België had sleutelrol in historische NAVO-beslissing
De Belgische regering-Martens I speelde een doorslaggevende rol in het Dubbelbesluit van 1979, dat heeft historisch onderzoek aan de Universiteit Gent uitgewezen. De ‘rakettencrisis’, die op deze NAVO-beslissing volgde, mondde uit in de installatie van Amerikaanse kernraketten op Belgisch grondgebied in 1985.
Voldongen feit
Het is ochtend, 12 december 1979. De ministers van Landsverdediging en Buitenlandse Zaken van Belgiës bondgenoten bevinden zich in Brussel voor de halfjaarlijkse NAVO-top. Later die dag zouden ze het licht op groen zetten voor de invoering van 572 hoogtechnologische kernraketten. Eenmaal opgesteld, hadden deze de capaciteit om naast de Warschaupactlanden ook delen van de Sovjet-Unie te treffen vanuit vijf West-Europese lidstaten – waaronder België.
Diezelfde ochtend gelooft Karel Van Miert, de voorzitter van regeringspartij BSP, echter nog dat de top unilateraal door België zal worden onderbroken als minister van Buitenlandse Zaken Henri Simonet (PS) geen steun verwierf voor een uitstel van zes maanden op de NAVO-beslissing. Deze belofte zouden de Vlaamse socialisten de dag voorheen hebben verkregen in het kernkabinet. Een dergelijk uitstel moest het bondgenootschap de tijd geven om de mogelijkheid tot wapenbeheersingsonderhandelingen met de Sovjets af te tasten.
Nu vertelt eerste minister Wilfried Martens (CVP) echter aan Van Miert dat België geïsoleerd staat binnen de NAVO. Een onderbreking van de top was uit den boze, aldus Martens. Er was geen andere keuze dan het aanvaarden van het kernwapenprogramma. Aangezien een meerderheid van het partijbureau van de BSP een regeringscrisis niet zag zitten, gaven de Vlaamse socialisten ten lange lesten in de vroege namiddag hun goedkeuring. Vervolgens volgden de finale regeringsbeslissing, de bekrachtiging van het Dubbelbesluit op de NAVO-top en een vertrouwenskwestie in de Kamer elkaar in razendsnel tempo op. Aldus werd het verzet tegen de kruisraketten in de kiem gesmoord en het parlement voor een voldongen feit geplaatst.
Grenzen van de parlementaire democratie
De inkt op het Dubbelbesluit was nog niet droog toen het duidelijk begon te worden dat België eigenlijk niet geïsoleerd was. In zijn memoires gaf Simonet toe dat een ‘front van kleine landen’ de beslissing had kunnen bevriezen. Nederlandse, Deense en Noorse collega’s hadden zich immers ontvankelijk verklaard om wapenbeheersing eerst een kans te geven. Pas nadat de Sovjets niet op een wapenbeheersingsvoorstel zouden toehappen, moest de NAVO een eenduidig en finaal besluit treffen.
In de plaats vertelde Simonet zijn tegenhangers dat België het Dubbelbesluit zou aanvaarden. Op het thuisfront beweerde hij dan weer dat België alleen stond met haar voorstel tot uitstel. BSP-volksvertegenwoordiger Louis Tobback noemde dit later cynisch bedrog, Van Miert een grove leugen. Emeritus professor Rik Coolsaet, die enkele jaren later betrokken geraakte bij het defensiebeleid van de BSP, was meer bescheiden en bestempelde Simonets maneuver als een dubbelspel.
Het masterproefonderzoek van historicus Bas Spliet demonstreert echter dat Simonets dubbelspel onderdeel was van een bredere depolitiseringsstrategie van de regering. In de maanden voorafgaand aan de NAVO-top weigerde de regering immers steevast een standpunt in te nemen, zodat een Kamerdebat kon worden vermeden. Handgeschreven nota’s leren ons bovendien dat Martens met de Nederlands minister-president Dries van Agt op 4 december overeenkwam om ‘wederzijdse negatieve beïnvloeding’ te verhinderen. In beide landen was een meerderheid van de bevolking immers tegen het kernwapenprogramma gekant. Het feit dat Nederland en België zich toch bij het Dubbelbesluit aansloten (zij het elk met een soort voorbehoud op stationering in eigen land) legt de grenzen van de parlementaire democratie bloot.
Een sleutelrol voor België
Uit de studie kunnen naast binnenlandspolitieke bevindingen ook conclusies over het Belgische defensie- en buitenlands beleid getrokken worden. De som van de standpunten van de zwaargewichten in de NAVO zorgde ervoor dat België in een sleutelpositie terechtkwam. De Verenigde Staten wensten niet langer de boeman van de vredesbeweging te zijn en eisten een openbare West-Europese vraag naar de nieuwe generatie kernwapens. West-Duitsland stelde haar grondgebied open, maar eiste op zijn beurt dat de stationeringslast door minstens twee andere continentaal-Europese lidstaten zou worden gedeeld.
Naast het Verenigd Koninkrijk werd de deelname van Italië in oktober in de wacht gesleept. Om aan de West-Duitse eis te voldoen, moest Den Haag óf Brussel echter ook toezeggen. Brussel zat daarvoor in betere papieren dan Den Haag. Het parlementair verzet tegen de kruisraketten was immers meer uitgesproken in Nederland, waar het voortbestaan van het kabinet-Van Agt I maandenlang aan een zijden draadje hing.
Hierdoor trachtte de Nederlandse regering meermaals het Dubbelbesluit om te vormen in de richting van een beslissing die meer ruimte zou bieden voor wapenbeheersing. De traditionele defensie-elite in België, die dankzij de depolitisering van het besluitvormingsproces een monopolie had op het regeringsdossier tot aan de vooravond van het Dubbelbesluit, droegen bij aan het verslagen van deze Nederlandse voorstellen. Niet België, maar Nederland stond dus geïsoleerd. In onderlinge communicatie crediteerden West-Duitse diplomaten België er immers mee ‘het georkestreerde isolement’ van de Nederlanders mee in de hand te hebben gewerkt.
Een unicum in de geschiedenis?
Kortom, het beleid van de Belgische regering slaagde erin de binnenlandse oppositie in te dammen en op die manier frontvorming van kleinere NAVO-lidstaten tegen het Dubbelbesluit te beletten. Het behoudsgezinde en elitaire besluitvormingsproces in België was daarom een noodzakelijke voorwaarde voor het Dubbelbesluit als dusdanig, zo besluit het onderzoek.
Spliets onderzoek toonde voorts aan dat de terughoudende Nederlandse en Belgische opstelling in het kader van een gelijkaardig constellatie van internationale standpunten in 1978 de Amerikaanse president Jimmy Carter ertoe had bewogen om de productie van een ander tactisch kernwapen, de zogenaamde ‘neutronenbom’, op te schorten. Verder onderzoek kan uitwijzen of de onderzoeksperiode, die afgebakend was van 1977 tot 1979, een unicum vormde in de geschiedenis. Spliet wijst op de periode van de rakettencrisis, die in de jaren 80 door het land woedde, om zijn bevindingen over het Belgische defensie- en buitenlands beleid verder te onderzoeken.
Bibliografie
Onuitgegeven bronnen
BRUSSEL
Algemeen Rijksarchief
Persoonsarchief Wilfried Martens, deel 2
986-7. Notulen en vergaderstukken van het kernkabinet, 1979-81
1152. Documentatie betreffende de regeerakkoorden, de regerings- of beleidsverklaringen van de nationale en deelregeringen, 1979-1982
3994. Dossier inzake diverse aangelegenheden van het buitenlands beleid, 1979
4213. Notulen van het ministerieel comité voor Buitenlandse Beleid, 1979-1981
4601. Dossier ‘frontkernstrijdkrachten’ of TNF-programma, 1979
4619. Dossier inzake het debat in de Kamer over het rakettendossier en het bezoek aan Ronald Reagan, 1985
4620-1. Dossier inzake de regeringsbeslissing tot plaatsing van kruisraketten, 1979 en 1985
Archief van de Kamer
24.043. Verenigde Kamer- en Senaatcommissies voor Buitenlandse Zaken en Landsverdediging, 1979
Archief van de Senaat
Vragen en antwoorden
Zitting 1977-1978
Diplomatiek Archief
17.432. Correspondance diplomatique, 1978-1979: Allemagne (République Fédérale)
17.441. Correspondance diplomatique, 1978-1979: France
17.443. Correspondance diplomatique, 1978-1979: Grande-Bretagne
19.449. Correspondance diplomatique, 1978-1979: Italie
17.454. Correspondance diplomatique, 1978-1979: Pays-Bas
17.458. Correspondance diplomatique, 1978-1979: Russie
17.485. Correspondance diplomatique, 1978-1979: États-Unis
18.785. Voyages et visites au Danemark de personnalités belges, 1979-1985
18.787/4. États-Unis
18.789/3. Voyages et visites en G.B. de personnalités belges, 1972-1985
18.898/43. Visites de diverses personnalités d’URSS en Belgique
19.048/6. Belgique-États-Unis
19.048/7. Belgique-États-Unis
Institut Émile Vandervelde
Archives du bureau du Parti Socialiste, 1978-1979
NATO Archives
Defence Planning Committee, 1977-1979
North Atlantic Council [Atlantische Raad], 1977-1979
Nuclear Planning Group, 1977-1979
Press releases, 1977-1979
Persoonlijk archief Bas Spliet
Demeester, Wivina. E-mail aan de auteur, 14.05.2021.
Tobback, Louis. Interview door de auteur, 04.05.2021.
GENT
Amsab-ISG
Archief van de Belgische Socialistische Partij
52. Politiek statutair congres te Spa, 08.10.1977
265-6. Agenda’s en notulen van het partijbureau, 1977
Archief van de Socialistische Partij
100. Notulen van het partijbureau, 1978-1982
Persoonsarchief Willy Claes
182-4. Stukken betreffende de vergaderingen van het ministerieel comité voor Verdediging.
Rubriek vredesproblematiek
225. Dossier betreffende de installatie in België van kernraketten van middellange reikwijdte, 1979
351. Stukken betreffende de rakettenkwestie, 1983
432. Notulen van het partijbureau van de vergaderingen over de rakettenkwestie, 1979-1986
Universiteitsbibliotheek Gent
Nouvelles de Moscou, 1979
LEUVEN
KADOC-KULeuven
Archief van de CVP
2.7.2. Nationaal partijbestuur: uitnodigingen, notulen, briefwisseling, notities, 1969-1979
2.7.2. Nationaal partijbestuur: uitnodigingen, notulen, werkdocumenten, persberichten, 1977-1979
Onderzoekscollectie Emmanuel Gerard
Martens, Wilfried. Interview door Hugo de Ridder en Emmanuel Gerard, 19.04.2005. Cassette 23, kant B.
Persoonsarchief Frank Swaelen
82. Landsverdediging, 1979-1981
622-4. Kernraketten: TNF, 1978-1982
Persoonsarchief Hugo de Ridder
25. Documentatie en interviews ter voorbereiding van het boek Geen winnaars in de Wetstraat, 1985
Persoonsarchief Leo Tindemans
663. Officieel bezoek aan de Verenigde Staten, oktober 1977
832. Artikels over en interviews met Leo Tindemans, 1974-1978
1021. Nota’s inzake TNF, het Belgisch en Europees defensiebeleid, 1979-1980
LOUVAIN-LA-NEUVE
Centre Permanent pour la citoyenneté et la Participation
Fonds PSC
PSC_B_V_009. Comité directeur, 1979
PSC_B_V_009. Comité directeur, 1978
Uitgegeven bronnen
BRONNENUITGAVEN
Cold War International History Project, The Euromissile crisis and the end of the Cold War, 1977-1987. Washington, D.C.: Wilson Center, 2009. [CWIHP-reader]
Das Gupta, Amis et al., eds., Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland 1977. München: Oldenbourg Verlag, 2008. [AAPBD 1977]
Ministerie van Landsverdediging. Witboek van de Landsverdediging 1977. Brussel: Drukkerij van de Krijgsmacht, 1977.
National Security Archive. “Thirtieth anniversary of NATO’s Double-Track Decision.” Uitgegeven door William Burr, 10.12.2009. Geraadpleegd op 13.05.2021. http://nsarchive2.gwu.edu/nukevault/ebb301/index.htm. [‘NSA-reader’].
International Institute for Strategic Studies. The military balance, 1978-1979. Londen: Arms and Armour Press, 1978.
Tascheler, Daniela et al., eds., Akten zur Auswärtigen Politik des Bundesrepublik Deutschland 1978. München: Oldenbourg Verlag, 2009. [AAPBD 1978]
Ploetz, Michael en Tin Szatkowski, eds., Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland 1979. München: Oldenbourg Verlag, 2010. [AAPBD 1979]
GEDRUKTE BRONNEN EN MEDIA
De Borchgrave, Arnaud. “Designs on Africa.” Newsweek, 19.06.1978, 18. Geraadpleegd in KADOC-KULeuven, Leuven, persoonsarchief Leo Tindemans, nr. 832.
Heirman, Mark. “België is de sleutel,” Kommentaar, november 1979, 2-5. Geraadpleegd in KADOC-KULeuven, Leuven, persoonsarchief Frank Swaelen, nr. 622; Amsab-ISG, Gent, nr. ZTSO.0557.
Heirman, Mark, ed. “Voor een veiliger Europa: programmaverklaring Pax Christi Vlaanderen.” Kommentaar, maart 1979, 15-21. Geraadpleegd in KADOC-KULeuven, Leuven, persoonsarchief Frank Swaelen, nr. 622; Amsab-ISG, Gent, nr. ZTSO.0557.
Kaplan, Fred. “Warring over new missiles for NATO.” New York Times, 09.12.1979. Geraadpleegd op 13.05.2021. http://nytimes.com/1979/12/09/archives/warring-over-new-missiles-for-nato-missiles.html.
Pincus, Walter. “Neutron killer warhead buried in ERDA budget.” Washington Post, 06.06.1977. Geraadpleegd op 13.05.2021. http://washingtonpost.com/archive/politics/1977/06/06/neutron-killer-warhead-buried-in-erda-budget/161ae957-099f-4c5b-ad19-052699d60f4d/.
Schmidt, Helmut. “The 1977 Alastair Buchan memorial lecture.” Survival: Global Politics and Strategy 20, nr. 1 (1978): 2-10.
Smal, Christian-Guy. “Il faut négocier avec Moscou mais d’abord rétablir l’équilibre, nous déclare M. Desmarets, ministre de la défense nationale.” La Libre Belgique, 21.11.1979, 7-8. Geraadpleegd in KADOC-KULeuven, Leuven, persoonsarchief Frank Swaelen, nr. 624.
“Twee Belgen op drie tegen raketten.” De Morgen, 12.12.1979. Geraadpleegd in KADOC-KULeuven, Leuven, persoonsarchief Frank Swaelen, nr. 624.
MEMOIRES
Carter, Keeping faith: memoires of a president. New York/Toronto: Bantam Books, 1982.
Desmarets. Le bouclier: la paix par la défense. Brussel: Vokaer, 1981.
Martens, Memoires: luctor et emergo. Tielt: Lannoo, 2006.
Simonet, Henri. Je n’efface rien et je recommence. Brussel: Didier Hatier, 1986.
Tindemans, De memoires. Tielt: Lannoo, 2002.
ONLINECOLLECTIES
Algemeen Rijksarchief
Elektronische databank. Notulen ministerraad, 1916-1989. http://extranet.arch.be:8180/Conseil1/?lg=nl. [‘databank ARA’]
Regering-Tindemans IV (juni 1977-oktober 1978)
Regering-Vanden Boeynants II (oktober 1978-april 1979)
Regering-Martens I (april 1979-januari 1980)
Archief van de Kamer
Parlementaire stukken, 1977-1979. https://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?section=/flwb&language=nl&cfm=ListDocument.cfm.
Parlementaire handelingen, 1977-1979.
https://www.dekamer.be/kvvcr/showpage.cfm?section=/cricra&language=nl&cfm=cricragen.cfm?type=plen.
Archief van de Senaat
Parlementaire documenten, 1977-1979. https://www.senate.be/www/?MIval=/index_senate&MENUID=22000&LANG=nl.
Parlementaire handelingen, 1977-1979. https://www.senate.be/www/?MIval=/index_senate&MENUID=24400&LANG=nl.
NATO Archives
El-library. Official texts, 1977-1979. https://www.nato.int/cps/en/natohq/publications.htm.
Literatuur
“Able Archer and Soviet war scare, 1983.” National Security Archive, laatste update op 17.02.2021. Geraadpleegd op 13.05.2021. http://nsarchive.gwu.edu/events/able-archer-soviet-war-scare-1983.
Adam, Bernard en Pierre Arcq. “L’installation des armes nucléaires à longue portée (LRTNF) en Belgique.” Courrier Hebdomadaire du CRISP 18, nr. 883-4 (1980): 1-48.
Allison, Graham en Philip Zelikow. Essence of decision: explaining the Cuban Missile Crisis. 1971. Tweede uitgave, New York: Addison Wesley Longman, 1999.
Alperovitz, Gar. The decision to use the atomic bomb. New York: Vintage books, 1995.
Bange, Oliver en Poul Villaume, eds. The long détente: changing concepts of security and cooperation in Europe, 1950s-1980s. Budapest/New York: Central European University Press, 2017.
Blake, James en Andrew Hamilton. Assessing the NATO/Warsaw Pact military balance. Washington, D.C.: Congressional Budget Office, 1977.
Bloem, D.J., et al. Nederland en de kernwapens: een studie over het Nederlandse nucleaire beleid, 1972-1985. Alphen aan de Rijn/Brussel: Samsom, 1987.
Bluth, Christoph. Britain, Germany, and Western nuclear strategy. Oxford: Oxford University Press, 1995.
Boghaert, Maarten. Vredesbewegingen en de kernwapenproblematiek: kanalen, middelen en strategieën om beleid te beïnvloeden. Masterproef bestuurskunde en publiek management, Universiteit Gent, 2014.
Bozo, Frédéric. “Détente versus alliance: France, the United States and the politics of the Harmel Report (1964-1968).” Contemporary European History 7, nr. 3 (1998): 343-60.
Broer, Michael, Frederick Donovan en James Goodby, eds. The neutron bomb and the premises of power: President Carter’s neutron bomb decision. Washington, D.C.: Institute for the Study of Diplomacy, 1995.
Brzezinski, Zbigniew. “East-West relations: strategic crossroads.” Trialogue 30, nr. 1 (1982): 18-21.
Bundy, McGeorge, et al., “Nuclear weapons and the Atlantic alliance.” Foreign Affairs 60, nr. 4 (1982): 753-68.
Cahn, Anne Hessing. Killing détente: the right attacks the CIA. University Park: University of Pennsylvania Press, 1998.
Close, Robert. L’Europe sans défense? 48 heures qui pourraient changer la face du monde. Brussel: Éditions Art & Voyages, 1976.
Coolsaet, Rik. België en zijn buitenlands beleid, 1830-2015. 1998. Zesde uitgave, Leuven: Van Halewyck, 2014.
Coolsaet, Rik. De veiligheid van België: de Belgische buitenlandse politiek en de internationale bewapeningsdynamiek. Deurne: Kluwer, 1983.
Coolsaet, Rik. “La Belgique dans l’OTAN (1949-2000).” Courrier Hebdomadaire du CRISP 14 (2008): 5-46.
Coolsaet, Rik et al., Anarchie, orde, dominantie: inleiding tot de theorie van de internationale betrekkingen. Gent: Academia Press, 2006.
Cromwell, William C. The United States and the European pillar: a strained alliance. New York: Palgrave Macmillan, 1992.
Deweerdt, Mark. “Overzicht van het Belgisch politiek gebeuren in 1978.” Res Publica 21, nr. 2 (1979): 185-207.
De Ridder, Hugo. Geen winnaars in de Wetstraat. Leuven: Davidsfonds, 1986.
De Vos, Luc en Etienne Rooms. Het Belgisch buitenlands beleid: geschiedenis en actoren. Leuven: Acco, 2006.
Dreyfuss, Robert. Devil’s game: how the United States helped unleash fundamentalist Islam. New York: Henry Holt and Company, 2005.
Dujardin, Vincent. “Go-between: Belgium and détente, 1961-1973.” Cold War History 7, nr. 1 (2007): 95-105.
Ellsberg, Daniel. The doomsday machine: confession of a nuclear war planner. Londen/New York: Bloomsbury, 2017.
Enthoven, Alain C. “U.S. forces in Europe: how many? Doing what?” Foreign Affairs 53, nr. 3 (1975): 513-32.
Enthoven, Alain C. en K. Wayne Smith. How much is enough? Shaping the defense program, 1961-1969. 1971. Tweede uitgave, Santa Monica: RAND Corporation, 2005.
Falter, Rolf. België: een geschiedenis zonder land. Antwerpen: De Bezige Bij, 2012.
Fischer, Beth A. The Reagan reversal: foreign policy and the end of the Cold War. Columbia/Londen: University of Missouri Press, 1997.
Fischer, Robert L. “Defending the Central Front: the balance of forces.” Adelphi Papers 127 (1976).
Freedman, Lawrence. The evolution of nuclear strategy. Londen: Macmillan, 1981.
Freedman, Lawrence en Jeffrey Michaels. The evolution of nuclear strategy. 1981. Vierde uitgave, Londen: Palgrave Macmillan, 2019.
Freeman, Stephanie. “The making of an accidental crisis: the United States and the NATO Dual-Track Decision of 1979.” Diplomacy and Statecraft 25, nr. 2 (2014): 331-55.
Gaddis, John Lewis. The Cold War: a new history. New York: Penguin Press, 2005.
Gaffney, Henry H. “Euromissiles as the ultimate evolution of theater nuclear forces in Europe.” Journal of Cold War Studies 16, nr. 1 (2014): 180-99.
Gaffney, Henry H. The history of the Euromissiles. World Security Network, 25.03.2004. Geraadpleegd op 13.05.2021. http://worldsecuritynetwork.com/NATO/Gaffney-H.-H/The-History-of-the-Euromissiles.
Garthoff, Raymond. Détente and confrontation: American-Soviet relations from Nixon to Reagan. Washington, D.C.: Brookings Institution, 1985.
Garthoff, Raymond. “The NATO decision on theater nuclear forces.” Political Science Quarterly 98, nr. 2 (1983): 197-214.
Gerard, Emanuel, Widukind De Ridder en Françoise Muller. Wie heeft Lahaut vermoord? De geheime Koude Oorlog in België. Leuven: Davidsfonds, 2015.
Grammens, Mark. Kernwapens voor Europa. Brussel: Grammens, 1983.
Guyatt, Nicholoas. “The end of the Cold War.” In The Oxford Handbook of the Cold War, uitgegeven door Richard Immerman en Petra Goedde, 603-22. Oxford: Oxford University Press, 2013.
Frank, Christian. “La politique extérieure de la Belgique en 1977.” Res Publica 20, nr. 2 (1978): 357-65.
Froeyman, Anton. “Concepts of causation in historiography.” Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History 42, nr. 3 (2009): 116-28.
Haftendorn, Helga. “The adaptation of the NATO alliance to a period of détente: the 1967 Harmel Report.” In Crises and compromises: the European project, 1963-1969, uitgegeven door Wilfried Loth, 285-322. Baden-Baden: Nomos Verlag/Brussel: Bruyant, 2001.
Hasegawa, Tsuyoshi. Racing the enemy: Stalin, Truman, and the surrender of Japan. Cambridge, MA/London: Harvard University Press, 2005.
Heirman, Mark, Ludo Cammaert en Pol Hendrix. Het Belgisch rakettendossier, 1979-1984. Antwerpen: International Peace Information Service, 1985.
Heuser, Beatrice. “Warsaw Pact military doctrines in the 1970s and 1980s: findings in the East German archives.” Comparative Strategy 12, nr. 4 (1993): 437-57.
Hines, John, Elis M. Mishulovich en John F. Shulle. Soviet intentions, 1965-1985, vol. I: an analytical comparison of U.S.-Soviet assessments during the Cold War. McLean: BDM Corporation, 1995.
Hofmann, Arne. The emergence of détente in Europe: Brandt, Kennedy and the formation of Ostpolitik. Abingdon/New York: Routledge, 2007.
Hølst, Johan J. en Uwe Nerlich, eds., Beyond nuclear deterrence: new aims, new arms. New York: Crane, Russek and Company, 1977.
Jablonsky, David. “NATO’s Long-Term Defence Planning: will it work?” The US War College Quarterly: Parameters 11, nr. 1 (1981): 75-82.
Joffe, Josef. “NATO and the dilemmas of a nuclear alliance.” Journal of International Affairs 43, nr. 1 (1989): 29-45.
Joffe, Josef. “Nuclear weapons, no first use, and European order.” In Nuclear deterrence: ethics and strategy, uitgegeven door Russel Hardin et al., 231-43. 1963. Derde uitgave, Chicago/Londen: University of Chicago Press, 1985.
Kaku, Michio en Daniel Axelrod. To win a nuclear war: the Pentagon’s secret war plans. Boston: South End Press, 1987.
Kaplan, Fred. The bomb: presidents, generals and the secret history of nuclear war. New York: Simon & Schuster, 2020.
Kristensen, Hans. U.S. nuclear weapons in Europe: a review of post-Cold War policy, force levels, and war planning. Washington, D.C.: Natural Resources Defense Council, 2005.
Lamot, Marc. “Vrede in de politieke praktijk: de Christelijke Volkspartij en het Belgisch veiligheidsbeleid, 1965-1985.” In Van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede: katholieken tussen militarisme en pacifisme in historisch-theologisch perspectief, uitgegeven door Roger Burggraeve, Johan de Tavernier en Luc Vandeweyer, 217-51. Leuven: Leuven University Press, 1993.
Leitenberg, Milton. “Background information on tactical nuclear weapons (primarily in the European context).” In Tactical nuclear weapons: European perspectives, uitgegeven door Stockholm International Peace Research Institute. Londen: Taylor & Francis, 1978
Lelie, Peter. “Het Belgisch veiligheidsbeleid, 1950-1990.” In Een onvoltooid beleid: de Belgische buitenlandse en defensiepolitiek, 1830-2015, uitgegeven door Luc Reychler, 95-282. Kapellen: Pelckmans, 1993.
Lorenz, Chris. De constructie van het verleden: een inleiding in de theorie van de geschiedenis. Meppel: Boom, 1998.
Lundestad, Geir. “Empire by invitation? The United States and Western Europe, 1945-1952.” Journal of Peace Research 23, nr. 3 (1986): 263-77.
Lundestad, Geir. The United States and Western Europe since 1945: from ‘empire’ by invitation to transatlantic drift. Oxford/New York: Oxford University Press, 2003.
Luykx, Theo en Marc Platel. Politieke geschiedenis van België van 1944 tot 1985. Antwerpen: Kluwer, 1985.
Lyakhovskiy, Aleksandr Antonovich. “Inside the Soviet invasion of Afghanistan and the seizure of Kabul, December 1979.” Vertaald door Gary Goldberg en Artemy Kalinovsky. Cold War International History Project, werkdocument 51 (2007): 3-71.
Mearsheimer, John. “Why the Soviets can’t win quickly in Central Europe.” International Security 7, nr. 1 (1982): 3-39.
Melvin Leffler en Odd Arne Westad, eds. The Cambridge history of the Cold War, vol. II: crises and détente. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
McNamara, Robert. “The military role of nuclear weapons.” Foreign Affairs 62, nr. 1 (1983): 261-71.
Norris, Robert, William Arkin en William Burr. “Where they were.” Bulletin of Atomic Scientists 55, nr. 6 (1999): 26-35.
Nuti, Leopoldo, ed. The crisis of détente in Europe: from Helsinki to Gorbachev. Abingdon/New York: Routledge, 2009.
Nuti, Leopoldo et al., eds. The Euromissile crisis and the end of the Cold War. Washington, D.C: Woodrow Wilson Center/Stanford: Stanford University Press, 2015.
Palmer, R.R., Joel Colton en Lloyd Kramer. A history of Europe in the modern world. 1995. 11de uitgave, New York: McGraw-Hill, 2014.
Peter, Matthias en Hermann Wentker. Die KSZE im Ost-West-Konflikt: Internationale Politik und gesellschaftliche Transformation, 1975-1990. München: Oldenbourg Verlag, 2012.
Pipes, Richard. “Why the Soviet Union thinks it could fight and win a nuclear war.” Quadrant 21, nr. 9 (1977): 10-7.
Porter, Gareth. Perils of dominance: imbalance of power and the road to war in Vietnam. Berkeley: University of California Press, 2005.
Powaski, Ronald E. Return to Armageddon: the United States and the nuclear arms race, 1981-1999. Oxford/New York: Oxford University Press, 2000.
Preble, Christopher. “’Who ever believed in the “missile gap”?’: John F. Kennedy and the politics of national security.” Presidential Studies Quarterly 33, nr. 4 (2003): 801-26.
Raes, Marie. Een nieuwe speler op het middenveld: het Vlaams Aktiekomitee tegen Atoomwapens (VAKA) op weg naar de grote betoging van 23 oktober 1983. Masterproef geschiedenis, Universiteit Antwerpen, 2006.
Readman, Kristina. “Conflict and cooperation in intra-Alliance nuclear politics: Western Europe, the United States, and the genesis of NATO’s Double-Track Decision, 1977-1979.” Journal of Cold War Studies 13, nr. 2 (2011): 39-89.
Readman, Kristina. “Germany and the politics of the neutron bomb, 1975-1979.” Diplomacy & Statecraft 21, nr. 2 (2010): 259-85.
Rothbard, Murray. For a new liberty: the Libertarian manifesto. 1973. Herdrukte tweede uitgave (1978), Auburn: Ludwig von Mises Institute, 2006.
Shreffler, Robert. The U.S. defense problem as it pertains to battlefield nuclear weapons. Los Alamos: United States Department of Energy, 1978.
Smits, J. “De politieke opiniepeilingen in België in 1979.” Res Publica 22, nr. 3 (1980): 505-21.
Snyder, Glenn H. “The security dilemma in alliance politics.” Word Politics 36, nr. 4 (1984): 461-95.
Stouthuysen, Patrick. In de ban van de bom: de politisering van het Belgisch veiligheidsbeleid, 1945-1985. Brussel: VUB Press, 1992.
Stromseth, Jane. The origins of flexible response: NATO’s debate over strategy in the 1960s. Houndmills/Londen: Macmillan, 1988.
Talbott, Strobe. Deadly Gambits: the Reagan administration and the stalemate in nuclear arms control. New York: Alfred Knopf, 1984.
“The Overton Window.” Mackinac Center for Public Policy. Geraadpleegd op 13.05.2021. http://mackinac.org/OvertonWindow#overview.
Thielman, “Looking back: the missile gap myth and its progeny.” Arms Control Today 41, nr. 1 (2011): 44-8.
Tindemans, Leo. Een Ostpolitik voor België? De Oosteuropese component in het Belgisch buitenlands beleid. Leuven: Departement politieke wetenschappen van de Katholieke Universiteit Leuven, 1988.
Tindemans, Leo. Voorwoord in Een buitenlands beleid ten dienste van vrede, veiligheid en ontwapening, I-V. Brussel: MBZ, 1985.
Ungar, Sheldon. “Moral panics, the military-industrial complex, and the arms race.” Sociology Quarterly 31, nr. 2 (1990): 165-85.
Vandemoortele, Tom. De houding van de BSP en de SP ten opzichte van de NAVO en het NAVO-Dubbelbesluit. Licentiaatsverhandeling politieke wetenschappen, Universiteit Gent, 1988.
Vanden Berghe, Yves. De Koude Oorlog: een nieuwe geschiedenis (1917-1991). 1987. Vijfde uitgave, Leuven: Acco, 2008.
Van Den Wijngaert, Mark en Lieve Beullens, ed. Oost west, west best: België onder de Koude Oorlog, 1947-1989. Tielt: Lannoo, 1997.
Van der Beek, Matthijs. Het verzet tegen de kruisraketten: de antikernwapenbewegingen in Nederland en België in vergelijkend perspectief, 1979-1985. Masterproef internationale betrekkingen in historische perspectief, Universiteit Utrecht, 2013.
Van Isacker, Karel. Mijn land in de kering, deel 2: de enge ruimte, 1914-1980. Antwerpen/Amsterdam: De Nederlandse Boekhandel, 1983.
Van Diepen, Remco. Hollanditis: Nederland en het kernwapendebat, 1977-1987. Amsterdam: Bert Bakker, 2004.
Van Dijk, Ruud. “’A mass psychosis’: the Netherlands and NATO’s Dual-Track Decision, 1978-1979.” Cold War History 12, nr. 3 (2012): 381-405.
Van Dijk, Ruud. “Prelude to the Euromissile crisis: the neutron bomb affair, the Netherlands, and the ‘defeat of the Strangeloves’, 1977-78.” Nuclear Proliferation International History Project, werkdocument 8. Washington, D.C.: Woodrow Wilson Center, 2015.
Van Staden, Alfred. Een trouwe bondgenoot: Nederland en het Atlantisch bondgenootschap, 1960-1971. Amsterdam: Anthos, 1974.
Villaume, Poul en Odd Arne Westad, eds. Perforating the Iron Curtain: European détente, transatlantic relations, and the cold war, 1965-1985. Kopenhagen: Museum Tusculanum Press, 2010.
Vranckx, Filip. Voordat de bom valt: de rakettenkwestie in Belgische cartoons. Masterproef geschiedenis, Katholieke Universiteit Leuven, 2009.
Walker, Samuel. “The decision to use the bomb: a historiographical update.” Diplomatic History 14, nr. 1 (1990): 97-114.
Walsh, The military balance in the Cold War: U.S. perceptions and policy, 1976-1985. Abingdon/New York: Routledge, 2008.
Wasserman, Sherri. The neutron bomb controversy: a study in alliance politics. New York: Praeger, 1983.
Wittner, Lawrence S. Confronting the bomb: a short history of the world nuclear disarmament movement. Stanford: Stanford University Press, 2009.
Zaks, Arié. “La bombe à neutrons.” Groupe de Recherche et d’Information sur la Paix, nr. 34 (1981) : 1-15.
