 jan. 2010, pp. 247-255, doi:10.1121/1.3263611.



André Loeckx en Els Vervloesem. “Architectuur voor stadsvernieuwing.” Architectuurboek Vlaanderen n°10. Radicale gemeenplaatsen. Europese architectuur uit Vlaanderen, geredigeerd door Christoph Grafe, Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2012, pp. 139-162.



Artikel 5.32.2.2bis. § 3. VLAREM II. Besluit van de Vlaamse regering van 1 juni 1995 houdende algemene en sectorale bepalingen inzake milieuhygiëne, versie 1 okt. 2019,  navigator.emis.vito.be/mijn-navigator-extra-info.php?woId=263&woVersion=2021-07-15. 

Arup acoustics. Figure 5: Modelled occupied Reverberation Time, RT (s) in the first performance in the Concertzaal with a flat floor in the 1kHz octave band; Figure 7: Modelled occupied Reverberation Time, RT (s) in refurbished Concertzaal with a flat floor in the 1kHz octave band. Bijloke, www.bijloke.be/pQZlrfl/nieuwe-concertzaal/het-project. Geraadpleegd op 19 mei 2020.

Asselineau, Marc. Building acoustics. Boca Raton: CRC Press. Taylor & Francis Group, 2015.

Auditorium Paganini. Paganini congressi, www.paganinicongressi.it/. Geraadpleegd op 2 juli 2021.

“Augustinus.” Belgisch Staatsblad, 1 nov. 2001, www.ejustice.just.fgov.be/vzw/vzwn.htm. 



Barron, Michael. Auditorium Acoustics and Architectural Design. London: E & FN Spon, 1992.

36bce992873505fd61d94d0c735ddfc1-c_Handelsbeurs_Concertzaal. Handelsbeurs, www.handelsbeurs.be/nl/praktisch. Geraadpleegd op 15 augustus 2021.

Beckers, Johan. 1_AMUZ_cJohan-Beckers. Discoverbenelux, www.discoverbenelux.com/amuz/. Geraadpleegd op 14 augustus 2021.

Becuwe, Frank et al. “Gebouwde Histories. Handleiding voor bouwhistorisch onderzoek.” Handleidingen van het agentschap Onroerend Erfgoed, nr. 15, Brussel: Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, apr. 2017.



Becuwe, Frank et al. Een eeuw steenkool in Vlaanderen. Mijnpatrimonium Scharniernota 2001. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Departement voor Leefmilieu en Infrastructuur (LIN). Administratie voor Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg. Afdeling Monumenten en Landschappen, 2001. 

Beranek, Leo. Concert halls and opera houses : music, acoustics, and architecture. 2nd ed., New York: Springer, 2004.

Beranek, Leo. Music, Acoustics & Architecture. New York: John Wiley & Sons Inc., 1962.

Berns, Thomas. sommerkino_mordimorientexpress. 2018. Landschaftspark Duisburg-Nord, www.landschaftspark.de/aktuelles/das-stadtwerke-sommerkino-2021-ist-abg…;

“Bijlage 09012729 Belgisch Staatsblad.” Belgisch Staatsblad, 23 jan. 2009, www.ejustice.just.fgov.be/tsv/tsvn.htm. 

“Bijlokehospitaal en Bijlokeklooster. Bouwkundig element.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, 2021, inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/20338. 

“Bijlokehospitaal: ziekenzaal en kapel. Beschermd monument van 17-10-1980 tot heden.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/8862. Geraadpleegd op 14 mei 2021.

“Binnenkrant. Antwerpen, de herbestemming van de Sint-Augustinuskerk tot muziekcentrum.” Monumenten en Landschappen,  jrg. 25, nr. 4, jul. 2006 - aug. 2006, pp. 7-8.

Bollaert, Stijn. 41n4e-crit-stijn-bollaert-c-mine. Divisare, divisare.com/projects/156285-51n4e-crit-stijn-bollaert-c-mine. Geraadpleegd op 14 augustus 2021.

Boncquet, Dirk et al. Ro-route : wandel langs tweeëntwintig architectuurparels in de Gentse binnenstad, gerestaureerd & gerealiseerd door Romain Berteloot. Gent: De vrienden van architect Ro Berteloot/Stad Gent Departement Cultuur en Sport, 2013. 

Braeken, Jo et al. “Sint-Augustinuskerk. Bouwkundig element.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/5092. Geraadpleegd op 5 mei 2021.

Brixen, Eddy B. Reverberation time, De Roma, Antwerpen, BE. 2017. Showtex, www.showtex.com/nl/projecten/theater/de-roma-antwerpen.

“Brug Handelsbeurs.” Vlaams Architectuur Instituut, www.bijloke.be/pQoxDSw/zaalhuur-en-events/het-gebouw. Geraadpleegd op 4 juli 2021.



Byrne, David. Hoe muziek werkt. 4de druk, Amsterdam: Xanders Uitgevers BV, 2016.

320c22cb2000ffd66bff6f568a84bf20-Concertzaal_HR_5. Handelsbeurs, www.handelsbeurs.be/nl/over/huur-de-zaal. Geraadpleegd op 16 augustus 2021.

“C-mine Genk. Van mijnsite naar nieuwe stedelijke ruimte.” Complexe stadsprojecten, Kenniscentrum Vlaamse steden, www.complexestadsprojecten.be/Paginas/Genk_C-mine.aspx. Geraadpleegd op 2 juli 2020.

“C-Mine in Genk wint de Vlaamse Monumentenprijs.” Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, 2 sep. 2013, www.onroerenderfgoed.be/nieuws/c-mine-genk-wint-de-vlaamse-monumentenpr…;

Cerreta, Maria, et al. “A Creative Living Lab for the Adaptive Reuse of the Morticelli Church: The SSMOLL Project.” Sustainability, vol. 12, no. 24, 17 dec. 2020, pp. 1-20, doi:10.3390/su122410561.

“Cinema Roma. Beschermd monument van 06-09-2002 tot heden.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/4163. Geraadpleegd op 24 april 2021.



“Cinema Roma. Bouwkundig element.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/11213. Geraadpleegd op 24 april 2021.



Créer dans le créé : L'architecture contemporaine dans les bâtiments anciens. Essais et documents. Paris: ICOMOS France/Electra moniteur, 1986. 

Cressman, Darryl. “Acoustic architecture before science. The case of Amsterdam’s Concertgebouw”. SoundEffects - An Interdisciplinary Journal of Sound and Sound Experience, vol. 5, no. 1, jan. 2015, pp. 11-23, doi:10.7146/se.v5i1.23304.

“Cultuurhuis de Roma.” Bureau Bouwtechniek, b-b.be/nl/portfolio/cultuurhuis-de-roma/ . Geraadpleegd op 5 juli 2021.

Dart, Thurston. The Interpretation of Music. New York: Harper & Row, 1963.

De centrale. Intercultureel centrum. Technische fiche, Turbinezaal. De Centrale. Versie jul. 2014.

De Corte, Phoebe. Bijloke, www.bijloke.be/pQoxDSw/zaalhuur-en-events/het-gebouw. Geraadpleegd op 5 juli 2021.

“De Kraankinders.” Belgisch Staatsblad, 25 Jan. 2000, www.ejustice.just.fgov.be/vzw/vzwn.htm. 

De Laere, Johan. Nagalmtijd in zaal-staand zonder gordijnen. 2005. Verslag technische bespreking en akoestische metingen 31 aug 2005, De Laere, Johan, 2005.

De Laere, Johan. Verslag technische bespreking en akoestische metingen 31 aug 2005. 5 sep. 2005.



“De Roma Antwerpen.”Showtex, sep. 2017, www.showtex.com/nl/projecten/theater/de-roma-antwerpen. 



“De Roma in Borgerhout wint de Onroerenderfgoedprijs 2016”, Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, 7 okt. 2016, www.onroerenderfgoed.be/nieuws/de-roma-borgerhout-wint-de-onroerenderfg…;

de-roma-showtex-023. Showtex, www.showtex.com/nl/projecten/theater/de-roma-antwerpen. Geraadpleegd op 5 juli 2021.

De Rynck, Patrick. “De toekomst? Samenwerken! Bart Demuyt in gesprek met Manfred Sellink.” Zaal Z, jrg. 7, nr. 25, jun. 2018- aug. 2018, pp. 4-10. 

De Schepper, Jo. “Steenkoolmijn Winterslag: fase 1. Beschermd monument van 23-04-1993 tot heden.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, https://id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/2391. Geraadpleegd op 2 juli 2021.

De Vuyst, Wout en Guido Everaert. “De Handelsbeurs : de metamorfoses van de Gentse Hoofdwacht (18de - begin 20ste eeuw)”. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent nieuwe reeks Deel LV, jrg. 55, 2001, pp. 297-346. 

Dekoninck, Luc. Grondig akoestisch onderzoek en geluidsplan Handelsbeurs concertzaal Gent. Referentie: PA2012_005_Handelsbeurs. Universiteit Gent, faculteit ingenieurswetenschappen. In opdracht van: Handelsbeurs concertzaal, 18 dec. 2012.

Demuyt, Bart en Elise Simoens. “De vraag naar het waarom. Uitdagingen van de historisch geïnformeerde uitvoeringspraktijk.” Een barokke parel als hedendaagse concertzaal, geredigeerd door Bart Demuyt, eerste druk , Antwerpen: Davidsfonds/Standaard uitgeverij nv en AMUZ, 2018, pp. 167-191.

Department of the Environment. Great Britain. Aspects of Conservation: New Life for Old Buildings No. 1. London: Stationery Office Books, 1971.

Dhooghe, Luc. “Theaterarchitectuur. Ha’, muziek tussen plein en water. Herbestemming en renovatie van de handelsbeurs in Gent.” Proscenium, jrg. 6, nr. 25, dec. 2002, pp. 6-11. 

DMT architecten, dmtarchitecten.be/nl/projecten/de-roma/. Geraadpleegd op 16 augustus 2021.

“Een eigentijds complex.” AMUZ, https://amuz.be/locatie/concertlocatie/. Geraadpleegd op 5 mei 2021.

“Een ode aan elektriciteit: een kleine geschiedenis van De Centrale.” Tijdschrift voor industriële cultuur -driemaandelijks museumtijdschrift van het MIAT, jrg. 30, nr. 122, 2de trimester 2013, pp. 30-31. 

Een verkennend onderzoek naar de kenmerken, noden en uitdagingen van bovenlokale cultuurinfrastructuren in Vlaanderen en Brussel. Stafdienst Informatie en Kennismanagement van het Departement Cultuur, Jeugd, Sport en Media (CJSM), Dec 2015.

Engagement & Erfgoed.” De Roma, www.deroma.be/nl/engagement-erfgoed/.

Fiedler, Jobst and Sascha Schuster. “The Elbphilharmonie Hamburg.” Large Infrastructure projects in Germany. Between Ambition and Realities, edited by Kostka, Genia and Jobst Fiedler, Berlin: Hertie School of Governance, 2016, pp. 39-86.

Fonds culturele Infrastructuur. Jaarverslag 2017. Departement Jeugd, Cultuur en Media Vlaamse Gemeenschap. Versie 24 jul. 2018.

Fonds culturele Infrastructuur. Jaarverslag 2018. Departement Jeugd, Cultuur en Media Vlaamse Gemeenschap.

Forsyth, Michael. Buildings for Music. Cambridge (Mass.): The MIT Press, 1985.

Ganzeboom, Harry. Beleving van monumenten 1. Een onderzoek naar herkenning, waardering en bezichtiging van monumenten uitgevoerd in de binnenstad van Utrecht. Utrecht: Rijksuniversiteit Utrecht vakgroep theorie en methodologie van de sociologie in opdracht van het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk, 1982.

Gemeenteraad – Besluit. Nummer 2012_GR_00413. Stad Gent. 29 mei 2012. 

Grondplan Theateropstelling. Handelsbeurs, www.handelsbeurs.be/nl/over/huur-de-zaal. Geraadpleegd op 15 augustus 2021.

“Grote zaal.” AMUZ, inamuz.be/locatie/ruimten/grote-zaal/. Geraadpleegd op 5 mei 2021.



“Grote Zaal.” C-mine, www.c-mine.be/zaal/grote-zaal-c-mine-cultuurcentrum . Geraadpleegd op 2 juli 2020.

Guerrin, Michel. “L'Olympia garde sa salle mais risque de perdre son âme.” Le Monde, 4 mars 1995, www.lemonde.fr/archives/article/1995/03/04/l-olympia-garde-sa-salle-mai….

Haesendonck, Dries. Persoonlijk interview. 13 juli 2021 en 14 juli 2021.

Handelsbeurs: geluidisolatie naar de buren. meetresultaten en eerste beoordeling. Rapport: HA01.doc. Daidalos, bouwfysisch ingenieursbureau. Opdrachtgever: Handelsbeurs. 17 mei 2005.

 

Hartog, François. “Time and Heritage.” Museum International, vol. 57, no. 3, 2005, pp. 7-18.

Heirman, Frank. Het paleis om de hoek. Antwerpen: BMP nv, 2006.

Herr, Christopher R. en Gary W. Siebein. “An Acoustical History of Theaters and Concert Halls: An Investigation of Parallel Developments in Music, Performance Spaces, and the Orchestra”. Conference Constructing Identity, “souped-up” and "unplugged": Proceedings of the 86th ACSA Annual Meeting and Technology Conference. Edited by Craig Barton. Association of Collegiate Schools of Architecture, 1998, pp. 146-152.

“Het gebouw.” Bijloke, www.bijloke.be/pQoxDSw/zaalhuur-en-events/het-gebouw. Geraadpleegd op 14 april 2021.

“Hoofdcomplex van de mijn van Winterslag. Bouwkundig element.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/201202. Geraadpleegd op 2 juli 2021.

Hooft, Elise et al. Inventariseren van Bouwkundig Erfgoed, geredigeerd door Debonne, Vincent en Leen Meganck. Brussel: Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, 2013.

Hörger, Caroline & Daniel Hajduk. Frequency ranges of musical instruments and

singing voices. 2009. Acoustics and Sound Insulation: Principles, Planning, Examples,  Mommertz, Eckard, et al., Basel: Birkhäuser, 2009, fig. 2 p. 8.

Hörger, Caroline & Daniel Hajduk. How the positioning of the absorbent material in front of the reflective surface affects the outcome. 2009. Acoustics and Sound Insulation: Principles, Planning, Examples,  Mommertz, Eckard, et al., Basel: Birkhäuser, 2009, fig. 2 p. 22.

Hörger, Caroline & Daniel Hajduk. Reverberation time T [s]. 2009. Acoustics and Sound Insulation: Principles, Planning, Examples,  Mommertz, Eckard, et al., Basel: Birkhäuser, 2009, fig. 1 p. 14.

Hörger, Caroline & Daniel Hajduk. The sound propagation paths in a room can be illustrated with soundwaves. a Paths of direct sound and first reflections b Schematic room impulse response: direct sound and reflections shown by way of individual impulses. 2009. Acoustics and Sound Insulation: Principles, Planning, Examples, Mommertz, Eckard, et al., Basel: Birkhäuser, 2009, fig. 1 p. 12.

Hörger, Caroline & Daniel Hajduk.  Two sinusoidal pitches (pure tones) with frequencies that differ by a factor of 100. High pitches correspond to short wavelengths, low pitches to long wavelengths. A sound, noise or even a bang are all made up of a multitude of sine-waves together, the composition of which changes over time. 2009. Acoustics and Sound Insulation: Principles, Planning, Examples, Mommertz, Eckard, et al., Basel: Birkhäuser, 2009, fig. 1 p. 8.

“Huur de zaal.” Handelsbeurs, www.handelsbeurs.be/nl/over/huur-de-zaal . Geraadpleegd op 1 juli 2020.

Huvenne, Paul. “De poort van de hemel. Geschiedenis van de Sint-Augustinuskerk.” Een barokke parel als hedendaagse concertzaal, geredigeerd door Bart Demuyt, eerste druk , Antwerpen: Davidsfonds/Standaard uitgeverij nv en AMUZ, 2018, pp. 21-72.

Hyde, Jerald R. “Discussion of the Relation between Initial Time Delay Gap (ITDG) and Acoustical Intimacy: Leo Beranek’s Final Thoughts on the Subject, Documented”. Acoustics, vol. 1, no. 3, 22 jul. 2019, pp. 561–569, doi.org/10.3390/acoustics1030032.

ICOMOS New Zealand Charter for Conservation of Places of Cultural Heritage Value”. ICOMOS, 2010. www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/ICOMOS_NZ_Charter_2010_FINAL_1…;

Infofiche Basistechniek AMUZ. AMUZ, 2021.

Irace, Fulvio and Maria Teresa Feraboli, editors. Renzo Piano Building Workshop: Visible Cities. Milano: Galleria della Triennale, 2007.         

Iversen, Margaret. Alois Riegl: art, history and theory. Cambridge (Mass.): MIT press, 1993.

Johnson, James, et al. Architectural acoustics : principles and design, Upper Saddle River: Prentice-Hall, 1999. 

Jongeneelen, Paul. DMT architecten, dmtarchitecten.be/nl/projecten/de-roma/. Geraadpleegd op 16 augustus 2021.

Kapowow, turbinezaal. 7 apr. 2011. Kapowow Wordpress, kapowow.wordpress.com/2011/04/07/de-centrale/#jp-carousel-1588. 

“Kazerne Hoofdwacht, later Handelsbeurs. Beschermd monument van 29-11-1943 tot heden.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/8312. Geraadpleegd op 5 juli 2021.

“Kazerne Hoofdwacht, later Handelsbeurs. Bouwkundig element.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/25213. Geraadpleegd op 1 juli 2020.

“Kelderzaal.” De Centrale, decentrale.be/nl/zalen/kelderzaal. Geraadpleegd op 25 juni 2020.

“Kleine Zaal.” C-mine, www.c-mine.be/zaal/kleine-zaal. Geraadpleegd op 2 juli 2020.

Kmeron. Puggy Soundcheck @ Olympia Paris-6945. 17 nov. 2011. Flickr, www.flickr.com/photos/frf_kmeron/6366206167/in/photostream/. 

Kronenburg,  Robert. This must be the place. An architectural history of popular music performance venues. New York: Bloomsbury, 2019.

“Laatste restauratiefase AMUZ ingezet.” Renoscripto tijdschrift. Nationaal tijdschrift voor architecten en de volledige projectmarkt, nr. 54, sep. 2008 - nov. 2008, pp. 36-41.

Laleman, Marie Christin, et al. Ontdek de Bijloke Gent : geschiedenis, architectuur, cultuur. Gent: Academia Press, 2014.

Leye, Marijke. “De uitbouw van het sociaal-artistieke beleid in Gent.” Demos, demos.be/sites/default/files/de_uitbouw_van_het_sociaal-artistieke_beleid_in_gent_marijke_leye.pdf. Geraadpleegd op 24 april 2021.

Lokki, Tappio and Jukka Pätynen. “Architectural Features That Make Music Bloom in Concert Halls.” Acoustics, vol. 1, no. 1, 22 may 2019, pp. 439–449, doi.org/10.3390/acoustics1020025.

Lootens, Jos. Persoonlijk interview. 1 juli 2021.

Meijer, Janine. “Interview met architect David Howarth (DRDH) en akoesticus Ned Crowe (Arup).” Bijloke, www.bijloke.be/pQZlrfl/nieuwe-concertzaal/het-project. Geraadpleegd op 14 april 2021.

_MG_0546. C-mine, www.c-mine.be/zaal/kleine-zaal. Geraadpleegd op 14 augustus 2021.

“Missie & Visie.” C-mine, www.c-mine.be/missie-visie. Geraadpleegd op 2 juli 2020.

“Missie.” AMUZ, amuz.be/amuz/missie/. Geraadpleegd op 5 mei 2021.



“Missie.” Bijloke, www.bijloke.be/pQDzS5/missie. Geraadpleegd op 14 april 2021.

Mısırlısoy, Damla and Kağan Günçe. “Adaptive reuse strategies for heritage buildings: A holistic approach”. Sustainable Cities and Society, vol. 26, oct. 2016, pp. 91–98.

Mommertz, Eckard, et al. Acoustics and Sound Insulation: Principles, Planning, Examples. Basel: Birkhäuser, 2009.

51N4E. niveau 1. “De tempel en de fabriek. Architecturale concepten voor cultuur in Vlaanderen.” Architectuurboek Vlaanderen n°10. Radicale gemeenplaatsen. Europese architectuur uit Vlaanderen, Christoph Grafe, Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2012, p. 249.

51N4E. snede AA’. “De tempel en de fabriek. Architecturale concepten voor cultuur in Vlaanderen.” Architectuurboek Vlaanderen n°10. Radicale gemeenplaatsen. Europese architectuur uit Vlaanderen, Christoph Grafe, Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2012, p. 245.

“Ontdek de nieuwe concertzaal. De werken.” Bijloke, www.bijloke.be/pQZlrfl/nieuwe-concertzaal/het-project. Geraadpleegd op 14 april 2021. 

Opbrouck, Stijn. Persoonlijk interview. 25 juni 2021.

“Over De Centrale.” De Centrale, decentrale.be/nl/over-de-centrale. Geraadpleegd op 25 mei 2020. 

Palais des Beaux-Arts. Concert halls and opera houses : music, acoustics, and architecture. 2nd ed., Beranek, Leo, New York: Springer, 2004, p. 187.  



Peelen, Ed. “Betekenisvolle belevenissen.” Cultuur is beleven. De ervaringseconomie: zegen of vloek?, geredigeerd door Schramme, Annick, Tielt: Uitgeverij Lannoo nv, 2014, pp. 49-72.

Peeters, Thomas. “Optreden in de klankkast van een viool.” De Tijd, 2 sep. 2020, www.tijd.be/cultuur/muziek/optreden-in-de-klankkast-van-een-viool/10248…;

“Persmededeling Ontmoetingsdag industrieel erfgoed in Oost-Vlaanderen. Gentse site ontvangt Europees Industriana-label.” VVIA, www.bftp.be/wp-content/uploads/2019/01/VVIA.pdf. Geraadpleegd op 25 juni 2021.

Plevoets, Bie and Julia Sowińska -Heim. “Community initiatives as a catalyst for regeneration of heritage sites: vernacular transformation and its influence on the formal adaptive reuse practice.” Cities, no. 78, feb. 2018, pp. 128–139.

Plevoets, Bie and Koenraad Van Cleempoel. Adaptive Reuse of Built Heritage: Concepts and Cases of an Emerging Discipline. London: Routledge, 2019.

PK_OP_20777-zhlCTfXO2achmgQcUAjiBluH. De Sint-Augustinuskerk en het Sint-Augustinusklooster te Antwerpen. Dams, dams.antwerpen.be/asset/n1BGSmUAbaVdWeOcXffqrood/zhlCTfXO2achmgQcUAjiBluH/download-list. Geraadpleegd op 15 augustus 2021.

Raman, Wolf. Persoonlijk interview. 25 mei 2021.

Randel, Don M. Harvard Concise Dictionary of Music. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press, 1978.

Robinson, Simon. Ritchie caused some damage to the old theater’s plaster work when he smashed his guitar. 1977. The amazing kornyfone label, theamazingkornyfonelabel.wordpress.com/2015/08/27/rainbow-mark-2ii-banned-from-the-liverpool-empire/. 

Roggen, Hans. Concertgebouw, www.concertgebouw.nl/uw-bezoek/gebouw-geschiedenis. Geraadpleegd op 2 juli 2021.

Rinckhout, Eric. “Klassieke muziek te midden van barokpracht.” De Morgen, 19 aug. 2011, www.demorgen.be/nieuws/klassieke-muziek-te-midden-van-barokpracht~ba4ee…;

Scheers, Joris. “Het tijdelijke voor het eeuwige? Uitdagingen bij het herbestemmen van religieus patrimonium.” Een barokke parel als hedendaagse concertzaal, geredigeerd door Bart Demuyt, eerste druk , Antwerpen: Davidsfonds/Standaard uitgeverij nv en AMUZ, 2018, pp. 119-166.

Schlusmans, Frieda. “Steenkoolmijn van Winterslag. Bouwkundig geheel.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/122123. Geraadpleegd op 2 juli 2021.



“Sint-Augustinus.” Architectenbureau Vanhecke & Suls, www.arvs.be/staugustinus . Geraadpleegd op 5 mei 2021.

“Sint-Augustinuskerk. Beschermd monument van 20-02-1939 tot heden.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/5180. Geraadpleegd op 5 mei 2021.

siteplan_c-mine.  C-mine, www.c-mine.be/dit-c-mine. Geraadpleegd op 15 augustus 2021.

Somers, Dirk. “Gemeenplaats en classicisme.” Architectuurboek Vlaanderen n°10. Radicale gemeenplaatsen. Europese architectuur uit Vlaanderen, geredigeerd door Christoph Grafe, Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2012, pp. 177-190.

“Steenkoolmijn Winterslag: fase 2 bis. Beschermd monument van 14-11-1994 tot heden.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/2439. Geraadpleegd op 2 juli 2021.

“Steenkoolmijn Winterslag: fase 2. Beschermd monument van 19-12-2014 tot heden.” Inventaris onroerend erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/9287. Geraadpleegd op 2 juli 2021.

Sterkens, Davy, et al. Leegstand en herbestemming. Inventariserend onderzoek naar beleid en maatregelen. Eindrapport 23 december 2013. Antwerpen: University of Antwerp Faculty of Design Sciences Research Group for Urban Development Universiteit Antwerpen. Onderzoek in opdracht van de Interlokale Vereniging Kenniscentrum Vlaamse Steden, 2013.

Storms, Annelies. 10 ambities voor een bruisend cultuurleven in Gent. Beleidsnota cultuur en evenementen 2014-2019. Stad Gent.

“Subsidies en financieel beleid van De Roma.” De Roma, www.deroma.be/nl/steun-ons/subsidies/. Geraadpleegd op 25 mei 2021.

Tambuyser, Jan. Persoonlijk interview. 25 mei 2021.

Technische fiche Handelsbeurs concertzaal. Handelsbeurs concertzaal.

Technische Fiche kleine zaal. C-mine Cultuurcentrum, 2020.

Thompson, Emily. The Soundscape of Modernity: Architectural Acoustics and The Culture of Listening in America 1900-1933. Cambridge (Mass.): The MIT Press, 2002.

Trefois, Clemens Victor. cliché A074011. KIK-IRPA, Brussel. Balat, balat.kikirpa.be/object/122914. Geraadpleegd op 26 april 2021.

Turbinezaal electriciteitscentrale S.P.E. 22 jan. 1998. Beeldbank Onroerend Erfgoed, beeldbank.onroerenderfgoed.be/images/350785?sort=type&erfgoedobject=https%3A%2F%2Fid.erfgoed.net%2Ferfgoedobjecten%2F200839. 

“Turbinezaal electriciteitscentrale S.P.E. Beschermd monument van 18-11-1999 tot heden.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/10194. Geraadpleegd op 25 mei 2020.

“Turbinezaal electriciteitscentrale S.P.E. Bouwkundig element.” Inventaris Onroerend Erfgoed, Agentschap Onroerend Erfgoed, inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/200839. Geraadpleegd op 25 mei 2020.

“Turbinezaal.” De Centrale, decentrale.be/nl/zalen/turbinezaal. Geraadpleegd op 25 juni 2020. 

turbinezaal9-2-2. Gandante, www.gandante.be/de-centrale/. Geraadpleegd op 16 augustus 2021.

Vaes, Wim. Persoonlijk interview. 30 juni 2021 en 1 juli 2021.

Van Beneden, Ben. “Michelangelo in Antwerpen. De Augustijnerkerk van Wenzel Coebergher.” Een barokke parel als hedendaagse concertzaal, geredigeerd door Bart Demuyt, eerste druk , Antwerpen: Davidsfonds/Standaard uitgeverij nv en AMUZ, 2018, pp. 73-118.

van der Linden, Kees A. C., et al. Bouwfysica. 7de druk, Amersfoort: Thieme Meulenhoff, 2016.

Van Keymeulen, Karel. “De Centrale werd al eens voor asbest gesaneerd.” De Standaard, 10 jun. 2016, www.standaard.be/cnt/dmf20160609_02332463.

Van Neck, Patrick. Persoonlijk interview. 22 mei 2020.

Van Roy, Nathalie en Sara Vermeulen. Eerst onderzoeken, dan herbestemmen. Een herbestemmingsonderzoek, hoe doe je dat? Brussel: Onroerend Erfgoed, Beleidsdomein Ruimtelijke Ordening Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, 2014.

Vandaele, Wilfried. Ontwerp van decreet houdende bepalingen tot begeleiding van de aanpassing van de begroting 2010. Stuk 508 (2009-2010) – Nr. 11. Commissie voor Leefmilieu, Natuur, Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed, Vlaams Parlement. 8 jun. 2010.

Van Damme, Koen. 40_KVD2128_sintaugustinuskerk_amuz_koenvandammearchphot-e1535440249763. Standaard Uitgeverij, www.standaarduitgeverij.be/leuven-chansonnier-herleeft-in-concertmarath…. Geraadpleegd op 14 augustus 2021.

Vanderheyden, Bhumi. “Waardebepaling.” Bouwhistorisch onderzoek. Specifieke onderzoeksmethoden en -technieken. 1 Ma ERF 2018-2019, Antwerpen: Universiteit Antwerpen, 2018.

Verbergt, Bruno.  “Wauw, hier kom ik terug! Duurzame belevingseconomie voor de kunst- en cultuursector.” Cultuur is beleven. De ervaringseconomie: zegen of vloek?, geredigeerd door Schramme, Annick, Tielt: Uitgeverij Lannoo nv, 2014, pp. 15-48.

“Verhaal van een monument: de Roma.” Antwerpen Kinemastad. Herinneringen aan de Antwerpse cinema's uit de jaren '60, '70 en '80, 27 feb. 2014, cinantwerp.wordpress.com/2014/02/27/verhaal-van-een-monument-de-roma/.

Vincent, Delphine. Invloed van de ruimte op de ervaring van muziek. Studie van publieks-en muzikantenervaring in twaalf ruimtes te Gent. Gesuperviseerd door dr. Dirk Moelants, 2014. Universiteit Gent, ongepubliceerde Masterproef Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen.

Weilacher, Udo. “Learning from Duisburg-Nord.” Topos. The international review of landscape architecture and urban design, vol. 69, 2009, pp. 94-97. 

Werckx, Rose. “De metamorfose van een mijngebied. C.C. Winterslag.” Proscenium, jrg. 14, nr. 55, jun. 2010, pp. 5-11. 

“Werf-in-beeld.” Bijloke, www.bijloke.be/pQkDGI8/werf-in-beeld. Geraadpleegd op 14 april 2021.

Winterslag_Algemeen_Zicht_der_Kolenmijnen_600dpi.  C-mine, www.c-mine.be/geschiedenis. Geraadpleegd op 14 augustus 2021.

Wildiers, Clement. De kinema verovert de Scheldestad. Deurne: Drukkerij Veereman, 1956.

Willaert, Wouter. “De Roma krijgt een nieuw kleedje.” De Standaard, 10 mrt. 2015, www.standaard.be/cnt/dmf20150309_01571035.

Wolter, Sophie.  ID: P90245144 Elbphilharmonie. 21 dec. 2016. BMWgroup, https://www.press.bmwgroup.com/global/photo/detail/P90245144/elbphilhar…. Geraadpleegd op 14 augustus 2021.

Wong, Liliane. Adaptive reuse: extending the lives of buildings. Basel:Birkhäuser, 2017.

Wouters, Ruud. “De Roma, ontwakend uit een diepe coma.” Dwars, jrg. 6, nr. 38, 18 mrt. 2007, pp. 18-21. 

Wuyts, Bart. “Werken. Investeren in het economisch weefsel.” Zaaien op beton en 106 andere recepten voor de stad. 10 jaar Stedenfonds in Vlaanderen, geredigeerd door De Bruyn, Joeri en Maarten Van Acker, Brussel: Agentschap voor Binnenlands Bestuur van de Vlaamse Overheid, 2011, pp. 126-153.

“Zalen.” De Centrale, decentrale.be/nl/zalen. Geraadpleegd op 25 mei 2020. 

Zapf, Michael.  cmichaelzapf21(1). Archello, archello.com/nl/project/elbphilharmonie-hamburg. Geraadpleegd op 15 augustus 2021.

 

Download scriptie (5.32 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Antwerpen
Thesis jaar
2021
Promotor(en)
Promotor: prof. Philippe Lemineur (hoofdlector Universiteit Antwerpen) Copromotor: Dries Haesendonck (ingenieur Daedalos Peutz)
Thema('s)