"Tweespraak is (g)een les Nederlands". Een etnografisch onderzoek naar de taal- en leerideologieën in een niet-formele leeromgeving voor anderstalige nieuwkomers te Antwerpen

Jonas Wynants
Persbericht

Nederlands leren? Graag, maar dan wel met een pragmatisch taalbeleid

“Kennis van het Nederlands is de eerste sleutel tot onze Vlaamse samenleving.” Die leuze wordt door heel wat politici en beleidsmakers als een mantra herhaald. Op het eerste zicht klinkt de uitspraak dan ook logisch en goedbedoeld. Maar is de realiteit ook echt zo rechtlijnig? Zijn er niet verschillende sleutels die anderstalige nieuwkomers toegang geven tot onze Vlaamse samenleving? Is een eenzijdige focus op kennis van het Nederlands soms misschien zelfs contraproductief voor de integratie van die anderstalige nieuwkomers? Op die vragen heb ik in deze thesis een antwoord proberen te zoeken.

Superdiversiteit: een nieuwe Babylonische spraakverwarring?

Samenlevingen, waar ook ter wereld, zijn altijd gekenmerkt geweest door diversiteit – al is het maar omdat een samenleving per definitie uit verschillende individuen bestaat. Maar sinds een aantal decennia manifesteert die diversiteit zich op een veel grotere schaal dan vroeger. Sinds het einde van de Koude Oorlog en dankzij de nieuwe communicatiemogelijkheden die het internet biedt, is er vandaag de dag immers veel meer internationale mobiliteit dan pakweg vijftig jaar geleden. In heel wat West-Europese grootsteden heeft dit tot een zogenaamde superdiversiteit geleid. Veel van die steden (waaronder ook Brussel en Antwerpen) huisvesten vandaag de dag dan ook meer mensen mét een migratieachtergrond dan mensen zonder migratieachtergrond.

Ook op het vlak van taal zijn West-Europese grootsteden de afgelopen jaren alleen maar diverser geworden. Zo worden er vandaag de dag in Antwerpen alleen al zo’n 170 verschillende talen gebruikt. Heel wat Antwerpenaren hebben dus een andere thuistaal dan het Nederlands. Voor de Vlaamse Regering blijft kennis van het Nederlands echter een primaire voorwaarde voor het deelnemen aan de Vlaamse samenleving. Kennis van het Nederlands wordt voor anderstalige nieuwkomers met andere woorden vaak voorgesteld als een vereiste vooraleer integratie in ándere domeinen van de samenleving mogelijk wordt. Maar is zo’n ‘Nederlands-voor-al-de-rest’ attitude wel werkbaar? Is kennis van het Nederlands op die manier soms niet eerder een slagboom dan een hefboom voor de integratie van anderstalige nieuwkomers in de Vlaamse samenleving?

Volgens Dinamo in elk geval wel. Dinamo is een buurthuis in Deurne-Noord dat deel uitmaakt van het buurthuizennetwerk van Samenlevingsopbouw Antwerpen Stad. Volgens deze vzw kunnen anderstalige nieuwkomers veel sneller hun weg vinden in de Vlaamse samenleving wanneer ze ook de kans krijgen om hun thuistaal te spreken. Dinamo onderschat echter ook allerminst het belang van een goede kennis van het Nederlands in de Vlaamse samenleving. Daarom biedt de organisatie aan zijn anderstalige buurtbewoners ook expliciet oefenkansen Nederlands aan. De bekendste van die oefenkansen is Tweespraak, een concept waarbij een anderstalige nieuwkomer via een buddysysteem gekoppeld wordt aan een Nederlandstalige vrijwilliger om zo gedurende ongeveer één uurtje per week Nederlands te spreken aan de hand van een informeel één-op-één gesprek.

Getuigenissen van anderstalige nieuwkomers

Het zijn die één-op-één gesprekken die ik voor mijn thesis heb bijgewoond. Tijdens de zomermaanden van 2020 trok ik elke dinsdag en donderdag naar buurthuis Dinamo, waar ik mee aanschoof bij de gesprekken tussen Nederlandstalige en anderstalige buddy’s. Tijdens die gesprekken kwamen heel wat interessante verhalen bovendrijven.

Zo ook het verhaal van Boris, een anderstalige nieuwkomer die al een aantal jaar in Vlaanderen verblijft. Hij vertelde aan zijn Nederlandstalige buddy en mij hoe moeilijk het voor hem was om het Nederlands écht onder de knie te krijgen. Boris volgde wel Nederlandse les, maar had het gevoel dat die lessen meer focusten op het aanleren van theorie dan op het effectief leren communiceren. Tijdens de verschillende jobs die Boris in Vlaanderen al had uitgeoefend, had hij bovendien ook niet veel kansen gekregen om Nederlands te spreken: hij werkte ofwel alleen, ofwel met collega’s die zelf nog niet genoeg Nederlands konden om echte gesprekken mee aan te knopen. Op die manier zit Boris in een soort van vicieuze cirkel: zolang hij niet goed genoeg Nederlands kan, blijft een groot deel van de arbeidsmarkt voor hem afgesloten; maar zolang Boris geen toegang heeft tot dat deel van de arbeidsmarkt, is het voor hem veel moeilijker om zijn Nederlands in de praktijk te oefenen. Boris kan wel praktijkervaring opdoen tijdens de gesprekken met zijn Nederlandstalige buddy, maar zou natuurlijk nog meer gebaat zijn bij een job waarbij hij de kans krijgt om veel Nederlands te praten.

Een gelijkaardig verhaal van hoe zo’n doorgedreven focus op kennis van het Nederlands anderstalige nieuwkomers kan afremmen in hun integratietraject, hoorde ik van Tekin. Tekin was nog maar enkele maanden in België toen ik hem voor het eerst samen met zijn Nederlandstalige buddy ontmoette bij Dinamo. Enkele dagen voor ons gesprek was hij nog naar Belfius geweest, waar hij geprobeerd had om een bankrekening te openen. Het bankpersoneel liet Tekin echter droogjes weten dat hij eerst beter Nederlands moest kunnen vooraleer ze een bankrekening voor hem zouden openen. Ook hier weer blijkt dus hoe een ‘Nederlands-voor-al-de-rest’ attitude anderstalige nieuwkomers soms kan vastzetten in plaats van vooruit helpen.

Een taal leer je niet in een vacuüm

Uit de vele verhalen die ik van de anderstalige nieuwkomers bij Dinamo heb gehoord, blijkt dat het leren van Nederlands zeker niet altijd zo eenvoudig en rechtlijnig is als het soms lijkt. Veel anderstaligen stuiten op een heel aantal praktische hindernissen die hun integratietraject bemoeilijken. En net omdat anderstalige nieuwkomers het Nederlands nog niet perfect beheersen, is het voor hen veel moeilijker om die moeilijkheden onder de aandacht te brengen in het Vlaamse publieke debat. Gelukkig proberen middenveldorganisaties als Dinamo de anderstalige nieuwkomers hier wel zo veel mogelijk in te ondersteunen. En in de tussentijd experimenten de Nederlandstalige vrijwilligers tijdens Tweespraak enthousiast met alternatieve visies op taal en taalleren. Het Tweespraak project, dat bruggen weet te slaan tussen anderstalige nieuwkomers en Nederlandstaligen, kan in die zin misschien een inspiratiebron vormen voor een pragmatischer Vlaams taalbeleid? Wie zich in Vlaanderen wil komen settelen mag en moet aangemoedigd worden om Nederlands te leren. Maar als we willen dat zo’n leertrajecten succesvoller kunnen zijn, moeten we beter leren beseffen dat het Nederlands niet los gezien kan worden van de rest van onze samenleving.

Bibliografie

Anderson, Bridget. 2013. Us and Them?: The Dangerous Politics of Immigration Control. Oxford: Oxford University Press.

Arnaut, Karel. 2016. “Superdiversity: Elements of an Emerging Perspective.” Essay. In Language and Superdiversity, geëditeerd door Karel Arnaut, Jan Blommaert, Ben Rampton, en Massimiliano Spotti, 59–80. London: Routledge.

Arnaut, Karel, en Massimiliano Spotti. 2014. “Superdiversity Discourse.” Working Papers in Urban Language & Literacies, Paper 122, 1–11. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www.academia.edu/6172969/WP122_Arnaut_and_Spotti_2014._Superdiversity_discourse.

Bell, Kirsten. 2014. “Resisting Commensurability: Against Informed Consent as an Anthropological Virtue.” American Anthropologist, 116: 511-522. doi:10.1111/aman.12122.

Blommaert, Jan. 2008. Grassroots Literacy: Writing, Identity and Voice in Central Africa. London: Routledge.

Blommaert, Jan. 2011. “The Long Language-Ideological Debate in Belgium.” Journal of Multicultural Discourses 6 (3): 241–56. doi:10.1080/17447143.2011.595492.

Blommaert, Jan. 2018. Jan Blommaert: Superdiversiteit kort uitgelegd. YouTube. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www.youtube.com/watch?v=Az_ZfkU83Pk.

Blommaert, Jan, en Jie Dong. 2010. Ethnographic Fieldwork: a Beginner’s Guide. Bristol, UK: Multilingual Matters.

Blommaert, Jan, Lies Creve, en Evita Willaert. 2006. “On Being Declared Illiterate: Language-Ideological Disqualification in Dutch Classes for Immigrants in Belgium.” Language & Communication 26 (1): 34–54. doi:10.1016/j.langcom.2005.03.004.

Blommaert, Jan, en Piet Van Avermaet. 2006. “Wiens Nederlands? Over taalnaïviteit in het beleid.” Vlaams Marxistisch Tijdschrift 2: 50–58. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van  https://biblio.ugent.be/publication/4264279/file/6808979.

Canagarajah, Suresh. 2011. “Codemeshing in Academic Writing: Identifying Teachable Strategies of Translanguaging.” The Modern Language Journal 95 (3): 401-17. doi:10.1111/j.1540-4781.2011.01207.x.

Ceuppens, Bambi. 2006. “Allochthons, Colonizers, and Scroungers: Exclusionary Populism in Belgium.” African Studies Review 49 (2): 147–86. doi:10.1353/arw.2006.0102.

Colley, Helen, Phil Hodkinson, en Janice Malcolm. 2003. Informality and Formality in Learning: a Report for the Learning and Skills Research Centre. Leeds: Learning and Skills Research Centre.

“De Grote Verbinding: Akkoord voor de bestuursperiode van 2019 tot 2024.” 2019. Antwerpen.

De Morgen. 2016. “Vlaamse Woonraad: ‘Taalkennisvereiste in sociale huur is geen goed idee,’” 9 september. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www.demorgen.be/nieuws/vlaamse-woonraad-taalkennisvereiste-in-sociale-huur-is-geen-goed-idee~b91c3ff9/.

De Standaard. 2020. “Conner Rousseau: ‘Wie geen Nederlands wil leren, kan hier weinig komen doen.’” 3 september. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www.standaard.be/cnt/dmf20200902_97445239 .

De Wever, Bart. 2019. Over Identiteit. Gent: Borgerhoff & Lamberigts.

Deumert, Ana. 2014. “Digital Superdiversity: A Commentary.” Discourse, Context & Media 4-5: 116–20. doi:10.1016/j.dcm.2014.08.003.

Duchêne, Alexandre, Melissa Moyer, en Celia Roberts. 2013. “Introduction: Recasting Institutions and Work in Multilingual and Transnational Spaces.” In Language, Migration and Social Inequalities: A Critical Sociolinguistic Perspective on Institutions and Work, geëditeerd door Alexandre Duchêne, Melissa Moyer, en Celia Roberts, 1–21. Bristol: Multilingual Matters.

Ellis, Nick. 1999. “Cognitive Approaches to SLA.” Annual Review of Applied Linguistics 19: 22–42. doi:10.1017/s0267190599190020.

Ellis, Rod. 2015. Understanding Second Language Acquisition. 2de ed. Oxford: Oxford University Press.

Fitzsimmons-Doolan, Shannon. 2018. “Language Ideology Change Over Time: Lessons for Language Policy in the U.S. State of Arizona and Beyond.” TESOL Quarterly 52 (1): 34–61. doi:10.1002/tesq.371.

Flubacher, Mi-Cha, en Shirley Yeung. 2016. “Discourses of Integration: Language, Skills, and the Politics of Difference.” Multilingua 35 (6). doi:10.1515/multi-2015-0076.

Geldof, Dirk. 2019. Superdiversiteit: Hoe Migratie Onze Samenleving Verandert. Leuven: Acco.

Goffman, Erving. 1956. The Presentation of Self in Everyday Life. New York: Doubleday.

Goffman, Erving. 1974. Frame Analysis: an Essay on the Organization of Experience. Cambridge: Harvard University Press.

Goffman, Erving. 1981. Forms of Talk. Oxford: Basil Blackwell.

Grzymala-Kazlowska, Aleksandra, en Jenny Phillimore. 2018. “Introduction: Rethinking Integration. New Perspectives on Adaptation and Settlement in the Era of Super-Diversity.” Journal of Ethnic and Migration Studies 44 (2): 179–96. doi:10.1080/1369183x.2017.1341706.

Hendrikx, Dirk. 2020. “Bart De Wever over corona, de nood aan een economische bazooka en laagheid in de politiek.” Gazet van Antwerpen, 19 maart. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van  https://www.gva.be/cnt/dmf20200318_04894311/zo-weinig-eer-en-respect-dat-heb-ik-nooit-meegemaakt.

Hymes, Dell. 1964. “Introduction: Toward Ethnographies of Communication.” American Anthropologist 66 (6_PART2): 1–34. doi:10.1525/aa.1964.66.suppl_3.02a00010.

Irvine, Judith T. 2012. “Language Ideology.” Oxford Bibliographies. 11 januari. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www-oxfordbibliographies-com.kuleuven.e-bronnen.be/view/document/obo-9780199766567/obo-9780199766567-0012.xml .

Kroskrity, Paul V. 2000. Regimes of Language: Ideologies, Polities, and Identities. Santa Fe: School of American Research Press.

Kroskrity, Paul V. 2009. “Embodying the reversal of language shift: Agency, incorporation, and language ideological change in the western mono community of central California.” Native American Language Ideologies. UCLA. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://escholarship.org/uc/item/4c73k10r.

Lantolf, James P., ed. 2000. Sociocultural Theory and Second Language Learning. Oxford: Oxford University Press.

Lockwood, Hannah M., en Scott L. Saft. 2016. “Shifting Language Ideologies and the Perceptions of Hawaiʻi Creole among Educators at the University Level in Hawaiʻi.” Linguistics and Education 33: 1–13. doi:10.1016/j.linged.2015.11.001.

Mariën, Kristel. 2019. “170 talen in de Antwerpse Toren van Babel.” Radio 2. 7 juli. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://radio2.be/antwerpen/170-talen-in-de-antwerpse-toren-van-babel.

“Meerjarenplan 2016-2020: Samenlevingsopbouw Antwerpen Stad.” 2015. Antwerpen.

Messing, Jacqueline. 2007. “Multiple Ideologies and Competing Discourses: Language Shift in Tlaxcala, Mexico.” Language in Society 36 (4): 555–77. doi:10.1017/s0047404507070443.

Niedzielski, Nancy A., en Dennis R. Preston. 2000. Folk Linguistics. Berlin: Mouton de Gruyter.

Ortega, Lourdes. 2009. Understanding Second Language Acquisition. London: Routledge.

Park, Joseph Sung-Yul, en Lionel Wee. 2017. “Nation-State, Transnationalism, and Language.” In The Routledge Handbook of Migration and Language, geëditeerd door Suresh Canagarajah, 47–62. Londen: Routledge.

“Projectfiche: Taal & Meer.” 2016. Antwerpen.

Radio 1. 2020. “SP.A-Voorzitter Rousseau: ‘Samenstelling Regering interesseert me al maanden niet meer, laten we starten met formatie,’” 3 september. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://radio1.be/spa-voorzitter-rousseau-samenstelling-regering-interesseert-me-al-maanden-niet-meer-laten-we-starten#boeken .

Schieffelin, Bambi B., Kathryn Ann Woolard, en Paul V. Kroskrity. 1998. Language Ideologies: Practice and Theory. Oxford: Oxford University Press.

Schrooten, Mieke, Sophie Withaeckx, Dirk Geldof, en Margot Lavent. 2015. Transmigratie: Hulp Verlenen in Een Wereld Van Superdiversiteit. Leuven: Acco.

Silverstein, Michael. 1979. “Language Structure and Linguistic Ideology.” Essay. In The Elements: A Parasession on Linguistic Units and Levels, geëditeerd door Paul Clyne, William Hanks, en Carol Hofbauer, 193–247. Chicago : Chicago Linguistic Society.

“Stad in cijfers: Databank”. 2020. Stad in cijfers. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://stadincijfers.antwerpen.be/databank/.

Street, Brian. 2003. "What's "new" in New Literacy Studies? Critical approaches to literacy in theory and practice." Current Issues in Comparative Education 5(2): 77-91.

Strömmer, Maiju. 2016. “Affordances and Constraints: Second Language Learning in Cleaning Work.” Multilingua 35 (6): 697–721. doi:10.1515/multi-2014-0113.

Swinnen, Steven. 2019. “178 nationaliteiten in Antwerpen: ‘Hoe meer verschil, hoe vlotter het gaat.’” Het Laatste Nieuws, 26 februari. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www.hln.be/de-krant/178-nationaliteiten-in-antwerpen-hoe-meer-verschil-hoe-vlotter-het-gaat~ab3ae1da/.

The Douglas Fir Group. 2016. “A Transdisciplinary Framework for SLA in a Multilingual World.” The Modern Language Journal 100: 19–47. doi:10.1111/modl.12301.

Van Avermaet, Piet. 2009. “Fortress Europe? Language Policy Regimes for Immigration and Citizenship.” In Discourses on Language and Integration: Critical perspectives on language testing regimes in Europe, geëditeerd door Gabrielle Hogan-Brun, Clare Mal-Molinero, en Patrick Stevenson, 15–44. Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

Van Avermaet, Piet. 2015. “Waarom Zijn We Bang Voor Meertaligheid?” Levende Talen Magazine.

Van der Aa, Jenny-Louise. 2012. “Ethnographic Monitoring: Language, Narrative and Voice in a Caribbean Classroom.” Doctoraat. Tilburg University.

Van der Aa, Jenny-Louise. Forthcoming. Ethnographic Monitoring: A Beginner’s Guide. Bristol: Multilingual Matters.

Van der Aa, Jenny-Louise en Jan Blommaert. 2015. “Ethnographic Monitoring and the Study of Complexity.” Tilburg Papers in Cultural Studies, 130: 1-15. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://www.tilburguniversity.edu/sites/default/files/download/TPCS_123_VdrAa-Blommaert_2.pdf.

Vandommele, Goedele. 2016. “Paving the Way for Adolescent L2 Learners: Language Learning through Meaningful Activities inside and Outside School?” Doctoraat. KU Leuven.

Vansteenkiste, Sarah en Pieter-Jan De Grave. 2018. “De arbeidsmarktintegratie van asielzoekers in Vlaanderen.” Werk.Rapport 2018 nr. 2. Leuven: Steunpunt Werk – KU Leuven.

Verschueren, Jef. 2000. “Notes on the Role of Metapragmatic Awareness in Language Use.” Pragmatics 10 (4): 439–56. doi:10.1075/prag.10.4.02ver.

Vertovec, Steven. 2005. “Opinion: Super-Diversity Revealed.” BBC News. 20 september. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/4266102.stm.

Vertovec, Steven. 2006. “The emergence of super-diversity in Britain.” Working Paper, 25. Oxford Centre on Migration, Policy, and Society. Geraadpleegd op 22 juli 2021 van https://scholar.google.com/scholar?inst=1273811514435761252&q=Vertovec%2C%20S.%202006.%20The%20emergence%20of%20super-diversity%20in%20Britain.%20Working%20Paper%2C%2025.%20Oxford%20Centre%20on%20Migration%2C%20Policy%20and%20Society.

“Vlaamse Regering 2019-2024: Regeerakkoord.” 2019. Brussel.

Vygotsky, Lev Semyonovich. 1978. Mind in Society: the Development of Higher Psychological Processes. Cambridge: Harvard University Press.

Whitehead, Neil L. 2009. “Post-human Anthropology.” Identities 16 (1): 1-32. doi:10.1080/10702890802605596.

Wynants, Jonas. 2020. “Spreekt men hier Nederlands? Een etnografisch onderzoek naar de taalkundige moeilijkheden en barrières voor anderstalige nieuwkomers in Antwerpen en hun reacties hierop.” Startrapport. KU Leuven.

Wynants, Jonas. 2021. “Een (goed) begin is het halve werk: Persoonlijke schrijfinzichten uit het Onderzoeksseminarie.” Paper Onderzoeksseminarie. KU Leuven.

Universiteit of Hogeschool
sociale en culturele antropologie
Publicatiejaar
2021
Promotor(en)
Karel Arnaut, Jenny-Louise Van der Aa
Kernwoorden
Share this on: