Maart 2020, ergens voor de kust van Marokko, daar begon mijn praktisch onderzoek naar de nauwkeurigheid van het nocturlabium, beter bekend als het nachtelijke equivalent van de zonnewijzer. Het instrument trok mijn aandacht tijdens mijn onderzoek naar het concept tijd in de maritieme navigatie.
Het belang van tijd voor plaatsbepaling.
Tijd is een gegeven waar we dagelijks mee worden geconfronteerd. Ook in de opleiding ‘Nautische Wetenschappen’ aan de Hogere Zeevaartschool, heb ik geleerd hoe ik mijn locatie op zee kan bepalen aan de hand van welke dag en uur het is. In onze huidige digitale samenleving is dit geen probleem. Iedereen heeft toegang tot het aflezen van de tijd als we op onze computer, GSM of smartwatch kijken. Maar wat deden zeevarenden in het verleden toen de zon, maan en sterren de enige tijdsaanduiding waren.
Ten eerste heb ik duidelijkheid gecreëerd over wat tijd is. Heb je ooit al tijd proberen definiëren? Inderdaad, dat blijkt een lastige taak. Daarom was het belangrijk om het concept tijd te definiëren specifiek voor de maritieme navigatie. Zo kunnen er instrumenten worden gemaakt die de tijd kunnen meten.
De geschiedenis van tijdsmeting is volledig verweven met de geschiedenis van de mens. Vanaf de prehistorie tot nu heeft de mens geprobeerd de tijd te bepalen. Vele instrumenten zijn ontworpen, maar deze bleken allemaal ontoereikend voor het gebruik aan boord. Door de bewegingen van een schip verloren deze instrumenten hun nauwkeurigheid en konden ze niet meer gebruikt worden voor plaatsbepaling.
Tijdsmeting is cruciaal voor de plaatsbepaling op zee. Door middel van een tijdsverschil tussen 2 plaatsen kan je de lengtegraad bepalen. Daarboven was en is de zeevaart van groot economisch belang. Ze had dus een grote invloed op de ontwikkeling van de tijdsmeting. Want hoe nauwkeuriger het tijdsverschil, hoe nauwkeuriger de plaatsbepaling.
Het nocturlabium
Het meest gekende instrument voor tijdsmeting op zee, is de scheepschronometer van Harrison. Het had een even grote impact op de maatschappij van de 16e eeuw als de GPS op onze huidige samenleving. Het is echter wel opvallend dat ook voor de ontwikkeling van de scheepschronometer verre reizen met precisie werden gevaren. Door middel van het nocturlabium dat algemeen in gebruik was aan boord in de 15e,16e en 17e eeuw, was dit mogelijk.
Het nocturlabium is over het algemeen onbekend. Het werd waarschijnlijk in de 9e eeuw voor het eerst ontwikkeld maar kwam pas algemeen in gebruik in de 15e eeuw. Er is weinig info over, toch werd het algemeen aan boord gebruikt. Het is namelijk een zeer eenvoudig instrument om te gebruiken, je kan de tijd namelijk gewoon aflezen. Het won dus in de 15e eeuw gemakkelijk van de alternatieve methodes en instrumenten waar vele moeilijke berekeningen nodig waren. Ook al is het instrument relatief onnauwkeurig ten opzichte van de scheepschronometer en onze huidige tijdsmeting.
Het nocturlabium is het nachtelijke equivalent van een zonnewijzer. Bij een zonnewijzer maken we gebruik van de zon als middelpunt, bij het nocturlabium is dat de poolster. Als we een lijn tussen de poolster en een andere ster trekken, lijkt dit op de wijzer van een klok.
Dankzij een stage van de Hogere Zeevaartschool, kreeg ik de kans om het nocturlabium uit te testen aan boord. In de weinige literatuur die over dit instrument te vinden is wordt namelijk beweerd dat het instrument tot op 15 minuten nauwkeurig is.
Door middel van literatuuronderzoek werd het duidelijk dat een origineel nocturlabium of een exacte replica uit de 15e, 16e of 17e eeuw niet meer bruikbaar is. In het tijdschrift ‘Zonnetijdingen’ uitgegeven door Zonnewijzerkring Vlaanderen vzw, vond ik de plannen voor een aangepaste versie. Het nocturlabium in kwestie was aangepast voor het jaar 2012 en was voorzien van duidelijke instructies voor de bouw en het gebruik van het instrument. Met dit instrument heb ik kwantitatief onderzoek uitgevoerd naar de nauwkeurigheid van het instrument. Er werden verschillende observaties gemaakt en deze werden daarna statistisch in Excel vergeleken met de tijd die we op onze GPS kunnen aflezen. De tijd die we op onze GPS aflezen is namelijk de universele tijd en wordt over het algemeen overal op aarde gebruikt in het dagelijkse en economische leven. Op het nocturlabium kan je niet de universele tijd aflezen, maar de afgelezen tijd kan wel door middel van berekeningen gelijkgesteld worden aan de universele tijd. Zo kon ik de afgelezen tijd van het nocturlabium vergelijken met de universele tijd als referentie.
Het kwantitatief onderzoek heeft de nauwkeurigheid van het nocturlabium aangetoond. Voor niet geoefende waarnemers op een bewegend schip is het mogelijk om de tijd met een gemiddelde fout van 17 minuten ten opzichte van de GPS, af te lezen. Het nocturlabium was dus zeker bruikbaar voor de scheepvaart, die verre reizen wou maken en nauwkeurig wou weten welke locatie men had.
Maar het is opvallend dat we vandaag de dag dezelfde fout waarnemen met het nocturlabium als in de 15e eeuw. Vanwaar deze fout komt, heb ik niet verder kunnen onderzoeken. Ik heb echter wel enkele mogelijke oorzaken gevonden. Zo sta je op een schip hoger, staat de poolster niet exact in de hemelnoordpool en misschien is er wel gewoon een fout in het ontwerp.
Tijd gebruiken om je positie te bepalen. Een gegeven waar je misschien nooit had bij stil gestaan, maar dat onze voorouders al eeuwen gebruiken. Met behulp van onder ander het nocturlabium konden ze met relatieve precisie verre reizen maken. En zo de globale economie verder ontwikkelen.
Aaron Charles promotion LLC. (2020, mei 11). Nocturnal Geocoin™ . Opgehaald van Compassrosegeocoin.com: http://www.compassrosegeocoin.com/nocturnal.php
Agemans, M. (2017, juni 6). Hoe goed ken jij de Poolster? Opgehaald van Volkssterrenwacht Urania: https://www.urania.be/astronomie/nieuws/hoe-goed-ken-jij-de-poolster
Astrolabium. (2020, April 16). Zonnewijzer. Opgehaald van Hemel en aarde meten, de wetenschap begrijpen dankzij Kunst en Geschiedenis: http://www.astrolabium.be/mesurercieletterre/Cadran-solaire?lang=nl
Augustine. (2006). The confessions. In M. Foley (Red.), The confessions (F. Sheed, Vert., 2 ed., p. 384). Indianopolis: Hackett Publishing Company.
Baker, A. (2020). Commissioners of Longitude - essay. Opgehaald van University of Cambridge: http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/ES-LON-00004/1
Barrett, K. (2020). H1, H2, H3 and H4. Opgehaald van Cambridge Digital Library: http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/ES-LON-00010
BBC. (2020). BBC - A History of the World - Object : Nocturnal or Nightdial. Opgehaald van BBC: http://www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/objects/J3rt8WMATAqjIPYIpvzJVw
Bellis, M. (2020, februari 11). History of the first clocks. Opgehaald van ThoughtCo: https://www.thoughtco.com/history-of-sun-clocks-4078627
Betts, J. (2008, november 26). Solar Time. Opgehaald van Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/science/solar-time#ref144522
Betts, J. (2019, november 16). George Graham. Opgehaald van Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/biography/George-Graham
Bikos, K. (2021, januari 25). The Jewish Calendar. Opgehaald van timeanddate.com: https://www.timeanddate.com/calendar/jewish-calendar.html
Bogaert, R. (2020). Navigeren in de 19de eeuw. Opgehaald van Vlaams instituut voor de zee: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=11&ved=2a…
Britannica, T. (sd). Egyptian Calendar. Opgehaald van Encyclopedia Brittanica: https://www.britannica.com/science/Egyptian-calendar#ref1248450
Brunner, W. (2005, maart 21). Opgehaald van Starpath: www.starpath.com
Cartwright, M. (2017, maart 31). Tower of the Winds. Opgehaald van Ancient History encyclopedia: https://www.ancient.eu/article/1044/tower-of-the-winds/
Cline, D. (1999, Oktober 7). Navigation: The Nocturnal. Opgehaald van The Pilgrims & Plymouth Colony:1620: http://sites.rootsweb.com/~mosmd/noctrnl.htm
Dava, S., & Sobel, D. (1995). In Longitude: The true story of a Lone Genius Who Solved the greatest scientific problem of his time (p. 191). Londen: Fourth Estate.
De Baere, K., & Uten, M. (2021). Het bepalen van de lengtegraad op zee voor Harrison (1735).
De Deyne, S. (2017, oktober 19). De sextant. Opgehaald van Volkssterrenwacht Urania: https://www.urania.be/community/bestanden/de-sextant-19102017
de VOCsite. (2020). Navigatie in de 17e en 18e eeuw. Opgehaald van Vocsite.nl: https://www.vocsite.nl/geschiedenis/navigatie.html
de Wit, G. (1987). Astrologisch Woordenboekje. In G. de Wit, Astrologisch Woordenboekje. Amsterdam: Schors.
De Zonnewijzerkring. (2020, Mei 9). Zonnewijzertypen. Opgehaald van De Zonnewijzerkring: https://www.dezonnewijzerkring.nl/pages/nl/zonnewijzerkunde/typen/typen…
De zonnewijzerkring. (2021). Zon en klok. Opgehaald van De Zonnewijzerkring: https://www.dezonnewijzerkring.nl/pages/nl/zonnewijzerkunde/zon-en-klok…
Deboosere, F. (2021). Wat is het verschil tussen springtij en doodtij? Opgehaald van Frank Deboosere: https://www.frankdeboosere.be/vragen/vraag6.php
Dekkers, G. (2019, December 08). Isaac Newton en de natuurkunde. Opgehaald van Historisch nieuwsblad: https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/45182/isaac-newton-en-de…
Duncan, D. (1999). Caesar omarmt de zon. In D. Duncan, De kalender. Op zoek naar de tijd (pp. 20-36). Uitgeverij BZZTôH .
Duncan, D. (1999). Inleiding, het web van de tijd. In D. Duncan, De kalender, op zoek naar de tijd (p. 234). Nederland: Uitgeverij BZZTôH bv.
Eggen, O. (2020, januari 10). Edmond Halley - Halley's significance. Opgehaald van Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/biography/Edmond-Halley/Halleys-significance
Eggen, O. (2021, januari 28). Tycho Brahe. Opgehaald van Britannica: https://www.britannica.com/biography/Tycho-Brahe-Danish-astronomer
Egler, R. (2006). Measuring the Heavens: Astronomical Instruments before the Telescope. JRASC, 4.
EOS Wetenschap. (2015, juni 25). 30 juni mogen we weer een seconde langer slapen. EOS Wetenschap. Opgehaald van EOS Wetenschap: https://www.eoswetenschap.eu/technologie/30-juni-mogen-we-weer-een-seco…
Exactly what is time. (2019). Ancient philosophy. Opgeroepen op November 16, 2019, van http://www.exactlywhatistime.com/philosophy-of-time/ancient-philosophy/
Exactly what is time. (2019). Definition of Time. Retrieved from Exactly what is time: https://www.exactlywhatistime.com/definition-of-time/
Exactly what is time. (2020, februari 16). Absolute Time. Opgehaald van Exactly what is time: https://www.exactlywhatistime.com/physics-of-time/absolute-time/
Exactly what is time. (2020, oktober 10). Kalenders. Opgehaald van Exactly what is time: https://www.exactlywhatistime.com/measurement-of-time/calendars/
Fish, S. (2015). 1734 to 1736 Channel Fleet Duties in England - First foreign Voyage to Lisbon with John Harrison tot Test his Marine clock H1. In S. Fish, HMS Centurion 1733-1769 an Historic Biographical-Traveloge of one of Britain's Most Famous Warships and the Capture of the Nuestra Senora De Covadonga Treasure Galleon. Bloomington, USA: AuthorHouse UK.
Gaffney, V., Fitch, S., Ramsey, E., Yorston, R., Ch'ng, E., Baldwinn, E., . . . Hopla, E. (2013, juli 12). Time and a Place: A luni-solar 'time-reckoner' from 8th millennium BC Scotland. Opgehaald van Internet Archaeology: https://intarch.ac.uk/journal/issue34/1/toc.html
Geertsma, P. (2020). Wat is een bimetaal en wat is het verschil tussen bimetaal en een metallegering? Opgehaald van Technisch Werken: https://www.technischwerken.nl/kennisbank/techniek-kennis/wat-is-een-bi…
Glen, S. (2021). T-Test (Student's T-Test): Definition and examples. Opgehaald van StatisticsHowTo.com: https://www.statisticshowto.com/probability-and-statistics/t-test/
Gould, R. (1923). The problem of finding longitude at sea. In Goul, & R. Gould, The marine chronometer It's history and development (pp. 1-18). Londen: J.D. Potter.
Gude & Meis. (2020, mei 9). Een korte geschiedenis van de ontwikkeling van de scheepschronometer. Opgehaald van Gude & Meis: https://gudemeis.com/een-korte-geschiedenis-van-de-ontwikkeling-van-de-…
Hüwel, L. (2018). Deep time or getting old. In L. Hüwel , Of Clocks and Time (pp. 5.5 - 5.6). USA: Morgan & Claypool Publishers.
Helmenstine, A. (2019, September 25). What is Time? A simple explanation. Retrieved from ThoughtCo.: https://www.thoughtco.com/what-is-time-4156799
Hermsen, J. J. (2014). Kairos. Een nieuwe bevolgenheid. In J. Hermsen, Kairos. Een nieuwe bevolgenheid (p. 270). Uitgeverij Arbeiderspers.
Hernandez, W. (2016). St. Augustine on time. International Journal of Humanities and Social Science, 37-39.
Heylen, K. (2018, mei 3). Tijdzones, GMT, UTC, hoe zit dat in elkaar? Opgehaald van VRT NWS: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/05/03/tijdszones--gmt--utc--hoe-zit-d…
Historic Environment Scotland. (2021). Revealed form the air. Opgehaald van Historic Environment Scotland: https://www.historicenvironment.scot/archives-and-research/online-exhib…
History.com Editors. (2010, juli 21). The Julian calendar takes effect for the first time on New Year’s Day. Opgehaald van HISTORY: https://www.history.com/this-day-in-history/new-years-day
Hoekstra, M. (2020, juni 4). Quartz of automaat? De verschillen bekeken. Opgehaald van geklokt.nl: https://www.geklokt.nl/2020/06/04/quartz-of-automaat-de-verschillen-nad…
InfoNu. (2016, maart 29). Van Egyptische jaartelling naar gregoriaanse kalender. Opgehaald van InfoNu: https://mens-en-samenleving.infonu.nl/regelingen/153934-van-egyptische-…
IsGeschiedenis. (2020, mei 1). Christiaan Huygens – Uitvinder van het slingeruurwerk. Opgehaald van IsGeschiedenis: https://historiek.net/christiaan-huygens-1629-1695/2706/
IsGeschiedenis. (2020, April 16). De geschiedenis van tijdmeting. Opgehaald van IsGeschiedenis: https://isgeschiedenis.nl/nieuws/de-geschiedenis-van-tijdmeting
IsGeschiedenis. (2020, April 16). Van waterklok tot pulsar: de geschiedenis van tijdmeting. Opgehaald van IsGeschiedenis: https://isgeschiedenis.nl/reportage/van-waterklok-tot-pulsar-de-geschie…
JongerenWerkgroep voor Sterrenkunde. (2021). Kalender. Opgehaald van Sterrenkunde in Nederland: https://www.sterrenkunde.nl/index/encyclopedie/kalender.html
Jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde. (2021). Rechte klimming en declinatie. Opgehaald van Sterrenkunde in Nederland: https://www.sterrenkunde.nl/index/encyclopedie/rechteklimming.html
Keys, D. (2020, April 3). Found after 10,000 years: the world’s first calendar. Independent.
Klokkenlexicon. (2017, juni 27). Ankergan - de betekenis volgens klokkenlexicon. Opgehaald van Ensie.nl: https://www.ensie.nl/klokkenlexicon/ankergang
Koekoeksklok online. (2020). Hoe werkt een Slingeruurwerk? [Visuele weergave]. Opgehaald van Koekoeksklokonline.nl: https://www.koekoeksklokonline.nl/blogs/hulpmiddelen/hoe-werkt-een-slin…
Korotkov, K. (2008). Hourglass history. Opgehaald van My hourglass collection: https://www.myhourglasscollection.com/hourglass-history/
Kuuke. (2015, februari 8). Wat zijn circumpolaire sterren? Opgehaald van Kuuke's sterrenbeelden: https://www.kuuke.nl/wat-zijn-circumpolaire-sterren/
La Commission des Cadrans Solaires. (2020). Les nocturlabes. Opgehaald van La Commission des Cadrans Solaires: https://commission-cadrans-solaires.fr/la-gnomonique/les-nocturlabes/
Lamb, R. (2009, november 30). How Water-powered Clocks Work. Opgehaald van How stuff works: https://science.howstuffworks.com/environmental/green-tech/sustainable/…
Le Berre, M. (2008, juli 22). The nocturnal, or the unsung angel of the night. Opgehaald van FHH Journal: https://journal.hautehorlogerie.org/en/the-nocturnal-or-the-unsung-ange…
Leenders, W. (2020). Hoe werkt een zonnewijzer. Opgehaald van Wijzerweb: http://www.wijzerweb.be/werkingzonnewijzer.html
Leonard, G. (2008, januari 26). Gridiron pendulum. Opgehaald van Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:BanjoPendulum.png
Malinsky, A. (2016, mei 21). Hoe het komt dat onze feestdagen van jaar tot jaar anders zijn op een niet-joodse kalender. Knack.
Martínez-Hidalgo, J. (1992). Enciclopedia general del mar. In J. Martínez-Hidalgo, Enciclopedia general del mar. Ediciones Garriga.
May, W. (1973). A history of marine navigation. In W. May, A history of marine navigation (pp. 108-110). New York: Norton.
Meeus, J. (1998). In Astronomical Algorithms.
Microsoft Support. (2021). T.TOETS functie. Opgehaald van Microsoft Support: https://support.microsoft.com/nl-nl/office/t-toets-functie-1696ffc1-481…
Mintz, D. (2007, april). Time keeping in the ancient world: Water clocks. Opgehaald van School of Mathematics and Statistics University of St Andrews, Scotland university crest: http://mathshistory.st-andrews.ac.uk/HistTopics/Water_clocks.html
Morse, S. (2014). The Julian Calendar and why we need to know about it. Association of Professional Genealogists Quarerly.
Mosley, A. (1999). Mathematical Techniques: The Celestial Sphere . Opgehaald van Starry messenger: http://www.sites.hps.cam.ac.uk/starry/armillmaths.html
Muslim Scientists and inventors. (2015, februari 11). Ibn al-Shatir, The "Father" of Copernicus' Theory. Opgehaald van Jenkinsmuslimscientistsandinventors.blogspot.com: http://jenkinsmuslimscientistsandinventors.blogspot.com/2015/02/ibn-al-…
NatGeoNL. (2020, januari 29). Einsteins relativiteitstheorie in vier eenvoudige stappen. Opgehaald van National Geographic: https://www.nationalgeographic.nl/wetenschap/2017/05/einsteins-relativi…
Neubauer, E., Sezgin, F., & Neubauer, E. (2020). Catalogue. Opgehaald van Istanbul Museum of the History of Science and Technology in Islam: http://www.ibttm.org/ENG/index.html
O'Connor, J., & Robertson, E. (1999, april). Theodosius (about 160 BC - about 90 BC). Opgehaald van Mathshistory.st-andrews.ac.uk: http://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Theodosius.html
Oestmann, G. (2001). On The History of the Nocturnal. Bulletin of the Scientific Instrument Society, 5-9.
Ory, W. (2012). Het nocturlabium (deel 2). Zonnetijdingen 63, 6-10.
Ory, W. (2012). Maak zelf uw nocturlabium (deel 1). Zonnetijdingen 62, 9-11.
Raper, H. (1908). In The Practice of Navigation and Nautical Astronomy. J.D. Potter.
Rasquin, V. (1984). Indeling van de tijd. In G. Baptiste, J. De Graeve, V. Rasquin, R. Vorsteman, & J. Welcomme, De tijdmeting in Belgische verzamelingen (p. 317). België: J. Verbrugge.
Rassi, F. (2014). Time from the Aristotle's perspective. World Scientific News, 7.
Rijsdam, J. (sd). Kalenders in het oude Egypte. Opgehaald van Kemet, het oude Egypte uitgelegd: https://www.kemet.nl/kalenders-in-het-oude-egypte/
Romelczyk, E. (2019). GMT adn Longitude by Lunar Distance : Two Methods Compared From a Practitioner's Point of View. Journal of Navigation, 1660-1664.
Roy, L. D. (2013, juli 15). De oudste kalender ter wereld in een Schots veld. VRT Nieuws.
Royal Museums Greenwich. (2014, september 18). Longitude solutions. Opgehaald van Royal Museums Greenwich: https://www.rmg.co.uk/discover/behind-the-scenes/blog/longitude-solutio…
Royal Museums Greenwich. (2016, juli 9). Anniversary of the Longitude Act - what was it. Opgehaald van Royal Museums Greenwich: https://www.rmg.co.uk/discover/behind-the-scenes/blog/anniversary-longi…
Royal Museums Greenwich. (2020). Longitude found - the story of Horrison's Clocks. Opgehaald van Royal Museums Greenwich: https://www.rmg.co.uk/discover/explore/longitude-found-john-harrison
Royal Museums Greenwich. (2020). What is Longitude? Opgehaald van Royal Museums Greenwich: https://www.rmg.co.uk/explore/what-longitude
Royal Museums Greenwich. (2020). What made the search for longitude so important? Opgehaald van Royal Museums Greenwich: https://www.rmg.co.uk/explore/what-made-search-longitude-so-important
Royal Museums Greenwich. (2021). Longitude found: Nevil Maskelyne and the lunar method. Opgehaald van Royal Museums Greenwich: https://www.rmg.co.uk/stories/topics/longitude-found-nevil-maskelyne-lu…
Rutledge, K., Ramroop, T., Boudreau, D., McDaniel, M., Teng, S., Sprout, E., . . . Hunt, J. (2011, januari 21). Navigation. Opgehaald van National Geographic: https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/navigation/
Rynasiewicz, R. (2014). Newton's Views on Space, Time, and Motion. In The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
Salisbury Cathedral. (2020, april 22). World's oldest clock. Opgehaald van Salisbury Cathedral: https://www.salisburycathedral.org.uk/visit-what-see/worlds-oldest-clock
Scheurs, J. (2021). Astronomie (begrippen). Opgehaald van Kosmografie: https://jpschreurs.classy.be/kosmografie/astronomie3.html
Schilling, G. (2020). De hemelbol. Opgehaald van allesoversterrenkunde.nl: https://www.allesoversterrenkunde.nl/!/sterrenkunde/stoomcursus/_detail…
Schmidt, J., Ziadeh, N., Ronan, C., Bickerman, E., Lin, C., Proskouriakoff, T., . . . van Buitenen, J. (2020, november 6). Calendar. Opgehaald van Encyclopædia Britannica: https://www.britannica.com/science/calendar
Schreurs, J. (2021). Astronomie (beweging van de aarde). Opgehaald van Kosmografie: https://jpschreurs.classy.be/kosmografie/astronomie4.html
Schreurs, J. (2021). Sterrenbeelden (deel 2). Opgehaald van Kosmografie: https://jpschreurs.classy.be/kosmografie/kosmografie30.html
Science Museum. (2018, December 6). Where in the world? The mathematics of navigation. Opgehaald van Science museum: https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/where-world-mathem…
Seller, J. (1680). In Practical Navigation; or, An Introduction the whole Art (pp. 173-178). Londen.
Sipiora, P. (2002). Rhetoric and Kairos: Essays in History, Theory and Praxis. In P. Sipiora, & J. S. Baumlin, Rhetoric and Kairos : Essays in History, Theory and Praxis (p. 272). V.S: State University of New York Press.
Soderman. (2020, April 3). The oldest lunar calendars. Opgehaald van SERVI - Solar system exploration research: https://sservi.nasa.gov/articles/oldest-lunar-calendars/
Stark, B. (2010). In Stark Tables for Clearing the Lunar Distances and Finding Universal Time by Sextant Observations. Seattle WA: Starpath Publications.
Strous, L. (2020, juli 18). Astronomisch woordenboek. Opgehaald van AstronomieAntwoorden: https://www.aa.quae.nl/nl/woordenboek.html#declinatie
Strous, L. (2020, juli 18). Kalenders. Opgehaald van Anatomie Antwoorden: https://aa.quae.nl/nl/antwoorden/kalenders.html#kalender
The clock depot. (2010, juli 15). History of the pendulum clock. Opgehaald van The clock depot: https://www.theclockdepot.com/clocks-blog/history-of-the-pendulum-clock/
The Editors of Encyclopaedia Britannica. (2011, april 26). Roman republican calendar. Opgehaald van Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/science/Roman-republican-calendar
The Editors of Encyclopaedia Britannica. (2021). Egyptian calendar. Opgehaald van Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/science/Egyptian-calendar
The editors of Encyclopedia Britannica. (2018, januari 9). Siderreal time. Opgehaald van Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/science/sidereal-time
The Mariners' Museum and Park. (2020). Traverse Board. Opgehaald van The Mariners' museum and park: https://exploration.marinersmuseum.org/object/traverse-board/
The Seiko Museum Ginza. (2021). Escapement for the Marine Chronometer. Opgehaald van The Seiko Museum Ginz: https://museum.seiko.co.jp/en/knowledge/MechanicalTimepieces05/
Time and Watches. (2021). The detent escapement: from marine chronometers to wristwatches. Opgehaald van Time and Watches: https://www.timeandwatches.com/p/the-detent-escapement-from-marine.html
UK Hydrographic Office. (2020). The Nautical Almanac. Opgehaald van Admiralty.co.uk: https://www.admiralty.co.uk/publications/astronomical-publications/the-…
Umland, H. (2004). Opgehaald van Titulos nauticos: http://www.titulosnauticos.net/
Van Aelst, H. (sd). Kalenders en uurroosters. Opgehaald van Onder de gouden zon van Kemet 2007: https://www.hugova.be/KEMET/pg4-STERRENKUNDE/S041-KalendersUurroosters…
Van Beylen, J., De Groote, P., Van Kampen, A., Kramer, J., Von Münching, L., Spruit, W., & De Vos, A. (1971). Kamal. In Maritieme encyclopedie in zes delen (pp. 23-24). Antwerpen: Uitgeverij G. De Boer Jr. Bussum.
Van Cleempoel, K. (2004). Een overzicht van de belangrijkste navigatie-instrumenten tot aan de chronometer. Wetenschap op zee. Collectanea Maritima 7, 9-23.
van Dale. (2020). Kalender. Opgehaald van van Dale: https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/kalender…
van der Sluys, M. (2020). Verklarende woordenlijst. Opgehaald van hemel.waarnemen.com: http://hemel.waarnemen.com/verklaar.html#u
van der Zee, F. (2017). Scheefheid. Opgehaald van Hulpbijonderzoek: https://hulpbijonderzoek.nl/online-woordenboek/begrippen/scheefheid/
Van Gestel, J. (1995). In J. Van Gestel, Mesopotamië: de machitge vorsten. Amsterdam.
Verveen, A. (1997). Geschiedenis van het meten van tijd. Opgehaald van Verveen: http://www.verveen.eu/History.html
Vinck, R. (2014). Het nocturlabium. Zonnetijdingen 72, 12-14.
Viuf, B. (2019, december 13). Albert Einstein en de relativiteitstheorie voor beginners. Opgehaald van wibnet.nl: https://wibnet.nl/natuurkunde/relativiteitstheorie/albert-einstein-en-d…
Volkssterrenwacht Urania. (2020). Tijdrekening. Opgehaald van Volkssterrenwacht Urania: https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/hemelmechanica/tijdrekeni…
Volkssterrenwacht Urania. (2021). Astronomisch woordenboek. Opgehaald van Volkssterrenwacht Urania: https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/astronomisch-woordenboek#M
Volkssterrenwacht Urania. (2021). Bewegingen. Opgehaald van Volkssterrenwacht Urania: https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/hemelmechanica/bewegingen
Volkssterrenwacht Urania. (2021). Coördinaten. Opgehaald van Volkssterrenwacht Urania: https://www.urania.be/astronomie/sterrenkunde/hemelmechanica/coordinaten
Vorstermans, R. (1984). De scheepschronometer. In G. Baptiste, J. De Graeve, V. Rasquin, R. Vorstermans, & J. Welcomme , De tijdmeting in Belgische verzamelingen (p. 319). Brussel: J. Verbrugge.
Weems & Plath. (2020). History of Navigation. Opgehaald van Weems-plath.com: http://www.weems-plath.com/About/History-of-Navigation.html
Welcomme, J. (1984). De mechanische instrumenten. In J. Welcomme , J. De Graeve , V. Rasquin, G. Baptiste, & R. Vorstermans, De tijdmeting in Belgische verzamelingen (p. 311). Brussel: J. Verbrugge.
Wenmackers, S. (2017). Alle tijd van de wereld. EOS Wetenschap.
Wepster, S. (2000). Een kwestie van tijd, De ontwikkeling van de maansafstandenmethode voor lengtebepaling op zee. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Wiesenbach, J. (1993). Pacificus von Verona als Erfinder einer Sternenuhr. In P. Butzer, & D. Lohrmann, Science in Western and Eastern civilization in Carolingian times (pp. 229-250). Birkhauser.
Wikipedia, the free encyclopedia. (2020, januari 2). Grasshopper escapement. Opgehaald van Wikipedia, the free encyclopedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Grasshopper_escapement
World Science Festival. (2015, augustus 4). Einstein Vs. Newton on Space and Time [Video].
Wright, E. (1610). In Certain Errors in Navigation (p. 210 e.v.). London.