Herinneringen aan 1989 over grenzen en generaties heen
Waar was je toen de Muur viel? Het is een vraag die jongeren vandaag weinig zegt. De Val van de Berlijnse Muur in 1989 luidde de overgang van totalitaire regimes in het Oostblok naar democratische samenlevingen in. Twee jaar geleden werd die politieke transitie in heel Oost-Europa uitgebreid herdacht. 1989 was dan alweer dertig jaar gelden. Het onderzoek naar de herinnering en herdenking van 1989 neemt gestaag toe, maar één perspectief blijft daarbij onderbelicht. Namelijk hoe herinneren migranten de politieke transitie van hun thuisland?
Poolse migranten en hun kinderen aan het woord
Binnen Oost-Europa vormt Polen een interessante casus door de controverse over de evenementen die leidden tot het einde van het communistische regime in het land. De perceptie van de vakbond Solidarnosc, de krijgswet van 1981-1983 en de rondetafelgesprekken van 1989 krijgen uiteenlopende connotaties in het publieke debat. In mijn masterproef onderzocht ik de overdracht van herinneringen aan de politieke transitie van Polen bij Poolse migranten en hun kinderen. Ik nam daarvoor tien interviews af met twee generaties Poolse migranten rond Antwerpen. De eerste generatie waren Poolse mensen die tussen 1980 en 1991 besloten hun land te verlaten en zich in België te vestigen. De tweede generatie zijn de kinderen van deze mensen en groeiden in België op.
In het onderzoek stond niet alleen centraal welke herinneringen worden overgedragen op een volgende generatie, ook op welke manier dit gebeurde en hoe die herinneringen zich verhouden tot de migratie-ervaringen van de respondenten.
Herinneren over generaties heen
Intergenerationele herinneringen, of herinneringen die worden overgedragen over verschillende generatien heen, zijn vooral bestudeerd in de context van de Tweede Wereldoorlog en meer specifiek de Holocaust. Een hele reeks studies gaat na hoe joodse kinderen omgaan met de trauma's van hun ouders.
Over intergenerationele herinneringen aan de politieke transitie van Polen en zelfs meer algemeen het einde van het communistisch bewind, bestaat veel minder aandacht. Door stil te staan bij de vraag hoe twee generaties met het recente Poolse verleden omgaan, kan dit onderzoek nuance brengen in het Poolse discours en binnen België een stem geven aan een herinneringscultuur die weinig aandacht krijgt.
Een kritische en nostalgische terugblik
De respondenten van de eerste generatie ervaren de transitie in Polen en hun migratie op uiteenlopende manieren. Ook bij de tweede generatie leven positieve en negatieve ervaringen leven naast elkaar over dezelfde evenementen. De respondenten benaderen het communistische verleden en hun migratie-ervaringen met een kritische en nostalgische blik. Leeftijd en attitude tegenover het communisme bepalen mee de herinneringen aan 1989. Ondanks de onderlinge verschillen tussen respondenten vallen een aantal tendensen op in de overlevering van herinneringen die overeenkomen met de theorievorming over intergenerationele herinneringen.
Intergenerationele herinneringen in een dagelijkse interactie
In eerste plaats zijn de intergenerationele herinneringen aan de Poolse politieke transitie in essentie communicatief bij de respondenten van de studie. Zoals Jan Assmann stelt, creëren een dagelijkse communicatie en sociale interactie de ruimte om over het verleden te spreken. Ouders en bij uitbreiding familieleden spelen een cruciale rol als doorgeefluik van herinneringen. Familiebanden kunnen de overdracht in positieve en negatieve zin beïnvloeden. Foto’s, maar ook familiebijeenkomsten, nieuwsberichten en geschiedenislessen kunnen aanleiding geven om te praten over het verleden. Individuele herinneringen worden vermengd met verhalen van ouders, familieleden, vrienden en andere bronnen, zoals boeken, films en geschiedenislessen. Het zijn de verschillende sociale kaders van Maurice Halbwachs die in de familiecontext op een dagelijkse manier in interactie treden.
Naast een uitgesproken sociaal karakter hebben communicatieve herinneringen een beperkte termijn. Zo blijkt dat al in de tweede generatie nuance en details verloren kunnen gaan. De respondenten van de tweede generatie zijn op de hoogte van de grote lijnen van de verhalen van hun ouders, maar een bredere context of chronologische lijn ontbreekt in de meeste gevallen. Het moment van migratie van hun ouders is het regelmatig het enige referentiepunt om herinneringen aan de politieke transitie op te hangen.
Overlevering van het verleden of heden?
In de tweede plaats speelt het heden een belangrijke rol in de transmissie. Zoals Harald Welzer stelt, krijgt het heden een cruciaal belang in de overdracht van herinneringen in familiecontext. Daarnaast brengt migratie een dialoog tussen heden en verleden op gang. In het proces van her-vertellen worden herinneringen aangepast aan de huidige leefwereld. Migratie-ervaringen kunnen de overdracht van herinneringen bemoeilijken, want het verschil van leefwereld tussen ouders en kinderen is groter. Zo kunnen kinderen de ervaringen van hun ouders niet helemaal vatten of niet meegaan in de emoties die hun ouders aan herinneringen koppelen. Toch halen slechts enkele respondenten dit aan.
Een selectiviteit in herinneringen is bij beide generaties te bemerken. Kinderen gaan de positieve aspecten van de migratie en ervaringen van hun ouders uitlichten. Ouders zijn zelf genuanceerder. Een lichte romantisering komt naar boven bij sommige respondenten van de tweede generatie. Daarnaast is er bij beide generaties een tendens om te focussen op herinneringen aan het dagelijkse leven en niet op politieke thema’s. Die tendens is nog meer uitgesproken bij de tweede generatie. Het heden biedt een referentiekader om naar het verleden te kijken. Actuele gebeurtenissen zoals de coronamaatregelen bieden momenten om vergelijkingen te maken en over het verleden te praten. Met vergelijkingen worden de ervaringen van ouders meer begrijpelijk voor hun kinderen.
Herinnering en migratie
Ten derde blijkt het belang van mobiliteit in de verhalen van de respondenten. Migratie-ervaringen brengen mobiliteit meer naar de voorgrond bij beide generaties. Mobiliteit komt op verschillende manieren in de interviews terug. In de eerste plaats zijn de respondenten van de eerste generatie gemigreerd. Die migratie-ervaringen werden doorgegeven aan hun kinderen. Daarnaast krijgt de vrijheid voor reizen een grote aandacht in de verhalen van de respondenten als een gemis onder het communisme en een verademing na 1989. Verschillende respondenten van de eerste en tweede generatie noemen de herwonnen van vrijheid van reizen als de belangrijkste ontwikkeling van de transitie op hun persoonlijke leven. Daarnaast hebben reizen naar Polen een effect op de overdracht. Het land bezoeken, geschiedenis opsnuiven, gesprekken met familieleden, het zijn momenten die aanleiding kunnen geven tot gesprekken over het verleden.
Bibliografie
Bronnen
Mondelinge bronnen
Interview 1. Agata. Interview door Hazel Waeterschoot. Bazel, 12.2.2021.
Interview 2. Sara. Interview door Hazel Waeterschoot. Gent, 24.2.2021.
Interview 3. Barbara. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen, 25.2.2021.
Interview 4. Ewa. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen, 26.2.2021.
Interview 5. Adam. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen, 28.2.2021.
Interview 6. Lech. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen (online via Skype), 1.3.2021.
Interview 7. Tomasz. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen, 8.3.2021.
Interview 8. Anna. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen (online via Zoom), 19.3.2021.
Interview 9. Oskar. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen (online via Zoom), 20.3.2021.
Interview 10. Aleksander. Interview door Hazel Waeterschoot. Antwerpen, 27.3.2021.
Gedrukte en online bronnen
Statbel. “Bevolking naar nationaliteit en geslacht per gemeente (1992-2021).” Geraadpleegd 16.6.2021. https://statbel.fgov.be/nl.
Statbel. “Niet-Belgen die Belg werden 2000-2020 per gewest en voornaamste nationaliteit.” Geraadpleegd 22.7.2021. https://statbel.fgov.be/nl.
Ministry of Foreign Affairs Republic of Poland. “Polish diaspora and Poles abroad day.” Persbericht. 2.5.2019. Geraadpleegd 26.5.2021. https://www.gov.pl/.
Willocx, Christof. “Waarom sinds 2016 elk jaar meer inwoners van België naar Polen emigreren dan omgekeerd.” Gazet van Antwerpen. 16.9.2019.
Literatuur
Adriaansen, Robbert-Jan. "Generaties, herinnering en historiciteit." Tijdschrift voor Geschiedenis 124, nr. 2 (2011): 221-37.
Aerts, Koen en Nico Wouters. “Mondelinge geschiedenis in België en de (de-)constructie van collectieve herinnering.” Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 92 (2014): 503-11.
Assmann, Aleida. “Transformations between history and memory.” Social Research 75, nr. 1 (2008): 49-72.
Assmann, Aleida en Linda Shortt. “Memory and political change: introduction.” In Memory and political change, uitgegeven door Aleida Assmann en Linda Shortt, 1-14. New York: Palgrave Macmillan, 2012.
Assmann, Jan. "Communicative and cultural memory." In A companion to cultural memory studies, uitgegeven door Astrid Erll en Ansgar Nünnings, 109-18. Berlijn: De Gruyter, 2010.
Belavusau, Uladzislau. “The rise of memory laws in Poland: an adequate tool to counter historical disinformation?” Security and Human Rights 29 (2018): 36-54.
Bernhard, Michael en Jan Kubik. “Roundtable discord: the contested legacy of 1989 in Poland.” In Twenty years after communism: the politics of memory and commemoration, uitgegeven door Michael Bernhard en Jan Kubik, 60-84. Oxford: Oxford University Press, 2014.
Bertaux, Daniel en Paul Thompson. “Introduction.” In Between generations. Family models, myths, and memories, uitgegeven door Daniel Bertaux en Paul Thompson, 1-12. Oxford: Oxford University Press, 1993.
Blacker, Uilleam en Alexander Etkind. “Introduction.” In Memory and theory in Eastern Europe, uitgegeven door Uilleam Blacker, Alexander Etkind en Julie Fedor, 1-22. New York: Palgrave Macmillan, 2013.
Bond, Lucy en Jessica Rapson. “Introduction.” In The transcultural turn: interrogating memory between and beyond borders, uitgegeven door Lucy Bond en Jessica Rapson, 1-26. Berlijn: De Gruyter, 2014.
Breuer, Lars en Anna Delius. “1989 in European vernacular memory.” East European Politics and Societies 31, nr. 3 (2017): 456-78.
Chamberlain, Mary en Selma Leydesdorff. “Transnational families: memories and narratives.” Global Networks 3, nr. 3 (2004): 227-41.
Christiaens, Kim, Frank Gerits, Idesbald Goddeeris en Giles Scott-Smith. “The Low Countries and Eastern Europe during the Cold War: introduction.” Dutch Crossing 39, nr. 3 (2015): 187-97.
Creet, Julia. “Introduction: the migration of memory and memories of migration.” In Memory and migration: multidisciplinary approaches to memory studies, uitgegeven door Julia Creet en Andreas Kitzmann, 3-26. Toronto: Toronto University Press, 2011.
Cubitt, Geoffrey. History and memory. Manchester: Manchester University Press, 2007.
Davies, Norman. God’s playground: a history of Poland. 2 vols. Oxford: Clarendon Press, 1981.
De Wever, Bruno en Pieter François. Gestemd verleden: mondelinge geschiedenis als praktijk. Brussel: Vlaams Centrum voor Volkscultuur, 2003.
Erll, Astrid. “Locating family in cultural memory studies.” Journal of Comparative Family Studies 42, nr. 3 (2011): 303-18.
Erll, Astrid. “Travelling memory.” Parallax 17, nr. 4 (2011): 4-18.
Goddeeris, Idesbald. De Poolse migratie in België 1945-1950. Politieke mobilisatie en sociale differentiatie. Amsterdam: Aksant, 2005.
Goździak, Elżbieta M. “Polish migration after the fall of the Iron Curtain.” International Migration 52, nr.1 (2014): 1-3.
Granata, Anna en Alice Sophie Sarcinelli. “Children’s views on parents’ tales: Intergenerational transmission among transnational minorities.” New Cultural Frontiers 3 (2012): 69-90.
Grzymała-Kazłowska, Aleksandra. “From ethnic cooperation to in-group competition: undocumented polish workers in Brussels.” Journal of Ethnic and Migration Studies 31, nr. 4 (2005): 675-97.
Hirsch, Marianne. Family frames: photography, narrative and postmemory. Cambridge (Mass.): Harvard University Press, 1997.
Hirsch, Marianne. “The generation of postmemory.” Poetics today 29, nr. 1 (2008): 103-28.
Huyssen, Andreas. “Present pasts: media, politics and amnesia.” Public Culture 12, nr.1 (2000): 21-38.
Killingsworth, Matt “Lustration after totalitarianism: Poland’s attempt to reconcile with its communist past.” Communist and Post-Communist Studies 43 (2010): 275-84.
Koninckx, Evelien. “Solidarność-vluchtelingen: Poolse migratie naar België in de jaren 1980.” Masterproef, Katholieke Universiteit Leuven, 2015.
Kubow, Magdalena. “The Solidarity movement in Poland: its history and meaning in collective memory.” The Polish Review 58, nr. 2 (2013): 3-14.
Kwiatkowski, Piotr Tadeusz. “Guest editor’s introduction: collective memory and social transition in Poland.” International Journal of Sociology 36, nr. 4 (2006): 3-7.
Kwiatkowski, Piotr Tadeusz. “Martial law in the collective Polish memory following the collapse of communism.” International Journal of Sociology 36, nr. 4 (2006): 45-66.
Junes, Tom. Student politics in communist Poland: generations of consent and dissent. Lanham: Lexington Books, 2015.
Laczó, Ferenc en Joanna Wawrzyniak. “Memories of 1989 in Europe between hope, dismay, and neglect.” East European Politics and Societies 31, nr. 3 (2017): 431-38.
Levrau, François, Edith Piqueray, Idesbald Goddeeris en Christiane Timmerman. "Polish immigration in Belgium since 2004: new dynamics of migration and integration?" Ethnicities 14, nr. 2 (2014): 313-23.
Levrau, François, Edith Piqueray en Kris Vancluysen. “Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse minderheidsgroepen in Antwerpen.” In Pluriforme integratie. Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroepen in Antwerpen, uitgegeven door François Levrau, 23-130. Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid: 2011.
Miller, Robert L. Researching life stories and family histories. Londen: Sage, 2000.
Ostaszewska, Aneta. “Between individual and social memory. What do people in Poland remember about 1989?” European Journal of Social Sciences 3, nr. 1 (2020): 7-14.
Pacyga, Dominic A. “Polish Diaspora.” In Encyclopedia of diasporas: immigrant and refugee cultures around the world, uitgegeven door Melvin Ember, Carol R. Ember en Ian Skoggard, 2: 254-63. Boston: Springer, 2005.
Paczkowski, Andrzej. “Twenty-five years ‘after’ – The ambivalence of settling accounts with communism: the Polish case.” In Remembrance, history, and justice: coming to terms with traumatic pasts in democratic societies, uitgegeven door Vladimir Tismaneanu en Bogdan C. Iacob, 239-56. Boedapest: Central European University Press, 2015.
Paczkowski, Andrzej. The spring will be ours: Poland and the Poles from occupation to freedom. Vertaald door Jane Cave. University Park (Pa.): Pennsylvania State University Press.
Palmberger, Monika en Jelena Tošić. “Introduction.” In Memories on the move: experiencing mobility, rethinking the past, uitgegeven door Monika Palmberger en Jelena Tošić, 1-16. Londen: Palgrave Macmillan, 2016.
Paspalanova, Mila. "Undocumented and legal Eastern European immigrants in Brussels." Phd diss., Katholieke Universiteit Leuven, 2006.
Piqueray, Edith. “De Poolse school in Vlaanderen: de rol van het Poolse aanvullend onderwijs in de socialisering van jongeren van Poolse origine en hoe zich dat verhoudt tot hun onderwijsloopbanen in het Vlaamse reguliere onderwijs.” PhD diss., Universiteit Antwerpen, 2019.
Prusik, Monika en Maria Lewicka. “Nostalgia for communist times and autobiographical memory: negative present or positive past?” Political Psychology 37, nr. 5 (2016): 677-93.
Stone, Charles B., Aurélie van der Haegen, Olivier Luminet en William Hirst. “Personally relevant vs. nationally relevant memories: an intergenerational examination of World War II memories across and within Belgian French-speaking families,” Journal of Applied Research in Memory and Cognition 3 (2014): 280-86.
Svob, Connie en Norman R. Brown. “Intergenerational transmission of the reminiscence bump and biographical conflict knowledge.” Psychological Science 23, nr. 11 (2011): 1404-409.
Szabla, Malgorzata. “The Polish diaspora in super-diverse Antwerp. Migration motives, patterns and structure.” Masterproef, Tilburg University, 2014.
Szacka, Barbara. "'Solidarity' and the martial law in the collective memory of Polish history." Polish Sociological Review 153 (2006): 75-89.
Thompson, Paul. The voice of the past: oral history. 4e editie. Oxford: Oxford University Press, 2017.
Thomson, Alistair. “Moving stories: oral history and migration studies.” Oral History 27, nr. 1 (1999): 24-37.
Vancluysen, Kris en Sofie Hennau. Vanuit Pools perspectief. Een bevraging van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid, 2011.
Vos, Louis en Idesbald Goddeeris. De strijd van de witte adelaar: geschiedenis van Polen (966-2004). Leuven: Acco, 2005.
Welzer, Harald. “Communicative memory.” In A companion to cultural memory studies, uitgegeven door Astrid Erll en Ansgar Nünnings, 285-98. Berlijn: De Gruyter, 2010.
Welzer, Harald. “Re-narrations: how pasts change in conversational remembering.” Memory Studies 3, nr. 1 (2010): 5-17.
