Et tu, Antonī?
De laatste jaren wordt de westerse maatschappij geteisterd door samenzweringstheorieën: van pizzarestaurants waar kinderen door pedofiele politici werden vastgehouden tot het faken van de maanlanding. Sommigen noemen dezen een product van ons informatietijdperk. Maar volgens deze thesis kun je ze evengoed vinden in de periode na Caesars dood.
De laatste woorden van Julius Caesar zijn waarschijnlijk de meest verkeerd geciteerde woorden aller tijden. Tu quoque, fili mi, bijvoorbeeld, wordt bij geen enkele Romeinse auteur gevonden, en Et tu, Brute komt van Shakespeares theaterstuk over Caesar. Wat hij precies zei, of de mogelijkheid dat hij helemaal niets zei, is omstreden bij de klassieke auteurs, maar wat wel zeker is, is de chaos die kwam na zijn dood. Na een korte periode van absolute macht was er een machtsvacuüm dat ingevuld moest worden, met drie sterspelers op de voorgrond. Ten eerste de befaamde orator Cicero, toonbeeld van welsprekendheid en aristocratische arrogantie. Daarnaast Marcus Antonius, de machtige generaal en rechterhand van de dictator, die beschikte over veel van diens troepen. Ten slotte Octavianus, Caesars adoptiefzoon en op het moment van diens dood student in Griekenland. De tiran was dood, maar wie zou hem opvolgen?
O tempora, o mores
Na de laatste messteek begon een periode van 13 jaar, tussen 44-31 voor Christus, vol van oorlog, bedrog en intrige. Cicero werd op bevel van het tweede triumviraat, bestaande uit Octavianus, Antonius en de generaal Lepidus, vermoord. Cleopatra verleidde Antonius, en Octavianus versloeg het koppel uiteindelijk bij Actium. Dit alles weten we omdat een vrij groot aantal schrijvers deze periodes omschreven. Maar deze auteurs hadden vaak ook een eigen agenda.
Zowel de historische personen als de schrijvers brachten daarom verklaringen naar voren om hun vijanden of antagonisten te karakteriseren. Aanklachten van geheime moordpogingen, machtsgrepen, en onzedelijk gedrag waren schering en inslag, de ene al meer ongeloofwaardig dan de andere. Deze verklaringen heb ik onderzocht: in welke mate kunnen we deze zien als samenzweringstheorieën? Met andere woorden: gebruikte men 2000 jaar geleden samenzweringstheorieën bij het vertellen over deze chaotische periode?
Aanklachten van geheime moordpogingen, machtsgrepen, en onzedelijk gedrag waren schering en inslag, de ene al meer ongeloofwaardig dan de andere
Jong geleerd, oud gedaan?
Wat deze thesis zo interessant maakt, is het feit dat veel auteurs uit het samenzweringstheorieonderzoek niet geloven dat samenzweringstheorieën toen al konden bestaan. De meeste onderzoekers plaatsen het ontstaan hiervan pas in de Vroegmoderne Tijd, met het ontstaan van media als kranten, en de explosie ervan met de opkomst van sociale media als Facebook en Twitter. Een klein groepje onderzoekers houdt echter stand tegen deze golf van deze modernistische visie, zoals Asterix en zijn dorp tegen de Romeinen, en blijft verdedigen dat deze samenzweringstheorieën wel al voorkwamen in de Oudheid. Om dit kamp te versterken, heb ik een antwoord gezocht op 3 vragen, door close reading, oftewel het precies lezen van de antieke teksten, en het analyseren van het schrijfdoel en professionele achtergrond van de auteurs. Ten eerste de vraag: welke personen en auteurs gebruikten in de jaren na Caesar dood samenzweringstheorieën, en waarom? Ten tweede: welke kenmerken vertonen deze theorieën, en in welke mate komen dezen overeen met de kenmerken van hedendaagse samenzweringstheorieën? En ten slotte: In welke mate kunnen we onderzoek van hedendaagse samenzweringstheorieën gebruiken om te gaan kijken naar klassieke samenzweringstheorieën?
Op deze eerste vraag werd duidelijk dat samenzweringstheorieën door zo goed als alle auteurs die deze tijd beschreven gebruikt werden. De ene auteur gebruikte samenzweringstheorieën die van bepaalde personen kwamen om hen zo als ongeloofwaardig voor te stellen, terwijl de andere dan net weer meeging in het verhaal van specifieke theorieën om zo een bepaald personage te beschermen of om zijn of haar acties te rechtvaardigen. De theorieën waren dus een handig middel voor zowel de historische figuren als voor de auteurs om een narratief naar hun hand te zetten. Wat ook opvalt, is dat sommige auteurs dit eerder in bepaalde situaties doen. Cicero, bijvoorbeeld, ging op het moment dat er belangrijke politieke beslissingen moesten worden genomen de nadruk leggen op alle slechte daden van Antonius, die duidelijk onderdeel zouden zijn van zijn meesterplan om elke Romeinse burger tot slaaf te maken.
Een klein groepje onderzoekers houdt echter stand tegen deze golf van deze modernistische visie, zoals Asterix en zijn dorp tegen de Romeinen
Bij het beantwoorden van de tweede vraag viel op dat het weinige onderzoek dat al bestond over samenzweringstheorieën in de Oudheid niet zeer accuraat leek. Volgens de onderzoekster Victoria Pagán, bijvoorbeeld, zouden vrouwen, slaven en buitenlanders een centrale rol spelen bij elke theorie. In de zes grote gebeurtenissen die ik heb onderzocht, spelen deze echter nauwelijks een rol. Er valt geen exhaustieve lijst kenmerken te maken, maar de kenmerken die bij de meeste theorieën aanwezig zijn, zijn ook aanwezig bij moderne samenzweringstheorieën. Het gaat dan vooral over crisisperiodes waarin of waarover ze naar voren komen, de gehele maatschappij die als slachtoffer wordt voorgesteld, en ongelijke machtsverhoudingen die in stand worden gehouden.
Ten slotte heb ik ook modern samenzweringstheorie-onderzoek betrokken. In het recent gepubliceerde Routledge Handbook of Conspiracy Theories bundelden onderzoekers artikels vanuit de sociologie, psychologie, geschiedenis, gender studies, etc. Als we kijken naar thema’s die daarin naar voren komen, zoals de verspreiding van de theorieën, groepspercipiëring of de link met fake news, dan zien we dat dit modern onderzoek ook toepasbaar is op theorieën van meer dan 2000 jaar oud.
Met deze thesis heb ik dus proberen aan te tonen dat samenzweringstheorieën ook in de Oudheid voorkwamen, en wel degelijk met een bepaald doel gebruikt werden, zowel door auteurs als door historische figuren. We gaan hier misschien geen maanlandingen of pedofiele politici tegenkomen, en zeker geen ras van reptielachtigen die de politieke macht in handen hebben, maar wel aanklachten van machtsgrepen, verraad en moordpogingen. We kunnen ook onmogelijk terugkeren naar het klassieke Rome om te gaan kijken welke aanklacht zou kloppen welke niet, terwijl we nu wel de meeste theorieën kunnen ontkrachten. Wie weet was er dus wel degelijk een ras van reptielachtigen die op de keizerlijke troon hebben gezeten …
Bibliografie
Bronnen
-Appianus. Roman History, Volume IV: Civil Wars, Books 1–2. Vertaald door Brian McGing. Loeb Classical Library 5. Cambridge: Harvard University Press, 2020.
-Appianus. Roman History, Volume V: Civil Wars, Books 3–4. Vertaald door Brian McGing. Loeb Classical Library 543. Cambridge: Harvard University Press, 2020.
-Appian. Roman History, Volume VI: Civil Wars, Book 5. Fragments. Vertaald door Brian McGing. Loeb Classical Library 544. Cambridge: Harvard University Press, 2020.
-Cassius Dio. Roman History, Volume IV: Books 41-45. Vertaald door Earnest Cary en Herbert B. Foster. Loeb Classical Library 66. Cambridge: Harvard University Press, 1916.
-Cassius Dio. Roman History, Volume V: Books 46-50. Vertaald door Earnest Cary en Herbert B. Foster. Loeb Classical Library 82. Cambridge: Harvard University Press, 1917.
-Cassius Dio. Roman History, Volume VI: Books 51-55. Vertaald door Earnest Cary en Herbert B. Foster. Loeb Classical Library 83. Cambridge: Harvard University Press, 1917.
-Cicero. Letters to Friends, Volume III: Letters 281-435. Vertaald door D. R. Shackleton Bailey. Loeb Classical Library 230. Cambridge: Harvard University Press, 2001.
-Cicero. Letters to Atticus, Volume IV. Vertaald door D. R. Shackleton Bailey. Loeb Classical Library 491. Cambridge: Harvard University Press, 1999.
-Cicero. Philippics 1-6. Vertaald door D. R. Shackleton Bailey. Herzien door John T. Ramsey en Gesine Manuwald. Loeb Classical Library 189. Cambridge: Harvard University Press, 2010.
-Cicero. Philippics 7-14. Vertaald door D. R. Shackleton Bailey. Herzien door John T. Ramsey en Gesine Manuwald. Loeb Classical Library 507. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010.
-Livius. History of Rome, Volume 9: Books 31-34. Vertaald door J. C. Yardley. Loeb Classical Library 295. Cambdridge: Harvard University Press, 2017.
-Plutarchus. Lives, Volume VII: Demosthenes and Cicero. Alexander and Caesar. Vertaald door Bernadotte Perrin. Loeb Classical Library 99. Cambridge: Harvard University Press, 1919.
-Plutarchus. Lives, Volume IX: Demetrius and Antony. Pyrrhus and Gaius Marius. Vertaald door Bernadotte Perrin. Loeb Classical Library 101. Cambridge: Harvard University Press, 1920.
-Suetonius. Lives of the Caesars, Volume I: Julius. Augustus. Tiberius. Gaius Caligula. Vertaald door J. C. Rolfe. Loeb Classical Library 31. Cambridge: Harvard University Press, 1914.
-Velleius Paterculus. Compendium of Roman History. Res Gestae Divi Augusti. Vertaald door Frederick W. Shipley. Loeb Classical Library 152. Cambridge: Harvard University Press, 1924.
Literatuur
-Aaronovitch, David. Voodoo Histories: The Role of Conspiracy Theory in the Shaping of Modern History. New York: Riverhead book, 2010.
-Ansuategui, Antonio Duplá. "Incitement to Violence in Late Republican Political Oratory." In Political Communication in the Roman World, uitgegeven door Cristina Rosillo-López, 179-200.Leiden: Brill, 2017.
-Astapova, Anastasiya. “Rumours, urban legends and the verbal transmission of conspiracy theories.” In Routledge handbook of conspiracy theories uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 391-400. New York: Routledge, 2020.
-Avramov, Kiril, Vasily Gatov en Ilya Yablokov. “Conspiracy theories and fake news.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 512-24. New York: Routledge, 2020.
-Bangerter, Adrian, Pascal Wagner-Egger en Sylvain Delouvée. “How conspiracy theories spread.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 206-18. New York: Routledge, 2020.
-Baudy Gerhard. “Lupercalia.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 05.04.2021. referenceworks.brillonline.com.
-Biddlestone, Mikey, Michał Bilewicz, Aleksandra Cichocka en Iris Žeželj. “Conspiracy theories and intergroup relations. In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 219-30. New York: Routledge, 2020.
-Bieberstein, Klaus. “Ituraea,” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 12.04.2021. referenceworks.brillonline.com.
-Birley, A.R. “Cassius Dio” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 21.03.2021. Referenceworks.brillonline.com
- Borgies, Loic. Le conflit propagandiste entre Octavien et Marc Antoine: De l’usage politique de la uiterpretatio entre 44 et 30 a. C. Brussel: Editions Latomus, 2016.
-Breunesse, Merlijn. "Cicero vs. Mark Antony: identity construction and ingroup/outgroup formation in Philippics One and Three." In Clause and Discourse, uitgegeven door Lidewij van Gils, Caroline Kroon en Rodie Risselada, 448-63. Boston/Berlijn: De Gruyter, 2020.
-Bringmann, Klaus en Jürgen Leonhardt. “Cicero” Brills New Pauly. Geraadpleegd 21.03.2021. Referenceworks.brillonline.com
-Burden-Strevens, Christopher. Cassius Dio's Speeches and the Collapse of the Roman Republic: The Roman History, Books 3–56. Leiden: Brill, 2020.
-Butter, Michael, and Peter Knight. "Bridging the great divide: conspiracy theory research for the 21st century." Diogenes (2016): 0392192116669289.
-Crook, John A. "A legal point about Mark Antony's will." The Journal of Roman Studies 47, nr. 1/2 (1957): 36-8.
-Elvers, Karl-Ludwig. “A. Niger.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 27.04.2021. referenceworks.brillonline.com.
-Entman, Robert M. "Framing: Toward clarification of a fractured paradigm." Journal of communication 43, nr. 4 (1993): 51-8.
-Fagan, Garrett G. “Review: Conspiracy theory in Latin Literature en Trahison et traîtres dans l’Antiquité.” The Journal of Roman Studies 105 (2015): 416-8.
-Fairclough, Norman. Discourse and social change. Cambridge: Polity press, 2012.
-Freyburger-Galland, Marie-Laure. "Political and religious propaganda between 44 and 27 BC." Vergilius (2009): 17-30.
-Fündling, Jörg. “Manius” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 03.05.2021. referenceworks.brillonline.com
-Gabba, Emilio. "The Perusine war and triumviral Italy." Harvard Studies in Classical Philology 75 (1971): 139-60.
-Gildenhard, Ingo. Cicero, Philippic 2, 44–50, 78–92, 100–119: Latin Text, Study Aids with Vocabulary, and Commentary. Cambridge (VK): Open Book Publishers, 2018.
-Giry, Julien en Pranvera Tika. “Conspiracy theories in political science and political theory.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 108-21. New York: Routledge, 2020.
-Giry, Julien en Doğan Gürpınar. “Functions and uses of conspiracy theories in authoritarian regimes.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 317-29. New York: Routledge, 2020.
- Gosling, Anne. "Octavian, Brutus and Apollo: a note on opportunist propaganda." The American Journal of Philology 107, nr. 4 (1986): 586-9.
-Gowing, Alain M. The triumviral narratives of Appian and Cassius Dio. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1992.
-Günther, Sven. “Creating and Linking Socio-economic and Legal Frames – Cicero’s Pro Quinctio” (nog niet gepubliceerd).
-Hofstadter, Richard. The paranoid style in American politics. Vintage Books: New York, 2012.
-Imhoff, Roland en Pia Lamberty. “Conspiracy beliefs as psycho-political reactions to perceived power.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 192-205. New York: Routledge, 2020.
-Jeager, Mary. “Review: Conspiracy narratives in Roman History.” Hermathena 180 (2006): 133-5.
-Leal, Hugo. “Networked disinformation and the lifecycle of online conspiracy theories.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 497-511. New York: Routledge, 2020.
-Lessie, Alexander James. "Becoming Mark Antony: a metabiographical study of characterization and reception." PhD diss., UCLA, 2015.
-Keeley, Brian. “Of conspiracy theories.” Journal of Philosophy 96, nr. 3 (1999): 109-126.
-Kienast, Dietmar. “Augustus.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 18.04.2021. Referenceworks.brillonline.com
Knight, Peter. Conspiracy theories in American history: An encyclopedia. Vol. 1. Santa-Barbara: Abc-clio, 2003.
-Krapinger, Gernot. “Velleius Paterculus.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 21.03.2021. Referenceworks.brillonline.com
-Krekó, Péter. “Countering conspiracy theories and misinformation.” In The Routledge Handbook of conspiracy theories, uitgeveven door Michael Butter en Peter Knight, 242-56. Routledge, New York, 2020.
-Krouwel André, Silvia Mari en Hulda Thórisdóttir. “Conspiracy theories, political ideology and political behaviour.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 304-316. New York: Routledge, 2020.
-Magino, Domenico. “Appianus.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 21.03.2021. Referenceworks.brillonline.com
-McKenzie-McHarg, Andrew. "Conceptual history and conspiracy theory." In Routledge handbook of onspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 16-27. New York, Routledge: 2020.
-McKenzie-McHarg, Andrew en Claus Oberhauser. “Conspiracy theorising and the history of media in the eighteenth Century.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 401-14. New York: Routledge, 2020.
Montlahuc, Pascal. "Qui a tué Sextus Pompée? Enquête sur les interprétations politiques d’un assassinat à l’époque triumvirale." Revue des études anciennes 116, nr. 2 (2014): 577-98.
-Nefes, Türkay Salim en Alejandro Romero-Reche. “Sociology, social theory and conspiracy theory.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 94-107. New York: Routledge, 2020.
-Pagán, Victoria Emma. Conspiracy narratives in Roman history. University of Texas Press, 2013.
-Pagán, Victoria Emma. “Conspiracy theories in the Roman Empire.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 531-41. New York: Routlegde, 2020.
-Pagán, Victoria Emma. Conspiracy theory in Latin literature. University of Texas Press, 2012.
-Pagán, Victoria Emma. “Towards a model of conspiracy theory for ancient Rome” New German Critique nr. 103 (2008): 49.
-Pagán, Victoria Emma en Andrew Wolpert. “Review: The Rhetoric of Conspiracy in Ancient Athens door Joseph Roisman.” Bryn Mawr Classical Review. Geraadpleegd 26.02.2021. https://bmcr.brynmawr.edu/2007/2007.03.14/
-Pelling, Christopher. Plutarch: Life of Antony. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
-Pelling, Christopher. “Plutarchos.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 21.03.2021. Referenceworks.brillonline.com.
-Pelling, Christopher . “The triumviral period” In Cambridge Ancient History X, 1-69. Cambridge: Cambridge Ancient History, 1996.
-Purcell, Nicholas. "The city of Rome and the plebs urbana in the late Republic." In The Cambridge Ancient History 9, uitgegeven door J.A. Crook, Andrew Lintott en Elizabeth Rawson, 644-88. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
-Räikkä, Juha en Juho Ritola. “Philosophy and conspiracy theories.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 56-66. New York: Routledge, 2020.
- Ramsey, John T. “Mark Antony's judiciary reform and its revival under the Triumvirs.” The Journal of Roman Studies 95 (2005): 20-37.
-Rawson, Elizabeth. "The aftermath of the Ides." In Cambridge Ancient History IX, 468-90. Cambridge: Cambridge university press, 1994.
-Rives, J.B. “Review: Conspiracy narratives in Roman History.” Classical Philology 101, nr. 2 (2006): 77-81.
-Roisman, Joseph. The rhetoric of conspiracy in ancient Athens. Univ of California Press, 2006.
-Sallmann, Klaus. “Suetonius.” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 21.03.2021. Referenceworks.brillonline.com.
- Schur, David. ”An introduction to close reading.” Literature and Arts C-14, resources, supplementary readings. Geraadpleegd 30.03.2021. http://sites.fas.harvard.edu/~lac14.
-Sirianni, Frank A. "Was Antony's will partially forged?." L'Antiquité Classique (1984): 236-41.
-Spencer, Walter E. “Conspiracy narratives in Latin literature.” PhD diss., University of Illinois, 2002.
-Spencer, Walter E. "Conspiracy Rhetoric in Cicero's Verrines." Illinois Classical Studies, nr. 35-6 (2011): 121-41.
-Spickermann, Wolfgang. “Deiotarus” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 12.04.2021. Referenceworks.brillonline.com.
-Stevenson, Tom. “Antony as « tyrant » in Cicero's first « Philippic ».” Ramus 38, nr. 2 (2009): 174-86.
-Syme, Ronald. The Roman revolution. Oxford: Oxford University Press, 1939.
-Thiem, Annika. “Conspiracy theories and gender and sexuality.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 292-303. New York: Routledge, 2020.
-Thórisdóttir, Hulda, Silvia Mari en André Krouwel. ““Conspiracy theories, political ideology and political behaviour.” In Routledge handbook of conspiracy theories, uitgegeven door Michael Butter en Peter Knight, 304-16. New York: Routledge, 2020.
-Toher, Mark. "Octavian's arrival in Rome, 44 BC." Classical Quarterly 54, nr. 1 (2004): 174-84.
- Van Prooijen, Jan-Willem. The psychology of conspiracy theories. New York: Routledge, 2018.
-Wardle, D. "Baby steps for Octavian: 44 Bc?." Classical Quarterly 68, nr. 1 (2018): 178-91.
-Westall, Richard. " The Sources of Cassius Dio for the Roman Civil Wars of 49–30 bc." In Cassius Dio, uitgegeven door Carsten Hjort Lange en Jesper Majbom Maden, 51-75. Leiden: Brill, 2016.
-Will, Wolfgang. “F. Calenus” Brill’s New Pauly. Geraadpleegd 07.04.2021. referenceworks.brillonline.com.
-X, “The impact of conspiracy narratives on violet RWE and LWE narratives,” Europese Commissie. Geraadpleegd 04.01.2021. https://ec.europa.eu/.
