Het hobbelige pad van leprapatiënt naar modelburger in Belgisch-Congo
Wanneer de jonge Belgische dokter Michel Lechat in 1956 de Mississippi afvaarde, dwaalden zijn gedachten af naar de Congostroom. Hoe mooi zou het niet zijn als ook daar de wilde dieren enkel nog voorkwamen in reservaten? Hoe mooi zou het niet zijn als de gediplomeerde Congolezen langs de oever per motor naar hun werk reden? Hoe mooi zou het niet zijn als dankzij waterkrachtcentrales iedereen thuis over elektriciteit beschikte? Lechats droom was een Westers en zogenaamd “geciviliseerd” Belgisch-Congo. Hierbij zag hij een grote rol weggelegd voor ‘Iyonda’, de leprozerie langs de Congostroom waarvan hij directeur was. Dat een Belgische koloniaal zo over Congo sprak, was niet ongewoon. Wat wel ongewoon was, is dat Lechat zijn leprozerie een grote rol zag spelen in die “civilisatie” van de kolonie. Waren leprozerieën in de jaren vijftig dan geen gevangenissen meer, waar leprapatiënten in afzondering afwachtten tot de ziekte hen fataal werd? En bestonden leprozerieën in de jaren vijftig überhaupt nog?
Sulfonen en het vermeende einde van leprozerieën
Sinds de tijd van Pater Damiaan in Molokai onderging de lepraverzorging een grote metamorfose. Wanneer Lechat in 1953 in Iyonda toekwam, bestond er al enkele jaren een revolutionair nieuwe therapie tegen de ziekte. Middels de sulfonenbehandeling slaagden artsen erin lepra voor het eerst ook effectief te genezen. Gedaan waren de tijden van pijnlijke injecties met natuurlijke oliën. Gedaan waren ook de tijden dat de ziekte optisch verdwenen leek, maar later even ongenadig terugkeerde. Daarbovenop kende de lepraverzorging rond 1950 nog een andere omwenteling. Wetenschappers ontdekten dat lepra in de meeste gevallen 
maar weinig besmettelijk was.
Uitdeling van sulfonen in Iyonda (Collectie KADOC)
Deze nieuwe ontwikkelingen deden de Belgische overheid de lepraverzorging in haar kolonie heroriënteren. Begin jaren vijftig werden een honderdtal kleine leprozerieën omgedoopt tot ‘Regionale behandelingscentra’. Hun personeel moest voortaan de weinig besmettelijke leprapatiënten uit de omliggende regio’s aan huis verzorgen. In de leprozerieën zelf woonden enkel nog de patiënten die echt niet meer zelfstandig konden leven. Omdat hun aantal vanwege de nieuwe behandeling niet verder steeg, doofden deze ‘Regionale behandelingscentra’ stilaan uit. Hierdoor ontstond de idee dat leprozerieën in de jaren vijftig hun bestaansreden verloren.
De medische wedergeboorte van leprozerieën
Voor de meeste Afrikaanse kolonies was de kous hiermee af, maar Belgisch-Congo ging verder. De Belgische kolonie presenteerde zich immers graag als “modelkolonie”, met de gezondheidszorg voor Congolezen als kers op de koloniale taart. Naast de ‘Regionale behandelingscentra’ vormde ze haar tien grootste leprozerieën om tot ‘Georganiseerde isolatiecentra’. Hierbij hoorden ook Iyonda en haar zusterleprozerie Lombolombo. Hun doelpubliek bestond vooral uit die tien procent wel ‘besmettelijke’ –en voor de overheid dus ‘gevaarlijke’– leprapatiënten.
Iyonda en Lombolombo kregen een groot en medisch geschoold personeelsbestand. Een Belgische dokter leidde de instellingen en werd hierin bijgestaan door Belgische verpleegsters en Congolese hulpverplegers. Typisch voor die tijd en plaats, stonden Belgen er hiërarchisch boven Congolezen en mannen boven vrouwen. Naast het simpelweg toedienen van de sulfonen, was wetenschappelijk onderzoek één van de hoofdtaken van de ‘Georganiseerde isolatiecentra’. Door hun grote patiëntenpopulatie waren het ideale plaatsen om de nieuwe behandeling verder op punt te stellen. Lechat leidde in Iyonda zo verschillende internationaal erkende onderzoeken, die soms ook ten koste van ‘zijn’ patiënten verliepen. In 1958 testte de dokter zo een “revolutionaire” zalf die een farmareus hem toezond, maar waarvan achteraf 
bleek dat ze voor zware misselijkheid zorgde.
Desondanks kunnen Iyonda en Lombolombo niet zomaar gelijkgesteld worden met andere Westerse medische instellingen. De Congolese geneeskunde bleef er immers altijd achter de schermen aanwezig. Iyonda’s Congolese hulpverplegers opperden bijvoorbeeld de idee een schildwacht tegen ziekmakende geesten aan te nemen. Bovendien liet de medische infrastructuur vaak te wensen over. Lombolombo’s hoofdgebouw had zo midden jaren vijftig nog een dak van palmbladeren.
De sociale wedergeboorte van leprozerieën
Het belangrijkste gevolg van de sulfonenbehandeling was het nieuwe rehabilitatieprogramma dat het katholieke Iyonda en Lombolombo opzetten. In plaats van de leprapatiënten voor te bereiden op het leven na de dood, moest het missionaire personeel hen voortaan voorbereiden op een leven na lepra. Onder het mom van “sociale actie” lieten ze de patiënten kennismaken met ‘the Belgian way of life’. In de ‘Foyer Social’ leerden vrouwen “een goede echtgenote” worden, althans naar Belgische en katholieke normen uit de jaren vijftig. Ze leerden breien, naaien, koken en Maria vereren. Op de koop toe kregen ze een cursus binnenhuisinrichting mee. De mannen werden dan weer aangespoord om te werken in loondienst in een Belgisch aandoende schrijnwerkerij of steenbakkerij. “Echte” mannen moesten immers fysieke arbeid verrichten en bij voorkeur buitenshuis werken. Ook aan de zieke kinderen op de leprozerie werd gedacht. De Belgische staf stelde voor hen een dagvullend programma samen. Aangekleed in hun Europees schooluniform leerden ze lezen, rekenen en katholieke godsdienst.
Vrouwen poseren al breiend voor Iyonda's 'Foyer Social' (Collectie KADOC).
Congolese arbeiders poseren in de schrijnwerkerij van Iyonda (Collectie KADOC).
Iyonda en Lombolombo maken duidelijk dat lang niet alle leprozerieën met de komst van de sulfonen ten dode opgeschreven stonden. Grotere leprozerieën herrezen als feniksen uit hun as en bleven nog de hele koloniale periode bestaan. In plaats van gevangenissen voor besmettelijke en ongeneesbare zieken, werden het leerscholen voor het leven. De rehabilitatieprogramma’s vormden de patiënten om tot vrome katholieken, kundige arbeiders en loyale onderdanen. Na hun genezing waren ze als “geciviliseerde” Congolezen klaar om het modelpad te bewandelen dat de staf van de leprozerieën voor hen had uitgestippeld.
Op het einde van zijn leven vroeg dokter Lechat zich af hoe het toch kon dat hij als jonge arts volmondig meewerkte aan dat koloniale “civilisatieoffensief”, terwijl hij wist dat er van alles fout zat. Hij dacht aan de droom die hij koesterde toen hij een halve eeuw eerder de Mississippi afvoer en schreef in zijn memoires: “We waren loyaal aan onze instelling, onze partij, onze firma. We konden het toch niet maken te werken voor een slecht draaiende firma?”
Bibliografie
Annalen van Onze Lieve Vrouw van het Heilig-Hart/ Annales de Notre-Dame du Sacré-Coeur. Borgerhout (Antwerpen): Missionarissen van het Heilig Hart, 1939-1960.
Annales de la Société Belge de Médecine Tropicale. Brussel: Société belge de médecine tropicale, 1940-1960.
Archief Edith Lechat-Dasnoy. Watermaal-Bosvoorde. Dossier Brieven Michel Lechat; Dossier Visites Oficielles; Dossier Yonda mixelloneous.
Archief Medische Hulp aan Centraal-Afrika (BE/942855/438). KADOC Leuven; 97: Briefwisseling, verslagen en kaarten i.v.m. diverse medische posten in Zaïre 1949; 143: Jaarverslagen van meidsche [sic] posten in Kangu (Mayumbe) 1937-1945; 169: Briefwisseling met apostolische vicaris, later aartsbisschop, H. Vermeire [sic] (Coquilhatville) 1949-1961; 315: Jaarverslagen van verscheidene medische posten van AMAC-MHACA in Belgisch Congo 1957; 323: Historique de la mission et la formation AMM. Wafania 1948.
Archief Missiezusters van het Kostbaar Bloed (CPS). Aarle-Rixtel (Nederland). Algemene toelichting missieposten Missiezusters van het Kostbaar Bloed.
Archief van de Missionarissen van het Heilig Hart (MSC-B). Borgerhout (Antwerpen); Dossier De Rop; Dossier medische zorg Zaïre; Dossier Petrus (Pierre) Wijnants; Dossier Remi Lievens; Lijsten missionair personeel Iyonda, Wafanya, Lombolombo en Imbonga.
Archives africaines Ministère des Colonies et successeurs en droit, Administration métropolitaine, Inspecteur général de l’hygiène (1888-1966) (BE-A0545/I39). Algemeen Rijksarchief 2 - Depot Jozef Cuvelier Brussel. 974: Lutte contre la lèpre 1951-1960.
Archives de la Fondation Père Damien pour la lutte contre la lèpre, 1923-2002 (BE-A0510_005996_006862_FRE). Algemeen Rijksarchief Brussel. 1: "Fondation Père Damien pour la lutte contre la lèpre." FOPERDA. "Établissement d'utilité publique. Rapport 1947". 1947; 2: "Fondation Père Damien pour la lutte contre la lèpre au Congo Belge et Ruanda-Urundi (FOPERDA). Fonds Reine Élisabeth pour l'Assistance Médicale aux Indigènes du Congo Belge (FOREAMI). Fondation belge pour la lutte contre la lèpre. Les institutions médico-sociales belges pour la lutte contre la lèpre... [titre bilingue]". 1956; 7- 9: Procès-verbaux du Conseil d’administration, 1939-2002; 184-186: Dossiers concernant Iyonda, Bikiro [sic], Itipo, Imbonga. 1950-1972; 87: Dossier concernant Wafanya. 1947-1971; 251: Notes concernant l'isolement des multibacillaires pour l'organisation de la lutte anti-lépreuse. 1939; 252 : "Rapport de la Commission de la Lèpre du Ministère des Colonies". 1939.
‘Association des Médecins Alumni: Les interviews de l’AMA-UCL: Professeur Michel Lechat’. Geraadpleegd 11 mei 2021. https://sites.uclouvain.be/ama-ucl/interview48.html.
Centraal archief Missiezusters van het Kostbaar Bloed (CPS). Rome. Necrology N° 0838: In memoriam Sr. Antoinette Litjens. Breda, 1989.
Centre Aequatoria Mbandaka (Demokratische Republiek Congo). 62. 2 Fonds Aequatoria. Dossier fa. 62 santé, Côte 62, Boîte 122, Films 39.40, Fiches 621-13, Pages 1-811, N° 620124-620125 ; 9.27 en 9.28 Fonds Aequatoria. Dossier fa. 9. Histoire, Boîte 126 en 127, Film 40, N° 911969 – 911979 ; Gedigitaliseerde microfiches Lombolombo 0001-2867; Inter nos: L: Fiche 34: N° 2587.
L'aide médicale aux missions: bulletin trimestriel d'information et de documentation. Brussel: Aide médicale aux missions, 1929-1960.
De Boe, Gérard. La léproserie de Yonda. Documentaire. G.D.B., 1958. Koninklijk Belgisch Filmarchief – Cinematek: Fonds Gérard De Boe - La léproserie de Yonda
De Rop, Albert. ‘Thétre Nkundó’. Studia Universitatis ‘Lovanium’ 7, nr. 1 (1959): 1–59.
‘Dr Robert Greenhill Cochrane | International Leprosy Association - History of Leprosy’. Geraadpleegd 15 april 2021. https://leprosyhistory.org/database/person4.
Dubois, Albert. La lèpre au Congo Belge en 1938: après les rapports et doc. de L. Van Hoof. Brussel: Van Campenhout, 1940.
‘Greene, Graham. In search of a character: two african journals. London: The Bodley Head, 1961.
Lokole Lokiso: Journal bi-mensuel - Byola befenda nsanja. Coquihatville [Mbandaka]: P. Ngoi en A. Elenga, 1955-1960.
Missieleven van de Missiezusters van het Kostbaar Bloed. Tienray: Missiezusters van het Kostbaar Bloed, 1940-1960.
Guide du Voyageur au Congo belge et au Ruanda-Urundi. 1ste dr. Brussel: R. Dupriez, 1950.
Kivits, Maurice. La lutte contre la lèpre au Congo belge en 1955. Brussel: Académie Royale des Sciences Coloniales, 1956.
Muir, Ernest. ‘Leprosy in the Southern Sudan’. Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene 31, nr. 1 (25 juni 1937): 107–10.
‘Online Maps | RAOS: Carte de la densité et de la localisation de la population dans la province de l’Equateur - Kaart der dichtheid en localisatie der bevolking in de Evenaars-provincie’. Geraadpleegd 15 april 2021. https://www.kaowarsom.be/en/online-maps.
‘Online Maps | RAOS: Carte de la Force Publique - Kaart der Openbare Macht’. Geraadpleegd 15 april 2021. https://www.kaowarsom.be/en/online-maps.
Privaatarchief Felix Deckx. Vosselaar. Dossier vertalingen Lokele Lokiso van het Lomongo naar het Frans.
Privaatarchief Michael Meeuwis. Gent. Dossier Iyonda & Graham Greene.
Provincialia: Maandelijkse nieuwsberichten van de Belgische MSC-Provincie. Borgerhout: Missionarissen van het Heilig Hart, 1947-1960.
Rapport sur l’hygiène publique au Congo belge pendant l’année 1925-1958. Congo belge: Direction générale des services médicaux, 1925-1958.
Témoignage du Docteur Michel Lechat. Mémoires du Congo, 2003. https://www.memoiresducongo.be/michel-lechat/.
Une léproserie au XXième sciècle. Missionarissen van het Heilig Hart Belgische Provincie, z.d. Archief Missionarissen van het Heilig Hart. Borgerhout: films.
Van de Heyning, Jozef. ‘Some data on the influence of BCG vaccination in leprosy patients’. Leprosy Review 28, nr. 3 (1957): 130.
‘Une première Messe solennelle au village des lépreux’. Caritas 43, nr. 5 (1950): 142–44.
Cornil, André-Othon. Marie la lépreuse. Documentaire. Centre d’Information et de Documentation, 1956. Archief Missionarissen van het Heilig Hart. Borgerhout: films.
Van de Heyning, Jozef. Interview Dr. Jozef Van de Heyning, 19 mei 2004. Interviewproject Afrikagetuigenissen, 2004-2010: BE/942855/1660/129. KADOC, Leuven.
Van De Weijer, P. W. Studiën op godsdienstig, wetenschappelijk en letterkundig gebied. W. van Gulick, 1891.
Vanbreuseghem, Raymond. ‘État actuel de nos connaissances sur la lèpre’. Annales de la Soc. Royale des Sciences Médicales et Naturelles de Bruxelles 4, nr. 1 (1951): 35–45.
Verbeeck, Arthur. ‘Inlandse Geneesmiddelen’. AEQUATORIA: Tijdschrift voor Congolese Wetenschappen 11, nr. 1 (1948): 23–31; 70–75; 98–102 en 148–52.
‘Catechismus van de Katholieke Kerk - RKDocumenten.nl’. Geraadpleegd 8 juli 2021. https://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php?mi=600&doc=1&id=1220.
‘De teloorgang van een modelkolonie’. Geraadpleegd 1 augustus 2021. https://nieuws.kuleuven.be/nl/campuskrant/0708/07/de-teloorgang-van-een….
Deckx, Felix. ‘Leven na lepra in Belgisch Congo’. Cultuurgeschiedenis.be (blog), 2021. https://cultuurgeschiedenis.be/leven-na-lepra-in-belgisch-congo/.
‘Democratic Republic of Congo Map.’, image, National Geospatial-Intelligence Agency, 1 januari 2018, https://picryl.com/media/democratic-republic-of-congo-map-2ab221.
‘Dr Robert Greenhill Cochrane | International Leprosy Association - History of Leprosy’. Geraadpleegd 15 april 2021. https://leprosyhistory.org/database/person4.
‘Fiches individuelles’. Geraadpleegd 2 juli 2021. http://cuvelier.info/fiches/fiche16.htm#f165.
‘Foeto-infantiele sterfte | Statbel’. Geraadpleegd 3 juli 2021. https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking /sterfte-en-levensverwachting/foeto-infantiele-sterfte.
‘Graham Greene | Biography, Books, & Facts | Britannica’. Geraadpleegd 10 mei 2021. https://www.britannica.com/biography/Graham-Greene.
‘Institut de Médecine tropicale Princesse Astrid - Bestor’. Geraadpleegd 15 april 2021. https://www.bestor.be/wiki/index.php/Institut_de_M%C3%A9decine_tropical….
Katholiek Documentatie Centrum. ‘Landelijk Centrum van de Katholieke Actie’. Geraadpleegd 23 juli 2021. https://www.ru.nl/kdc/bladeren/archieven-thema/subpagina-archieven-them….
Leprastichting. ‘Meest gestelde vragen over de ziekte lepra: Bestaan leprakolonies nog steeds?’ Geraadpleegd 19 juli 2021. https://www.leprastichting.nl/vragen-over-lepra/.
Marie, la lépreuse. ‘filmarchives online — filmarchives online’. Geraadpleegd 6 mei 2020. http://www.filmarchivesonline.eu/viewDetailForm?FilmworkID=f15a2cd81c8f….
Meeuwis, Michael. ‘LECHAT (Michel François Paul Marie) - KAOW’. Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen, 2020. https://www.kaowarsom.be/nl/notices_lechat_michel_fran %C3%A7ois_paul.
‘Mongo | people | Britannica’. Geraadpleegd 8 juli 2021. https://www.britannica.com/topic/Mongo.
MyHeritage. ‘Arbre généalogique - Famille Nemery de Bellevaux - Piette’. Geraadpleegd 2 juli 2021. https://www.myheritage.fr/site-family-tree-33992951/famille-nemery-de-b….
Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap. ‘Huidvraat: vertaalvondst of jeukwoord?’, 26 november 2019. https://www.bijbelgenootschap.nl/huidvraat-vertaalvondst-of-jeukwoord/.
Serrien, Pieter. ‘75 jaar geleden… De Leopoldville, een nachtmerrie op kerstavond’. Geraadpleegd 15 april 2021. https://pieterserrien.be/2019/12/24/75-jaar-geleden-de-leopoldville-een…
Van Dale. ‘“Discipline”’. Geraadpleegd 19 juli 2021. https://www.vandale.nl/gratiswoordenboek/ nederlands/betekenis/discipline.
Van Dale. ‘“Lijder”’. Geraadpleegd 3 april 2021. https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/ nederlands/betekenis/lijder.
Van Dale. ‘“Patiënt”’. Geraadpleegd 3 april 2021. https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/ nederlands/betekenis/patient.
Arts, Wil, en Loek Halman. ‘Waar zijn de “roomschen” gebleven?’ Sociologische Gids 45, nr. 3 (1 mei 1998): 192–97.
Au, Sokhieng. ‘Medical Orders Catholic and Protestant Missionary Medicine in the Belgian Congo 1880-1940’. Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 132, nr. 1 (1 januari 2017): 62–82.
Awofeso, Niyi. ‘Leprosy: International Public Health Policies and Public Health Eras’. Administrative Sciences 1, nr. 1 (december 2011): 32–44.
Bentley, James. Albert Schweitzer: The Doctor Who Gave Up a Brilliant Career to Serve the People of Africa. G. Stevens Pub., 1989.
Block, Jean-Philippe. ‘La guerre scolaire au Congo belge sous Auguste Buisseret (1954 - 1958): Ses prémices et ses développement: Mémoire présenté en vue de l’obtention du grade de licencié en Histoire’. Université libre de Bruxelles, 1992.
Ceuppens, Bambi. Onze Congo?: Congolezen over de kolonisatie. Leuven: Davidsfonds, 2003.
Chandramohan, P. ‘Ups and Downs in the History of Medical Ethics’, 1 januari 2013.
Conley, Joseph F. Drumbeats That Changed the World: A History of the Regions Beyond Missionary Union and the West Indies Mission, 1873-1999. William Carey Library, 2000.
Coppieters, Jean Pierre. De bio- en bibliografie van Dr. Albert De Rop, m.s.c. of Nooit de moed opgeven door Jean Pierre Coppieters; met tekeningen van Cop. Asse: ASCANIA bibliotheek nr. 72, 2003.
Daenen, Roel. ‘H. Damiaan, Bid Voor Ons: Het Nalatenschap van de Grootste Belg’. Faro: Tijdschrift over Cultureel Erfgoed 2, nr. 3 (2009): 70–77.
Davies, T. Wytton. ‘Bible Leprosy’. The Old & New Testament student 11, nr. 3 (1 september 1890): 142–52.
Deckx, Felix. ‘Hemerijckx’ Dikungu, een dorp vol leven of lijden? Een katholiek georiënteerde Belgisch-Congolese leprakolonie als microkosmos tussen 1941 en 1954: Bachelorproef ingediend tot het behalen van de graad “Bachelor in de Geschiedenis”’. Katholieke Universiteit Leuven, 2019.
———. ‘Onderzoeksopzet: “Euforie op de evenaar: De veranderende rol van drie katholieke leprozerieën in Belgisch-Congo tussen 1940 en 1960”’. Katholieke Universiteit Leuven, 2020.
Decraene, Steven. De crash van Sabena: de geschiedenis, de intriges, de getuigen. Van Halewyck, 2002.
Dekeyzer, Brigitte. ‘“Esthetische Opvoeding” in Het Algemeen Secundair Onderwijs in Vlaanderen’. De Witte Raaf 184, nr. 6 (20160101).
Deps, Patrícia, en Alice Cruz. ‘Why We Should Stop Using the Word Leprosy’. The Lancet Infectious Diseases 20, nr. 4 (1 april 2020).
Edmond, Rod. Leprosy and empire: A medical and cultural history. Cambridge: Cambridge University Pres, 2006.
Fofana, Mariam O. ‘Decolonising Global Health in the Time of COVID-19’. Global Public Health, 28 december 2020, 1–12.
Foucault, Michel. Discipline, toezicht en straf: De geboorte van de gevangenis. 7de dr. Grongingen: Historische Uitgeverij, 2007.
———. Surveiller et punir : naissance de la prison. Parijs: Gallimard, 1975.
Gerard, Emmanuel. De Christelijke arbeidersbeweging in België. Leuven: Leuven University Press, 1991.
Griffiths, Gareth. ‘Popular Imperial Adventure Fiction and the Discourse of Missionary Texts’. In Mixed Messages: Materiality, Textuality, Missions, onder redactie van Gareth Griffiths en Jamie S. Scott, 51–66. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2005.
Grzybowski, Andrzej, en Małgorzata Nita. ‘Leprosy in the Bible’. Clinics in Dermatology 34, nr. 1 (1 januari 2016): 3–7.
Heemels, Maurice. ’Op den akker des doods, waar allen gelijk worden ... ’: Begraafcultuur in Roermond, 1870-1940. Uitgeverij Verloren, 2016.
Heijst, Annelies van, Marjet Derks, en Marit E. Monteiro. Ex caritate: kloosterleven, apostolaat en nieuwe spirit van actieve vrouwelijke religieuzen in Nederland in de 19e en 20e eeuw. Uitgeverij Verloren, 2010.
Herinneringen uit ons missieleven… Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart Belgische Provincie: Derde deel. Missionarissen van het Heilig-Hart, 2009.
Hunt, Nancy Rose. ‘Rewriting the Soul in a Flemish Congo’. Past & Present 198, nr. 1 (2008): 185–215.
Hussain, Tahziba. ‘Leprosy and Tuberculosis: An Insight-Review’. Critical Reviews in Microbiology 33, nr. 1 (1 januari 2007): 15–66.
Janssens, P. G., Maurice Kivits, en J. Vuylsteke. Médecine et hygiène en Afrique centrale de 1885 à nos jours, Janssens, P. G.; Kivits, M.; Vuylsteke, J.; avec la collab. de Mme Holvoet e.a. Bruxelles: Fondation Roi Baudouin, 1992.
Khare, Pooja, Preeti Nair, Amit Khare, Vandana Singh, en Rhiti Chatterjee. ‘The Road To Radiation Protection: A Rocky Path’. Journal of Clinical and Diagnostic Research : JCDR 8, nr. 12 (december 2014): ZE01–4.
Letson, Douglas Richard, Douglas Letson, en Michael W. Higgins. The Jesuit Mystique. Loyola Press, 1995.
Lonkama, Charles, en Honoré Vinck. ‘Necrologie: In memoriam Mgr. Nicolas Bowanga’. Annales Aequatoria 17 (1996): 460–62.
———. Nouvel index des périodiques édités à Mbandaka. Bamanya: Centre Aequatoria, 1995.
Lufungula Lewono, Stanislas. ‘Le Foyer Social de Coquilhatville (Mbandaka, R.D. Du Congo): 1938-1961’. Annales Aequatoria 21, nr. 1 (2000): 19–32.
Lyons, Maryinez. The Colonial Disease: A Social History of Sleeping Sickness in Northern Zaire, 1900–1940. Cambridge Studies in the History of Medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
Manton, John. ‘The Roman Catholic Mission and Leprosy Control in Colonial Ogoja Province, Nigeria, 1936-1960’. Nuffield College: University of Oxford, 2005.
———. ‘The Furthest Escape of All: Darkness and Refuge in the Belgian Congo’. In Graham Greene Studies, 1:56–81. University of North Georgia Press, 2017.
Nault, Derrick M. Africa and the Shaping of International Human Rights. Oxford University Press, 2021.
Ngbwapkwa, Te Mobusa. ‘L’exploitation du caoutchouc par l’état indépendant du Congo dans le territoire de Banzyville, district de l’Ubangi (1900-1908)’. Civilisations. Revue internationale d’anthropologie et de sciences humaines, nr. 41 (1 september 1993): 291–306.
Omasombo, Jean, en Benoît Verhaegen. Patrice Lumumba, acteur politique: De la prison aux portes du pouvoir - Juillet 1956 - février 1960. Editions L’Harmattan, 2005.
‘Overlijdens: Dokter Jozef Van de Heyning’. Taxandria Nieuws: Ledenblad van taxandria: Konklijke geschied- en oudheidkundige kring van de Antwerpse Kempen v.z.w. 33, nr. 3 (2015): 31.
Parascandola, John. ‘Chaulmoogra Oil and the Treatment of Leprosy’. Pharmacy in history 45, nr. 2 (2003): 47–56.
‘Pater Jan Cortebeeck sr.’ In Wij gedenken: Tweede reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 16. 2. Borgerhout (Antwerpen): Missionarissen van het Heilig-Hart, 1985.
‘Pater Jozef Jacobs’. In Wij gedenken: Vijfde reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 4:47. Borgerhout (Antwerpen): M.S.C.-Instituut voor Animatie- en Ontwikkelingssamenwerking, 2006.
‘Pater Jules Wijnants’. In Wij gedenken: Derde reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 3:30. Borgerhout (Antwerpen): M.S.C.-Instituut voor Animatie- en Ontwikkelingssamenwerking, 1992.
‘Pater Marcel Es’. In Wij gedenken: Derde reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 3:41. Borgerhout (Antwerpen): M.S.C.-Instituut voor Animatie- en Ontwikkelingssamenwerking, 1992.
‘Pater Maurice Dubrulle’. In Wij gedenken: Tweede reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 16. 2. Borgerhout (Antwerpen): Missionarissen van het Heilig-Hart, 1985.
‘Pater Petrus Wijnants’. In Wij gedenken: Derde reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 3:44. Borgerhout (Antwerpen): M.S.C.-Instituut voor Animatie- en Ontwikkelingssamenwerking, 1992.
‘Pater Remi Lievens’. In Wij gedenken: Vierde reeks biografische schetsen van M.S.C. van de Belgische Provincie, 4:31. Borgerhout (Antwerpen): M.S.C.-Instituut voor Animatie- en Ontwikkelingssamenwerking, 1997.
Pawlikowski, Jakub, Joanna Banasiuk, Jarosław Sak, Mariusz Jojczuk, en Andrzej Grzybowski. ‘Damien de Veuster (1840-1889): A Life Devoted to Lepers’. Clinics in Dermatology, Atopic Dermatits: Part II, 36, nr. 5 (1 september 2018): 680–85.
Peyroux, Catherine. ‘The Leper’s Kiss’. In Monks and Nuns, Saints and Outcasts, 172–88. Ithaca, NY: Cornell University Press, 2019.
Plas, Michel van der. Uit het rijke Roomsche leven: een documentaire over de jaren 1925 tot 1935. 6de dr. Utrecht: Ambo-boeken, 1963.
Ristić, Aleksandar J., Adriana Zaharijević, en Nenad Miličić. ‘Foucault’s Concept of Clinical Gaze Today’. Health Care Analysis: HCA: Journal of Health Philosophy and Policy 29, nr. 2 (juni 2021): 99–112.
Robertson, Jo. ‘The Leprosy Asylum in India: 1886–1947’. Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 64, nr. 4 (1 oktober 2009): 474–517.
Silla, Eric. People Are Not the Same: Leprosy and Identity in Twentieth-Century Mali. Social History of Africa Series. Portsmouth en Oxford: Heinemann en James Currey Ltd., 1998.
Snelders, Stephen. Leprosy and colonialism: Suriname under Dutch rule, 1750-1950. Manchester: Manchester University Press, 2017.
Thornber, Karen Laura. Legacies of Leprosy. Global Healing. Brill, 2020.
Tousignant, Nathalie. Le manifeste Conscience africaine (1956): Élites congolaises et société coloniale. Regards croisés. Presses de l’Université Saint-Louis, 2019.
Tucker, Ruth A. From Jerusalem to Irian Jaya: A Biographical History of Christian Missions. Zondervan Academic, 2011.
Tucker, William E., en Lester G. McAllister. Journey in Faith: A History of the Christian Church - Disciples of Christ. St. Louis (Missouri): Chalice Press, 1975.
Twintig eeuwen Vlaanderen: Vlaamse figuren II. Vol. 14. 15 vols. 2. Hasselt: Heideland-Orbis, 1976.
Van den Abeele, M. ‘ZANETTI ( Nettore-Giuseppe)’,. In Belgische Overzeese Biografie, VI:1135–37. Brussel: Belgische Academie voor Overzeese Wetenschappen, 1968.
Van Eeckenrode, Marie, en Faissal Beddi. Inventaire des archives du Ministère des colonies et successeurs en droit Administration métropolitaine Inspecteur général de l’hygiène Et prédécesseurs en droit 1888 − 1966. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2020.
Vanthemsche, Guy. ‘Congo, een kolonie op weg naar de “ontwikkeling”?’ In Koloniaal Congo: Een geschiedenis in vragen, onder redactie van Guy Vanthemsche, Lauro Amandine, en Idesbald Goddeeris, 305–13. Kalmthout: Polis, 2020.
———. ‘De verhouding tussen de katholieke kerk en de staat in koloniaal Congo (1885-1960)’. Een leven van inzet. Liber amicorum Michel Magits, 2012, 197–242.
———. ‘Le Saint-Siège et la fin du Congo belge (1958-1960)’. Revue d’Histoire Ecclésiastique 109, nr. 1–2 (1 januari 2014): 196–233.
Vaughan, Megan. Curing Their Ills: Colonial Power and African Illness. Cambridge: Polity press, 1991.
Vellut, Jean-Luc. ‘La médecine européenne dans l’Etat Indépendant du Congo (1885-1908)’. In Médecine et hygiène en Afrique centrale de 1885 à nos jours, door P. G. Janssens, Maurice Kivits, en J. Vuylsteke, 61–81. Brussel: Fondation Roi Baudouin, 1992.
Vereecken, Jos. 50 jaar in Zaïre: Missionarissen van het Heilig Hart. Borgerhout: Missionarissen van het Heilig Hart, 1975.
Viaene, Vincent, David Van Reybrouck, en Bambi Ceuppens. Congo in België: Koloniale cultuur in de metropool. Alfred Cauchie Reeks. Leuven: University Press, 2009.
Vinck, Honoré. ‘Biografische nota Albert De Rop’. In De bio- en bibliografie van Dr. Albert De Rop, m.s.c. of Nooit de moed opgeven door Jean Pierre Coppieters; met tekeningen van Cop. Asse: ASCANIA bibliotheek nr. 72, 2003.
———. ‘Husltaert (Gustaaf, Edward)’. In Belgische Overzeese Biografie, 8:182–87. Brussel: Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen, 1997.
———. ‘The missionaries’ influence on Mongo national consciousness and political activism 1925-1965’. Centre Æquatoria: Æquatoria’s history and ideology, 1996. http://www.aequatoria.be/04engels/030themes_en/0312infl_miss_en.htm.
———. ‘WIJNANTS (Petrus)’. In Belgische Overzeese Biografie, VIII:453–54. Brussel: Belgische Academie voor Overzeese Wetenschappen, 1998.
Vinck, Honoré, Edmond Boelaert, Makela Elema, Lofele dj’Essalo Essalo, Gustaaf Hulstaert, Yende Ibola, Likimo Iyoku, en Baibanja Kimputu. Mbandaka: Hier et aujourd’hui: Eléments d’historiographie locale. Bamanya: Centre Aequatoria, 1990.
Vugt, J. P. A. van, en Marie-Antoinette Thérèse Willemsen. Bewogen missie: het gebruik van het medium film door Nederlandse kloostergemeenschappen. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2012.
