Een zomerse dag in 1476 na Christus, de late namiddag. In een bos in de buurt van Aalter wordt een hert door enkele edelen en hun honden opgejaagd. Najaar 2021 na Christus, een school in Ieper, net na de speeltijd. Enkele leerlingen werken aan een opdracht over cultuuruitingen. Hoewel deze twee situaties op het eerste zicht niets met elkaar te maken hebben, probeert deze masterproef aan te tonen dat het onderzoek naar archeologische resten van dieren gebruikt kan worden als leerinhoud van lessen gericht op cultuuruitingen. Veel hangt af van hoe je cultuur definieert.
Cultuur kan namelijk meer zijn dan een schilderij aan de muur of een klassiek muziekstuk. Cultuur kan ook gezien worden als gedrag waarbij er betekenis wordt gegeven aan de werkelijkheid. Dit is eveneens de visie van het Vlaams ministerie van Onderwijs en Vorming. Een belangrijke bron om cultuuruitingen van menselijke samenlevingen te begrijpen zijn de relaties tussen dier en mens. Onderzoek naar deze relaties via de studie van dierlijke resten aangetroffen op archeologische sites – ook wel zoöarcheologie genoemd – kan hieraan bijdragen.
Ondanks het menswetenschappelijk belang van deze onderzoeken, worden ze zelden gebruikt als leerinhoud in Vlaamse secundaire scholen. Deze masterproef tracht te achterhalen waarom dit zo is: heeft dit soort onderzoek niet genoeg potentieel om eindtermen rond cultuuruitingen te verwezenlijken? Of is het ontbreken van een toegankelijke vertaalslag een probleem bij de implementatie van deze onderzoeken? Om een antwoord te vinden op deze vragen werd er een selectie gemaakt van eindtermen die specifiek gericht zijn op cultuuruitingen. Van deze eindtermen werd nagegaan in welke mate ze aansluiting vonden bij zoöarcheologische onderzoeksthema’s. Tenslotte werd door middel van een didactisch pakket geprobeerd deze onderzoeken om te zetten naar leerinhouden.
De knoken in de klas
Ondertussen hebben die laatmiddeleeuwse edelen van daarnet smakelijk gegeten van het hertenvlees en worden de knoken na de maaltijd gedumpt in de kasteelgracht. Een goeie 500 jaar later worden deze botten aangetroffen bij de archeologische opgraving van het kasteel, samen met de resten van 32 soortgenoten. Deze dieren waren kennelijk hetzelfde lot beschoren.
De leerlingen uit 2021 krijgen een tekening van de aangetroffen botten van de herten en een vertaling van een middeleeuws jachthandboek. Één van hen merkt op dat vooral delen van de achterpoten gevonden werden. Een andere leerling voegt daaraan toe dat juist die delen ontbreken die volgens het jachthandboek door de heer moeten weggeschonken worden. De leerkracht vraagt aan de leerlingen: “Waarom jaagt deze heer, om daarna een deel van de buit weg te schenken?” Één leerling wil antwoorden, maar trekt dan twijfelend zijn hand weer in. Een andere leerling zegt: “De heer toont hiermee aan dat hij de baas is, omdat hij bepaalt wie wat krijgt.” De leerling die eerst twijfelde, durft dan toch te antwoorden: “Ik denk dat de heer en de edelen ook hun mannelijkheid willen bewijzen met al dat jagen.”
Op deze manier krijgen de leerlingen beetje bij beetje zicht op enkele mechanismen die tijdens de late middeleeuwen werden gebruikt om afstand te creëren tussen de adel en de boerenstand. Mechanismen die ook gebruikt werden om onderlinge relaties binnen de aristocratie op te bouwen. Daarnaast leren ze ook van elkaar, want via de gesprekken in de klas wordt duidelijk dat niet iedereen deze cultuuruiting – het jagen – op eenzelfde manier interpreteert.
Een reëel potentieel
Deze scène in het klaslokaal heeft (nog) nooit plaats gevonden. Deze masterproef toont echter aan dat de verwezenlijking van nogal wat eindtermen georiënteerd op cultuuruitingen wel degelijk kan gerealiseerd worden via inzichten die voortvloeien uit zoöarcheologisch onderzoek. De nadruk ligt hierbij op sleutelcompetenties met betrekking tot historisch en ruimtelijk bewustzijn, cultureel bewustzijn en culturele expressie. Ook minder voor hand liggende eindtermen kunnen worden gerealiseerd. Deze hebben betrekking op de exacte wetenschappen, burgerschapscompetenties en duurzaamheid. Zo kan de chemische analyse van enkele tanden van runderen uit het Britse Neolithicum gebruikt worden om leerlingen de wisselwerking te laten illustreren tussen STEM-disciplines en de maatschappij. Dat de realiseerbare eindtermen afkomstig zijn uit verschillende sleutelcompetenties illustreert mooi het transversale karakter van deze zoöarcheologische leerinhouden. De resultaten van zoöarcheologisch onderzoek lenen zich dan ook uitstekend om te worden toegepast in vakoverschrijdende instructieactiviteiten of in een schoolcontext waarbij de vakkenstructuur werd losgelaten. Dit transversale karakter is het directe gevolg van het multidisciplinaire karakter van de archeologie in het algemeen en van de zoöarcheologie in het bijzonder.
Beestige cultuur: een didactisch pakket
Als sluitstuk van deze masterproef werd een didactisch pakket opgesteld. Zo werd aangetoond dat de eindtermen ook praktisch realiseerbaar zijn. Dit pakket volgt een chronologische indeling, waarbij de zoöarcheologische gegevens gebruikt worden als een bron die kan helpen bij de interpretatie van cultuuruitingen. Door deze benadering kunnen deze dierlijke resten goed gebruikt worden binnen enkele instructieactiviteiten. De tastbare aard van de dierlijke resten helpt bij het implementeren van een Multiple Representation-benadering. Hierbij wordt dezelfde informatie vanuit verschillende invalshoeken aangeboden. Dit kunnen de echte dierlijke resten zijn, een tekening waarop het aantal resten schematisch staat afgebeeld of een kaart waarop staat aangeduid waar de resten vandaan komen en waar ze naartoe gaan. Hierdoor kunnen de leerlingen terugvallen op een rijke ervaringsbasis. Ook bij de Cognitive Apprenticeship aanpak kun je dierlijke resten als bron gebruiken. Bij deze aanpak dient er niet alleen kennis vergaard te worden over feiten, maar – onder andere – ook kennis over hoe deze inzichten tot stand zijn gekomen.
Tenslotte is het ook de bedoeling dat dit pakket de implementatie van deze zoöarcheologische onderzoeken en hun bevindingen binnen de Vlaamse secundaire scholen ondersteunt. Enerzijds vormen ze een originele bron waarbij op een unieke manier kan gewerkt worden aan de verwezenlijking van enkele eindtermen. Anderzijds doen ze een volgende generatie leerlingen misschien inzien wat het belang is van een dergelijk onderzoek, zeker op een moment waarop internationaal gerenommeerde onderzoeksinstituten rond zoöarcheologie dreigen te verdwijnen.
Abbink, G. J. 2003. ‘Love and Death of Cattle: The Paradox in Suri Attitudes toward Livestock’. Ethnos 68 (3): 341–64. https://doi.org/10.1080/0014184032000134487.
Abbink, J. 1993. ‘Reading the Entrails: Analysis of an African Divination Discourse’. Man 28 (4): 705–26. https://doi.org/10.2307/2803993.
Abdalla, M. 1994. ‘Milk in the Rural Culture of Contemporary Assyrians in the Middle East’. In Milk and Milk Products from Medieval to Modern Times, door P. Lysaght. dinburgh: Canongate Academic.
Albarella, U. 2003. ‘Tanners, tawyers, horn working and the mystery of the missing goat’. In The Environmental Archaeology of Industry, door P. Murphy en P. Wiltshire. Oxford: Oxbow books.
Arbuckle, B.S. 2005. ‘Experimental Animal Domestication and its Application to the Study of Animal Domestication in Prehistory’. In The First Steps of Animal Domestication: New Archaeozoological Techniques, door Jean-Denis Vigne, J. Peters, en D. Helmer. Oxford: Oxbow.
Ashby, S. P. 2002. ‘The Role of Zooarchaeology in the Interpretation of Socioeconomic Status: A Discussion with Reference to Medieval Europe’. Archaeological Review from Cambridge, 37–59.
Ashmore, W., en A.B. Knapp. 1999. Archaeologies of Landscape: Contemporary Perspectives. Oxford: Blackwell.
Aston, M., en T. Rowley. 1974. Landscape Archaeology: An Introduction to Fieldwork Techniques on Post-Roman Landscapes. Newton Abbot, UK: David & Charles.
Barker, P., en F. Worl. 2014. ‘Animal Bones and Archaeology Guidelines for Best Practice’. English Heritage.
Barrett, James H., David Orton, Cluny Johnstone, Jennifer Harland, Wim Van Neer, Anton Ervynck, Callum Roberts, e.a. 2011. ‘Interpreting the Expansion of Sea Fishing in Medieval Europe Using Stable Isotope Analysis of Archaeological Cod Bones’. Journal of Archaeological Science 38 (7): 1516–24. https://doi.org/10.1016/j.jas.2011.02.017.
Barringer, J.M. 2001. The Hunt in Ancient Greece. Baltimore, MD: JHU Press.
Bökönyi, S. 1969. ‘Archaeological Problems and Methods of Recognizing Animal Domestication’. In The Domestication and Exploitation of Plants and Animals, door P.J. Ucko en G.W. Dimbleby. Chicago, US: Aldine Publishing.
Bond, J.M., en F.L. Worley. 2006. ‘Companions in Death: The Roles of Animals in Anglo-Saxon and Viking Cremation Rituals in Britain’. In Social Archaeology of Funerary Remains, door R. Gowland en C. Knüsel. Oxford: Oxbow.
Brück, Joanna. 1999. ‘Ritual and rationality: some problems of interpretation in European archaeology’. European Journal of Archaeology 2 (3): 313–44. https://doi.org/10.1179/eja.1999.2.3.313.
———. 2006a. ‘Death, Exchange and Reproduction in the British Bronze Age’. Journal of European Archaeology, 2006.
———. 2006b. ‘Fragmentation, Personhood and the Social Construction of Technology in Middle and Late Bronze Age Britain’. Cambridge Archaeological Journal 16 (3): 297–315. https://doi.org/10.1017/S0959774306000187.
Budiansky, S. 1992. The Covenant of the Wild: Why Animals Chose Domestication. New York: William Morrow.
Bulliet, Richard W. 2005. Hunters, Herders, and Hamburgers: The Past and Future of Human-Animal Relationships. Columbia University Press.
‘CANON Cultuurcel’. z.d. Geraadpleegd 13 december 2020. /nl/canon-cultuurcel.
Cartmill, M. 1993. A View to a Death in the Morning: Hunting and Nature Through History. Cambridge: Harvard University Press.
Cauvin, J. 2000. The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture. Cambridge: Cambridge University Press.
Clutton-Brock, J. 1994. ‘The Unnatural World: Behavioural Aspects of Humans and Animals in the Process of Domestication’. In Animals in Human Society: Changing Perspectives, door A. Manning en J. Serpell. Londen: Routledge.
Crabtree, Pam J. 1990. ‘Zooarchaeology and Complex Societies: Some Uses of Faunal Analysis for the Study of Trade, Social Status, and Ethnicity’. Archaeological Method and Theory 2: 155–205.
Crate, S.A. 2008. ‘Walking Behind the Old Women: Sacred Sakha Cow Knowledge in the 21st Century’. Human Ecology Review, 2008.
Creighton, John. 2000. Coins and Power in Late Iron Age Britain. New Studies in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511489587.
Davis, Simon J.M. 1987. The archaeology of animals. New Haven: Yale University Press.
De Faine, B., J. Elen, W. Van Dooren, en L. Verschaffel. 2014. Leren en onderwijzen. Leuven: Acco.
Deci, E., en Ryan E. 2000. ‘Self-determination Theory and the facilitation of Intrinsic motivation , social development, and well-Being’. American psychologist 55 (1): 68–78.
Dungworth, D., en S. Paynter. 2006. Science for Historic Industries: Guidelines for the Investigation of 17th- to 19th- century Industries. Swindon: English Heritage.
Durlak, Joseph A., Roger P. Weissberg, Allison B. Dymnicki, Rebecca D. Taylor, en Kriston B. Schellinger. 2011. ‘The Impact of Enhancing Students’ Social and Emotional Learning: A Meta-Analysis of School-Based Universal Interventions’. Child Development 82 (1): 405–32. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.2010.01564.x.
Fairnell, E.H. 2011. ‘Fur-bearing species: A zooarchaeological meta-analysis of their pres¬ence and use across three regions of Britain’. University of York.
Fiddes, N. 1991. Meat. Londen: Routledge.
Gautier, Alban. 2009. ‘Hospitality in Pre-Viking Anglo-Saxon England’. Early Medieval Europe 17 (1): 23–44. https://doi.org/10.1111/j.1468-0254.2009.00243.x.
Grant, A. 1981. ‘The Significance of Deer Remains at Occupation Sites of the Iron Age to the Anglo-Saxon Period’. In The Environment of Man: The Iron Age to the Anglo-Saxon period, door M. Jones en G. Dimbleby. British Archaeologocal Reports, British Series 87. Oxford: Archeopress.
Gräslund, A.S. 2004. ‘Dogs in Graves: A Question of Symbolism?’ In Pecus: Man and Animal in Antiquity, door B. Santillo Frizell. Rome: the Swedish Institute of Rome.
Grayson, Donald K. 2001. ‘The Archaeological Record of Human Impacts on Animal Populations’. Journal of World Prehistory 15 (1): 1–68. https://doi.org/10.1023/A:1011165119141.
Grigson, C. 1969. ‘The Uses and Limitations of Differences in Absolute Size in the Distinction between the Bones of Aurochs (Bos Primigenius) and Domestic Cattle (Bos Taurus)’. In The Domestication and Exploitation of Plants and Animals, door P.J. Ucko en G.W. Dimbleby. Londen: Duckworth.
Groot, M. 2008. Animals in Ritual and Economy in a Roman Frontier Community: Excavations in Tiel-Passewaaij. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Hachem, L. 2013. Archéo Animaux. Arles: Actes sud Junior & Inrap.
Hamilakis, Y. 2003. ‘The Sacred Geography of Hunting: Wild Animals, Social Power and Gender in Early Farming Societies’. In Zooarchaeology in Greece: Recent Advances, door E. Kotjabopoulou, Y. Hamilakis, P. Halstead, C. Gamble, en V. Elafanti. Londen: British School at Athens.
Hamilakis, Y., en K. Branigan. 1998. ‘Eating the Dead: Mortuary Feasting and the Politics of Memory in the Aegean Bronze Age Societies’. In Cemetery and Society in the Aegean Bronze Age. Sheffield: Sheffield Academic Press.
Hamilakis, Yannis, en Eleni Konsolaki. 2004. ‘Pigs for the Gods: Burnt Animal Sacrifices as Embodied Rituals at a Mycenaean Sanctuary’. Oxford Journal of Archaeology 23 (2): 135–51. https://doi.org/10.1111/j.1468-0092.2004.00206.x.
Heusden, Barend van. 2010. Cultuur in de spiegel: naar een doorlopende leerlijn cultuuronderwijs. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
———. 2018. ‘Theoretische analyse: Cultuur in de Spiegel’, Cultuur+Educatie, 50: 150–58.
Hodder, I. 1990. The Domestication of Europe: Structure and Contingency in Neolithic Societies. Oxford: Basil Blackwell.
Homsey-Messer, L., T. Michaud, A. Lockard Reed, en V. Bobo. 2019. Experiencing Archaeology: A Laboratory Manual of Classroom Activies, Demonstrations, and Introductory Archaeology. Berghahn Books.
Ingold, T. 1994. ‘From Trust to Domination: An Alternative History of Human-animal Relations’. In Animals and Human Society: Changing Perspectives, door A. Manning en J. Serpell. Londen: Routledge.
———. 2000. The Perception of the Environment: Essays in Livelihood, , Dwelling and Skill. Londen: Routledge.
Kessinger, K.M. 1989. ‘Hunting and Male Domination in Cashinahua Society’. In Farmers as Hunters: The Implications of Sedentism, door S. Kent. Cambridge: Cambridge University Press.
King, Anthony. 2005. ‘Animal Remains from Temples in Roman Britain’. Britannia 36 (november): 329–69. https://doi.org/10.3815/000000005784016964.
Knight, J. 2005. Animals in Person: Cultural Perspectives on Human-Animal Intimacies. Oxford: Berg.
Krathwohl, David R. 2002. ‘A Revision of Bloom’s Taxonomy: An Overview’. Theory Into Practice 41 (4): 212–18. https://doi.org/10.1207/s15430421tip4104_2.
Larrère, C., en R. Larrère,. 2000. ‘Animal Rearing as a Contract?’ Journal of Agricultural and Environmental Ethics 12 (1): 51–58.
Lauwerier, R.C.G.M., en I. Plug. 2004. The future from the past Archaeozoology in wildlife conservation and heritage management. Oxford: Oxbow books.
Lever, C. 2009. The Naturalised Animals of the British Isles. St Albans, UK: Granada Publishing.
Ling, J. 1997. A History of European Folk Music. Rochester, NY: University Rochester Press.
Lokuruka, Michael N. I. 2006. ‘Meat is the Meal and Status is by Meat: Recognition of Rank, Wealth, and Respect Through Meat in Turkana Culture’. Food and Foodways 14 (3–4): 201–29. https://doi.org/10.1080/07409710600962001.
Luff, R., en M. Garcia. 1995. ‘Killing cats in the medieval period: An unusual episode in the history of Cambridge, England’. Archaeofauna 4: 93–114.
Lyman, R. Lee. 1994. Vertebrate Taphonomy. Cambridge Manuals in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9781139878302.
Lysaght, P. 1994. Milk and Milk Products from Medieval to Modern Times. Edinburgh, UK: Canongate Academic.
Macgregor, A. 1985. Bone, Antler, Ivory and Horn: The Technology of Skeletal Materials since the Roman Period. Londen: Croom Helm.
MacKenzie, J.M. 1988. The Empire of Nature: Hunting: Conservation and British Imperialism. Manchester, UK: Manchester University Press.
Malo, E., J.M. Moe, en C.A. Letts. 2019. Investigating Food and Land. Project archaeology. Project archaeology.
Meadow, R.H. 1989. ‘Osteological Evidence for the Process of Animal Domestication’. In The Walking Larder: Patterns of Domestication, Pastoralism, and Predation, door J. Clutton-Brock. Londen: Unwin.
Mithen, S.J. 1990. Thoughtful Foragers: A Study of Prehistoric Decision Makers. Cambridge: Cambridge University Press.
Morris, B. 1998. The Power of Animals: An Ethnography. Oxford: Berg.
Mullin, Molly H. 1999. ‘Mirrors and Windows: Sociocultural Studies of Human-Animal Relationships’. Annual Review of Anthropology 28 (1): 201–24. https://doi.org/10.1146/annurev.anthro.28.1.201.
‘Naar een kwaliteitsvol kunst- en cultuuronderwijs met Cultuur in de Spiegel’. z.d. Cultuurkuur. Geraadpleegd 13 december 2020. https://www.cultuurkuur.be/inspiratie/naar-een-kwaliteitsvol-kunst-en-c….
O’Connor, T. P. 1997. ‘Working at Relationships: Another Look at Animal Domestication’. Antiquity 71 (271): 149–56. https://doi.org/10.1017/S0003598X00084635.
O’Connor, T., en N. Sykes. 2010. Extinctions and Invasions: A Social History of British Fauna. Oxford: Windgather Press.
Oma, Kristin Armstrong. 2010. ‘Between trust and domination: social contracts between humans and animals’. World Archaeology 42 (2): 175–87. https://doi.org/10.1080/00438241003672724.
‘Onderwijsdoelen’. z.d. Geraadpleegd 1 juni 2021. https://onderwijsdoelen.be/.
Orton, D. 2010. ‘A New Tool for Zooarchaeological Analysis: ArcGIS Skeletal Templates for some Common Mammalian Species’. Internet Archaeology 28. http://dx.doi.org/10.11141/ia.28.4.
O’Shea, J., J. O’Shea, en P. Halstead. 1989. ‘The Role of Wild Resources in Small-scale Agricultural Systems: Tales from the Lakes and the Plains’. In Bad Year Economics. Cambridge: Cambridge University Press.
Philo, C., en C. Wilbert. 2000. Animal Spaces, Beastly Places: New Geographies of Human-Animal Relations. Londen: Routledge.
Pluskowski, A. 2012. The Ritual Killing and Burial of Animals: European Perspectives. Oxford: Oxbow.
Popkin, P. 2010. ‘The Recognition and Interpretation of a Singular Late Bronze Age Animal Sacrifice at Kilise Tepe, Turkey’. In Food and Drink in Archaeology 3, door D. Collard, J. Morris, en E. Perego. Totnes, UK: Prospect Books.
Project Archaeology. 2015. : : Investigating Nutrition: The Advent of Agriculture in Mesopotamia. Project Archaeology. Project Archaeology.
Puttevils, T., B. Vanmonfort, K. van Nieuwenhuyse, en P. van Peer. 2020. Ons verste verleden, Historisch denken over de prehistorische mens in de oude wereld. Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Rackham, O. 2000. The History of the Countryside: The Classic History of Britain’s Landscape, Flora and Fauna. Londen: Phoenix Press.
Reitz, Elizabeth J., en Elizabeth S. Wing. 2008. Zooarchaeology Second Edition. Cambridge: Cambridge University Press.
Roberts, B.K. 1987. The Making of the English Village: A Study in Historical Geography. Harlow, UK: Longman.
Rotherham, I.D., en R.A. Lambert. 2011. Invasive and Introduced Plants and Animals: Human Perceptions, Attitudes and Approaches to Management. Londen: Earthscan.
Salomonsson, A. 1994. ‘Milk and Folk Belief: With Examples from Sweden’. In Milk and Milk Products from Medieval to Modern Times, door P. Lysaght. Edinburgh, UK: Canongate Academic.
Schneider, Jane. 1987. ‘The Anthropology of Cloth’. Annual Review of Anthropology 16: 409–48.
Sénécheau, M. 2006. ‘Archäologie im Schulbuch Themen der Ur- und Frühgeschichte im Spannungsfeld zwischen Lehrplanforderungen, Fachdiskussion und populären Geschichtsvorstellungen Schulbücher, Unterrichtsfilme, Kinder- und Jugendliteratur’. Universiteit Freiburg im Breisgau.
Sherratt, A. 1981. Plough and Pastoralism: Aspects of the Secondary Products Revolution. Cambridge: Cambridge University Press.
Skjelbred, A.H.B. 1994. ‘Milk and Milk Products in a Women’s World’. In Milk and Milk Products from Medieval to Modern Times, door P. Lysaght. Edinburgh, UK: Canongate Academic.
Starr, R.J. 1992. ‘Silvia’s Deer (Vergil, Aeneid 7.479–502): Game Parks and Roman Law’. The American Journal of Philology, 1992.
Sykes, Naomi. 2015. Beastly Questions Animal Answers to Archaeological Issues. Londen: Bloomsbury Academic.
Sykes, Naomi J., Judith White, Tina E. Hayes, en Martin R. Palmer. 2006. ‘Tracking Animals Using Strontium Isotopes in Teeth: The Role of Fallow Deer (Dama Dama) in Roman Britain’. Antiquity 80 (310): 948–59. https://doi.org/10.1017/S0003598X00094539.
Symons, M. 2002. ‘Cutting up Cultures’. Journal of Historical Sociology 15 (4): 431–50.
‘Teaching Resources - Pre-K, Elementary, SpEd, Spanish’. z.d. Geraadpleegd 21 mei 2021. https://www.twinkl.com/.
Thomas, Julian. 2004. ‘Current Debates on the Mesolithic-Neolithic Transition in Britain and Ireland’. Documenta Praehistorica 31 (december): 113–30. https://doi.org/10.4312/dp.31.8.
Thomas, Kenneth D. 1996. ‘Zooarchaeology: Past, Present and Future’. World Archaeology 28 (1): 1–4.
Trigger, B. 1989. A History of Archaeological Thought. New York: Cambridge University Press.
Valcke, M., B. De Wever, T. Schellens, en R. Vanderlinde. 2019. Krachtige leeromgevingen Omgaan met diversiteit in de klas. Gent: Academia Press.
Valcke, M., en R. Standaert. 2018. Onderwijsbeleid in Vlaanderen. Leuven: Acco.
Van Neer, W., B. De Cupere, en R.F. Friedman. 2013. ‘A leopard in the predynastic elite cemetery hk6 at Hierakonpolis, Egypt’. In Archaeozoology of the Near East X, Proceedings of the Tenth International Symposium on the Archaeozoology of South-Western Asia and Adjacent Areas, door B. De Cupere, V. Linseele, en S. Hamilton-Dyer, 283–305. Leuven: Peeters.
Van Neer, W., en V. Linseele. 2004. ‘Animal burials and food offerings at the elite cemetery HK6 of Hierakonpolis’. In Egypt at its origins Studies in memory of Barbara Adams, door S. Hendrickx, R.F. Friedman, K.M. CiaŁowicz, en M. Chłodnicki. Orientalia Lovaniensia Analecta 138. Leuven: Uitgeverij Peeters & departement oosterse studies.
Van Neer, W., V. Linseele, en R. Friedman. 2017. ‘More animal burials from the Predynastic elite cemetery of Hierakonpolis (Upper Egypt): the 2008 season’. In Archaeozoology of the Near East, door M. Mashkour en M. Beech, 388–402. 9. Abu Dhabi: Oxbow books.
Vigne, Jean-Denis. 2011. ‘The Origins of Animal Domestication and Husbandry: A Major Change in the History of Humanity and the Biosphere’. Comptes Rendus Biologies, On the trail of domestications, migrations and invasions in agriculture, 334 (3): 171–81. https://doi.org/10.1016/j.crvi.2010.12.009.
Viner, S., J.A. Evans, U. Albarella, en M. Parker Pearson. 2010. ‘Cattle Mobility in Prehistoric Britain: Strontium Isotope Analysis of Cattle Teeth from Durrington Walls (Wiltshire, Britain)’. Journal of Archaeological Science, 2010.
‘wet: Besluit van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs [citeeropschrift: “Codex Secundair Onderwijs”]’. z.d. Geraadpleegd 1 juni 2021. https://data-onderwijs.vlaanderen.be/edulex/document.aspx?docid=14289#3….
Wilkie, Rhoda M. 2010. Livestock/Deadstock: Working with Farm Animals from Birth to Slaughter. Temple University Press. https://www.jstor.org/stable/j.ctt14bs7z3.
Wolch, J., en J. Emel. 1998. Animal Geographies: Place, Politics and Identity in the Nature-Culture Borderlands. Londen: Verso.
Yalden, D. 1999. A History of British Mammals. Londen: T. & A. Poyser.
Yentsch, Anne. 1991. ‘Engendering Visible and Invisible Ceramic Artifacts, Especially Dairy Vessels’. Historical Archaeology 25 (4): 132–55. https://doi.org/10.1007/BF03373528.
Yeomans, L. 2006. ‘A zooarchaeological and historical study of the animal product based industries operating in London during the post-medieval period’. University College London.
Yohe, I., en M. Robert. 2006. Archaeology: The Science of the Human Past. Pearson.
Zeder, Melinda A. 2011a. ‘Pathways to Animal Domestication’. In Harlan II: Biodiversity in Agriculture: Domestication, Evolution, & Sustainability, door A. Damania en P. Gepts. Davis: University of California Press.
———. 2011b. ‘The Origins of Agriculture in the Near East’. Current Anthropology 52 (S4): S221–35. https://doi.org/10.1086/659307.
Zeuner, F. 1963. A History of Domesticated Animals. Londen: Hutchinson.