SO©K, self-management operating concept, kern van persoonsgerichte MS-zorg
Zelfmanagement wordt aanzien als een belangrijke sleutel tot effectieve MS-zorg. De vraag is alleen of dit een onmogelijke opgave is voor de patiënt of net een mogelijke realiteit dankzij de hulp en ondersteuning van de moderne zorgverlener.
Voldoende stof tot nadenken en een sterk beginpunt als onderzoeksvraag.
Multiple Sclerose (MS), een levenslange diagnose
MS is een chronische aandoening van het centrale zenuwstelsel waarbij ontsteking leidt tot schade van de zenuwbanen en hun omhulsel. De meest prominente symptomen zijn vermoeidheid, pijn, spierzwakte of spasticiteit, gevoels- en mobiliteitsstoornissen, blaas- en darmproblemen, achteruitgang van de visus en allerlei cognitieve disfuncties zoals verlaagde geheugen- en verwerkingscapaciteit en beperkte concentratie. Het is een ziekte die frequent voorkomt bij jongvolwassenen en een sterk heterogeen karakter heeft waardoor de symptomen en de ernst ervan variëren per patiënt. In België zijn er meer dan 12 000 mensen getroffen door deze aandoening en wereldwijd blijft de epidemiologie maar stijgen.
De ziekte confronteert de patiënt en zijn omgeving met een waaier aan noden en de vaststelling van zo’n levenslange diagnose heeft dus zeker een grote impact op het mentale welzijn van de persoon. Laat het duidelijk zijn dat niet iedereen voldoende weerbaar is om dit een plaats te geven en/of om te gaan met de gevolgen.
Succesvol omgaan met MS, is deelnemen aan het leven
Zelfmanagementondersteuning kan in deze context zeker een hulp en meerwaarde betekenen. Zorgverlener en zorgvrager zijn beiden gelijkwaardige partners die zoeken naar de balans tussen de eisen van de aandoening en de hoeveelheid eigen regie en verantwoordelijkheid die de chronisch zieke wil en kan nemen.
Een MS-patiënt is een succesvol zelfmanager wanneer hij kan accepteren dat dagelijkse handelingen steeds minder goed lukken én dat hij blijft focussen op de activiteiten die nog wel realiseerbaar zijn, zodat hij steeds aangepaste doelen kan stellen en niet gevangen blijft in het treuren om wat (vaak voorgoed) verloren is.
Zelfmanagement: een onmogelijke opdracht of een mogelijke realiteit?
Zijn zorgverstrekker en MS-patiënt echter voldoende ‘empowered’ om de rol, die hen toebedeeld is, op te nemen? Uit voorafgaand onderzoek is vooral gebleken dat de zorgverlener te weinig aandacht heeft voor psychosociale aspecten en leefstijl. Wat de MS-patiënt betreft, heeft niet alleen de ziekte een grote invloed, maar ook persoonskenmerken en de beschikbare hulp van mensen uit de sociale omgeving spelen een grote rol.
In mijn eindwerk heb ik geprobeerd een kwaliteitsvol concept SO©K uit te werken dat tegemoet komt aan de noden van de patiënt en zorgverlener. Het is een operationeel plan om zelfmanagement te stimuleren bij MS-patiënten en het zorgt ervoor dat niet ‘de ziekte’ centraal wordt gezet, maar wel de ervaren ‘ziektelast’ en hoe de patiënt daarmee omgaat.
SO©K, (h)erkenning van de menselijke basiswaarden
In dit digitale tijdperk waarin computer en smartphone niet meer weg te denken zijn uit ons dagelijkse leven, heb ik rebels gekozen om terug te keren naar de kern van ons bestaan, namelijk de echte intermenselijke contacten. In deze coronatijden is het immers gebleken dat menselijke relaties meer dan ooit gewaardeerd worden.
SO©K is dan ook vanuit deze visie ontwikkeld en steunt op de waardevolle relatie tussen patiënt en zorgverlener.
SO©K, what’s in a name?
Het concept bevat twee luiken: een flowchart aangevuld met tips en tricks voor de zorgverlener en een dagboek voor de MS-patiënt.
De flowchart vormt de basis en wordt weergegeven als een persoon die stevig in zijn schoenen staat. In het hoofd worden de omgevingsfactoren die het ganse proces kunnen beïnvloeden, opgesomd. Het lichaam vormt de kern van het verhaal met als slogan: ‘teamwork makes the dream work!’. MS-patiënt en zorgverlener zijn beiden ‘partners in crime’ in een zelfmanagementproces, gekenmerkt door hoogte- en dieptepunten, maar gefundeerd op een stevige basis van wederzijds vertrouwen en respect. Tot slot bevatten de voeten de competentiegebieden van zorgverlener en MS-patiënt, nodig om tot zelfmanagement te komen. Denk daarbij aan belangrijke pijlers zoals innerlijke kracht, zelfvertrouwen en intrinsieke motivatie.
De flowchart wordt aangevuld met ‘tips en tricks’ die de zorgverlener versterken in zijn ondersteunende rol met als doel de interactie met de patiënt naar een hoger niveau te tillen. Ik heb besloten om te werken rond de volgende vijf kernpunten: communicatieve skills, kennisoverdracht, aandacht voor de individuele patiënt, socio-emotionele ondersteuning en gezamenlijke besluitvorming.
Vervolgens vormt het dagboek de kers op de taart. Het dagboek geeft de patiënt een houvast om mee op weg te gaan in het zelfmanagementproces.
De inhoud omvat de gezondheidstoestand van de patiënt op een visueel begrijpbare manier maar de nadruk ligt vooral op socio-emotionele ondersteuning. Op deze manier wordt de ‘ziektelast’ van de patiënt erkend en helpt het hem om self-efficacy (het vertrouwen in eigen kunnen) te ontwikkelen.
Het is eenvoudig in gebruik, de kostenlast is laag en ook minder geschoolde personen kunnen hiermee aan de slag. Zo wordt elke patiënt, ook zonder tablet en smartphone, betrokken bij zijn eigen zorgproces.
SO©K, in de letterlijke zin van het woord
Om SO©K te visualiseren voor MS-patiënten, ben ik opnieuw trouw gebleven aan mijn standpunt om het ontwerp eenvoudig en bevattelijk te houden. Het concept wordt symbolisch voorgesteld door een paar sokken. De redenering erachter stoelt echter op een aantal essentiële kernpunten van zelfmanagement, namelijk gemeenschappelijke besluitvorming, individualiteit en een stevige basis om doelen te bereiken.
De stippellijn op de sok verwijst naar de weg die patiënt en zorgverlener samen afleggen. De lijn loopt door van de ene sok op de andere en zorgt voor de verbindende factor. Je hebt beide sokken nodig om heel de weg af te leggen. De lusjes verwijzen naar het feit dat deze weg niet zonder hindernissen verloopt. Soms moet een stap teruggezet worden om het doel te bereiken.
SO©K, daar zit toekomstmuziek in
De ingezette omwenteling van traditionele zorg naar meer persoonsgerichte zorg met de focus op zelfmanagement moet zeker verdergezet en uitgediept worden, maar dit zal uiteraard de nodige inspanning vragen. SO©K kan als kernactiviteit opgenomen worden in het individueel zorgplan van de MS-patiënt. Het biedt immers een samenhangend en gecoördineerd zorgaanbod aan, afgestemd op de individuele patiënt met als hoofddoel de kwaliteit van leven te verhogen.
Bibliografie
Alroughani, R. A. (2015). Improving communication with multiple sclerosis patients. Neurosciences, 20(2), 95–97. https://doi.org/10.17712/nsj.2015.2.20140441
Armstrong, M. J., Shulman, L. M., Vandigo, J., & Mullins, C. D. (2016). Patient engagement and shared decision-making: What do they look like in neurology practice? Neurology. Clinical Practice, 6(2), 190–197. https://doi.org/10.1212/CPJ.0000000000000240
Barin, L., Salmen, A., Disanto, G., Babačić, H., Calabrese, P., Chan, A., Kamm, C. P., Kesselring, J., Kuhle, J., Gobbi, C., Pot, C., Puhan, M. A., & von Wyl, V. (2018). The disease burden of Multiple Sclerosis from the individual and population perspective: Which symptoms matter most? Multiple Sclerosis and Related Disorders, 25(June), 112–121. https://doi.org/10.1016/j.msard.2018.07.013
Col, N. F., Solomon, A. J., Springmann, V., Garbin, C. P., Ionete, C., Pbert, L., Alvarez, E., Tierman, B., Hopson, A., Kutz, C., Berrios Morales, I., Griffin, C., Phillips, G., & Ngo, L. H. (2018). Whose Preferences Matter? A Patient-Centered Approach for Eliciting Treatment Goals. Medical Decision Making, 38(1), 44–55. https://doi.org/10.1177/0272989X17724434
Colligan, E., Metzler, A., & Tiryaki, E. (2017). Shared decision-making in multiple sclerosis. Multiple Sclerosis, 23(2), 185–190. https://doi.org/10.1177/1352458516671204
Contant, É., Loignon, C., Bouhali, T., Almirall, J., & Fortin, M. (2019). A multidisciplinary self-management intervention among patients with multimorbidity and the impact of socioeconomic factors on results. BMC Family Practice, 20(1), 1–8. https://doi.org/10.1186/s12875-019-0943-6
Cottrell, L., Economos, G., Evans, C., Silber, E., Burman, R., Nicholas, R., Farsides, B., Ashford, S., & Koffman, J. S. (2020). A realist review of advance care planning for people with multiple sclerosis and their families. PLoS ONE, 15(10 October), 1–19. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0240815
Cramm, J. M., & Nieboer, A. P. (2015). Chronically ill patients’ self-management abilities to maintain overall well-being: What is needed to take the next step in the primary care setting? BMC Family Practice, 16(1), 1–8. https://doi.org/10.1186/s12875-015-0340-8
Craven, C. (2019). Which MS Symptoms Give People the Most Problems? 25 September. https://www.healthline.com/health-news/which-ms-symptoms-give-most-prob…
D’hooghe, M., Van Gassen, G., Kos, D., Bouquiaux, O., Cambron, M., Decoo, D., Lysandropoulos, A., Van Wijmeersch, B., Willekens, B., Penner, I. K., & Nagels, G. (2018). Improving fatigue in multiple sclerosis by smartphone-supported energy management: The MS TeleCoach feasibility study. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 22(January), 90–96. https://doi.org/10.1016/j.msard.2018.03.020
Dineen-Griffin, S., Garcia-Cardenas, V., Williams, K., & Benrimoj, S. I. (2019). Helping patients help themselves: A systematic review of self-management support strategies in primary health care practice. PLoS ONE, 14(8), 1–29. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0220116
Dwyer, C. P., Alvarez-Iglesias, A., Joyce, R., Counihan, T. J., Casey, D., & Hynes, S. M. (2020). Evaluating the feasibility and preliminary efficacy of a Cognitive Occupation-Based programme for people with Multiple Sclerosis (COB-MS): Protocol for a feasibility cluster-randomised controlled trial. Trials, 21(1), 1–12. https://doi.org/10.1186/s13063-020-4179-5
Eikelenboom, N., Smeele, I., Faber, M., Jacobs, A., Verhulst, F., Lacroix, J., Wensing, M., & Van Lieshout, J. (2015). Validation of Self-Management Screening (SeMaS), a tool to facilitate personalised counselling and support of patients with chronic diseases Clinical presentation, diagnosis, and management. BMC Family Practice, 16(1), 1–12. https://doi.org/10.1186/s12875-015-0381-z
Eikelenboom, N., Van Lieshout, J., Jacobs, A., Verhulst, F., Lacroix, J., Van Halteren, A., Klomp, M., Smeele, I., & Wensing, M. (2016). Effectiveness of personalised support for self-management in primary care: A cluster randomised controlled trial. British Journal of General Practice, 66(646), e354–e361. https://doi.org/10.3399/bjgp16X684985
Elissen, A., Nolte, E., Knai, C., Brunn, M., Chevreul, K., Conklin, A., Durand-Zaleski, I., Erler, A., Flamm, M., Frølich, A., Fullerton, B., Jacobsen, R., Saz-Parkinson, Z., Sarria-Santamera, A., Sönnichsen, A., & Vrijhoef, H. (2013). Is Europe putting theory into practice? A qualitative study of the level of self-management support in chronic care management approaches. BMC Health Services Research, 13(1). https://doi.org/10.1186/1472-6963-13-117
Engels, J., & Heijmans, M. (2015). Zelfmanagement. Bijblijven, 31(8), 622–631. https://doi.org/10.1007/s12414-015-0075-4
Eyssen, I. C. J. M., Dekker, J., De Groot, V., Steultjens, E. M. J., Knol, D. L., Polman, C. H., & Steultjens, M. P. M. (2014). Client-centred therapy in multiple sclerosis: More intensive diagnostic evaluation and less intensive treatment. Journal of Rehabilitation Medicine, 46(6), 527–531. https://doi.org/10.2340/16501977-1797
Fiest, K. M., Walker, J. R., Bernstein, C. N., Graff, L. A., Zarychanski, R., Abou-Setta, A. M., Patten, S. B., Sareen, J., Bolton, J. M., Marriott, J. J., Fisk, J. D., Singer, A., & Marrie, R. A. (2016). Systematic review and meta-analysis of interventions for depression and anxiety in persons with multiple sclerosis. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 5, 12–26. https://doi.org/10.1016/j.msard.2015.10.004
Fondation Charcot Stichting. (2017). Multiple Sclerose herkennen. https://www.fondation-charcot.org/nl/multiple-sclerose-charcot-stichtin…
Freeman, J., Hendrie, W., Jarrett, L., Hawton, A., Barton, A., Dennett, R., Jones, B., Zajicek, J., & Creanor, S. (2019). Assessment of a home-based standing frame programme in people with progressive multiple sclerosis (SUMS): a pragmatic, multi-centre, randomised, controlled trial and cost-effectiveness analysis. The Lancet Neurology, 18(8), 736–747. https://doi.org/10.1016/S1474-4422(19)30190-5
García-Domínguez, J. M., Maurino, J., Martínez-Ginés, M. L., Carmona, O., Caminero, A. B., Medrano, N., & Ruíz-Beato, E. (2019). Economic burden of multiple sclerosis in a population with low physical disability. BMC Public Health, 19(1), 1–8. https://doi.org/10.1186/s12889-019-7275-2
Gezondheid&Wetenschap. (2019). Multiple Sclerose (MS). https://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/multiple-sclerose-ms
Ghahari, S., Forwell, S. J., Suto, M. J., & Morassaei, S. (2019). Multiple sclerosis self-management model: Personal and contextual requirements for successful self-management. Patient Education and Counseling, 102(5), 1013–1020. https://doi.org/10.1016/j.pec.2018.12.028
Gunn, H., Stevens, K. N., Creanor, S., Andrade, J., Paul, L., Miller, L., Green, C., Ewings, P., Barton, A., Berrow, M., Vickery, J., Marshall, B., Zajicek, J., & Freeman, J. A. (2021). Balance Right in Multiple Sclerosis (BRiMS): a feasibility randomised controlled trial of a falls prevention programme. Pilot and Feasibility Studies, 7(1), 1–15. https://doi.org/10.1186/s40814-020-00732-9
Heijmans, M., Lemmens, L., Otten, W., Havers, J., Baan, C., & Rijken, M. (2015). Zelfmanagement door mensen met chronische ziekten. In Nivel (Issue December). https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/Kennissynthese-Zelfm…
Hiele, van der. (2016). Factoren van invloed op arbeidsparticipatie bij patiënten met Multiple Sclerose. 117(1), 5–10.
Jolyce, B. (2013). Praktische Fiche Component 1 : Patient Empowerment. 1–16. https://integreo.be/sites/default/files/public/content/1._praktische_fi…
Kennedy, A., Rogers, A., Blickem, C., Daker-White, G., & Bowen, R. (2014). Developing cartoons for long-term condition self-management information. BMC Health Services Research, 14, 1–14. https://doi.org/10.1186/1472-6963-14-60
Kidd, T., Carey, N., Mold, F., Westwood, S., Miklaucich, M., Konstantara, E., Sterr, A., & Cooke, D. (2017). A systematic review of the effectiveness of self-management interventions in people with multiple sclerosis at improving depression, anxiety and quality of life. PLoS ONE, 12(10), 1–16. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185931
Koziarska, D., Król, J., Nocoń, D., Kubaszewski, P., Rzepa, T., & Nowacki, P. (2018). Prevalence and factors leading to unemployment in MS (multiple sclerosis) patients undergoing immunomodulatory treatment in Poland. PLoS ONE, 13(4), 1–9. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0194117
Landfeldt, E., Castelo-Branco, A., Svedbom, A., Löfroth, E., Kavaliunas, A., & Hillert, J. (2018). Personal Income Before and After Diagnosis of Multiple Sclerosis. Value in Health, 21(5), 590–595. https://doi.org/10.1016/j.jval.2017.09.021
Lin, X., Yu, M., Jelinek, G. A., Simpson-Yap, S., Neate, S., & Nag, N. (2020). Greater engagement with health information is associated with adoption and maintenance of healthy lifestyle behaviours in people with ms. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(16), 1–16. https://doi.org/10.3390/ijerph17165935
Marrie, R. A., Salter, A. R., Tyry, T., Fox, R. J., & Cutter, G. R. (2013). Preferred sources of health information in persons with multiple sclerosis: Degree of trust and information sought. Journal of Medical Internet Research, 15(4), 1–12. https://doi.org/10.2196/jmir.2466
MS-Liga Vlaanderen. (n.d.-a). Diagnose van MS. Retrieved February 4, 2021, from https://www.ms-vlaanderen.be/diagnose
MS-Liga Vlaanderen. (n.d.-b). Types van MS. Retrieved January 25, 2021, from https://www.ms-vlaanderen.be/types-ms
MSIF. (2014). Multiple Sclerosis International Federation. MS in focus. Information , technology and MS. January. https://www.msif.org/wp-content/uploads/2014/09/MS-in-focus-23-Informat…
Neurologen en verpleegkundig experts. (n.d.). Sociale aspecten. 2018. Retrieved February 22, 2021, from https://mscenter.be/nl/wat-ms/sociale-aspecten
Neurologen en verpleegkundig experts. (2018). Wat is MS? https://mscenter.be/nl/wat-ms/wat-ms
Oliveira-Kumakura, A. R. de S., Bezutti, L. M., Silva, J. L. G., & Gasparino, R. C. (2019). Functional and self-care capacity of people with multiple sclerosis. Revista Latino-Americana de Enfermagem, 27. https://doi.org/10.1590/1518-8345.3068.3183
Pedullà, L., Tacchino, A., Podda, J., Bragadin, M. M., Bonzano, L., Battaglia, M. A., Bove, M., Brichetto, G., & Ponzio, M. (2020). The patients’ perspective on the perceived difficulties of dual-tasking: development and validation of the Dual-task Impact on Daily-living Activities Questionnaire (DIDA-Q). Multiple Sclerosis and Related Disorders, 46. https://doi.org/10.1016/j.msard.2020.102601
Perrochon, A., Borel, B., Istrate, D., Compagnat, M., & Daviet, J. C. (2019). Exercise-based games interventions at home in individuals with a neurological disease: A systematic review and meta-analysis. Annals of Physical and Rehabilitation Medicine, 62(5), 366–378. https://doi.org/10.1016/j.rehab.2019.04.004
Peters, M., Potter, C. M., Kelly, L., & Fitzpatrick, R. (2019). Self-efficacy and health-related quality of life: A cross-sectional study of primary care patients with multi-morbidity. Health and Quality of Life Outcomes, 17(1), 1–11. https://doi.org/10.1186/s12955-019-1103-3
Pike, J., Jones, E., Rajagopalan, K., Piercy, J., & Anderson, P. (2012). Social and economic burden of walking and mobility problems in multiple sclerosis. BMC Neurology, 12. https://doi.org/10.1186/1471-2377-12-94
Prof. C. Sindic. (n.d.). Multiple sclerose. Retrieved February 2, 2021, from https://www.fondation-charcot.org/nl/multiple-sclerose-charcot-stichting
Rieckmann, P., Boyko, A., Centonze, D., Elovaara, I., Giovannoni, G., Havrdová, E., Hommes, O., Kesselring, J., Kobelt, G., Langdon, D., Lelorier, J., Morrow, S. A., Oreja-Guevara, C., Schippling, S., Thalheim, C., Thompson, H., & Vermersch, P. (2015). Achieving patient engagement in multiple sclerosis: A perspective from the multiple sclerosis in the 21st Century Steering Group. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 4(3), 202–218. https://doi.org/10.1016/j.msard.2015.02.005
Rieckmann, P., Centonze, D., Elovaara, I., Giovannoni, G., Havrdová, E., Kesselring, J., Kobelt, G., Langdon, D., Morrow, S. A., Oreja-Guevara, C., Schippling, S., Thalheim, C., Thompson, H., Vermersch, P., Aston, K., Bauer, B., Demory, C., Giambastiani, M. P., Hlavacova, J., … Ben-Amor, A. F. (2018). Unmet needs, burden of treatment, and patient engagement in multiple sclerosis: A combined perspective from the MS in the 21st Century Steering Group. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 19(November 2017), 153–160. https://doi.org/10.1016/j.msard.2017.11.013
Straudi, S., Manfredini, F., Lamberti, N., Zamboni, P., Bernardi, F., Marchetti, G., Pinton, P., Bonora, M., Secchiero, P., Tisato, V., Volpato, S., & Basaglia, N. (2017). The effectiveness of Robot-Assisted Gait Training versus conventional therapy on mobility in severely disabled progressIve MultiplE sclerosis patients (RAGTIME): Study protocol for a randomized controlled trial. Trials, 18(1), 1–12. https://doi.org/10.1186/s13063-017-1838-2
Temmink, M. (2005). Wat is myeline precies? Wat voor schade veroorzaakt MS? https://msweb.nl/meer-over-ms/wetenschap/uitleg-over-ms-onderzoek/alles…
Ten have, E. (2016). De verpleegkundige als communicator: leerboek communicatieve vaardigheden. Bohn Stafleu Van Loghum, 256.
The Multiple Sclerosis International Federation (MSIF), S. 2020. (2020). Atlas of MS 3 rd edition. The Multiple Sclerosis International Federation (MSIF), September 2020, September, 1–37. https://www.atlasofms.org/map/global/epidemiology/number-of-people-with…
Thompson, A. J., Baranzini, S. E., Geurts, J., Hemmer, B., & Ciccarelli, O. (2018). Multiple sclerosis. The Lancet, 391(10130), 1622–1636. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(18)30481-1
Trappenburg, J., Jonkman, N., Jaarsma, T., Van Os-Medendorp, H., Kort, H., De Wit, N., Hoes, A., & Schuurmans, M. (2014). Zelfmanagement bij chronische ziekten. Huisarts En Wetenschap, 57(3), 120–124. https://doi.org/10.1007/s12445-014-0064-3
UZ Leuven. (2020). Multiple sclerose. 13 Oktober. https://www.uzleuven.be/nl/multiple-sclerose
van der Feen, F. E., de Haan, G. A., van der Lijn, I., Heersema, D. J., Meilof, J. F., & Heutink, J. (2020). Independent outdoor mobility of persons with multiple sclerosis – A systematic review. Multiple Sclerosis and Related Disorders, 37(September 2019), 101463. https://doi.org/10.1016/j.msard.2019.101463
van der Zwet, R., & de Groot, N. (2018). Wat werkt bij implementatie van sociale interventies. Zorg + Welzijn, 24(5), 23–23. https://doi.org/10.1007/s41185-018-0070-6
Vilans. (n.d.). Kennisbundel Zelfmanagement-ondersteuning. Dd. Retrieved January 25, 2021, from http://kennisbundel.vilans.nl/zelfmanagement-wat-is-zm.html
Wallin, M. T., Culpepper, W. J., Nichols, E., Bhutta, Z. A., Gebrehiwot, T. T., Hay, S. I., Khalil, I. A., Krohn, K. J., Liang, X., Naghavi, M., Mokdad, A. H., Nixon, M. R., Reiner, R. C., Sartorius, B., Smith, M., Topor-Madry, R., Werdecker, A., Vos, T., Feigin, V. L., & Murray, C. J. L. (2019). Global, regional, and national burden of multiple sclerosis 1990–2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. The Lancet Neurology, 18(3), 269–285. https://doi.org/10.1016/S1474-4422(18)30443-5
Wensing, M., & Grol, R. (2015). Implementatie: Effectieve verbetering van de patiëntenzorg. Elsevier Gezondheidszorg.
Wild, M. G., & Harrington, M. (2019). Validation of the Shortened Perceived Medival Condition Self-Management Scale in Patients with Chronic Disease. 30(10), 1300–1307. https://doi.org/10.1037/pas0000572.Validation
