"Ik ben vandaag uitgescholden door een visboer"
“3 april 1977, ik heb de Ronde van Vlaanderen gewonnen en na de meet ben ik uitgescholden door een visboer.” Het zou zomaar uit het dagboek van Roger De Vlaeminck kunnen komen. De kersverse winnaar van de Ronde van Vlaanderen krijgt op het podium de bloemen aangereikt. Een grote glimlach bij De Vlaeminck is er niet bij. Zijn emoties van vreugde worden geboycot door een visboer.
“Roger De Vlaeminck krijgt de Ronde van Vlaanderen! Lafaard! Deugniet da ge zijt! Zo’n schone Ronde van Vlaanderen kapot!”
Die woorden roept Mark Reybrouck naar de winnaar.
De Ronde van Vlaanderen is sinds 1913 een belangrijke wielerkoers. Wielrenners uit heel Europa trekken begin april richting Vlaanderen om zich te meten met andere kasseivreters. De Ronde stijgt elk jaar in populariteit, in publieke opkomst, in prijsgeld en in emoties. Over dat laatste aspect handelt deze masterproef. Welke emoties komen aan bod in de geschiedenis van de Ronde van Vlaanderen bij wielrenners, publiek, commentators, ploegleiders en tv-kijkers? In het onderzoek wordt duidelijk dat heel verschillende emoties aan bod komen in de Hoogmis van de wielersport. Een andere belangrijke vraag die zal worden beantwoord in dit onderzoek omvat de evolutie die deze emoties doormaken overheen een periode van vijftig jaar.
Om deze evolutie bloot te leggen ben ik naar het VRT-archief getrokken, op zoek naar alle beschikbare beelden van de Ronde. In de jaren ’70 blijft het soms bij korte samenvattingen waarop heel korte interviews te zien zijn met enkele renners die de koers mooi hebben gemaakt. In het laatste decennium van de eenentwintigste eeuw wordt de Ronde van Vlaanderen van start tot finish live uitgezonden. Om hierin niet te verdrinken wordt er steeds gekozen om 15 minuten bij de start en de laatste 45 minuten rond de finale van de koers te bekijken. Naast het bekijken van deze samenvattingen en live-beelden wordt de serie van Michel Wuyts: De Flandriens bekeken. Hierin interviewt de commentator de belangrijkste Vlaamse renners van de laatste vijf decennia over hun avonturen en gevoelens in de Ronde en in Parijs-Roubaix. Bijkomend worden nog drie hoofdrolspelers in de uitzendingen van de Ronde geïnterviewd door mijzelf. Michel Wuyts, José De Cauwer en Carl Berteele verzorgen vele jaren het commentaar van de uitzendingen en hebben mij enorm geholpen met extra informatie bij de beelden. Het is niet toevallig dat ik gekozen heb voor commentators om te interviewen. Zij spelen een belangrijke rol in mijn onderzoek. Sportcommentators hebben een grote invloed op de emoties bij de mensen thuis. Met tempowisselingen, het beschrijven van aangezichten, emoties bij renners en publiek, kunnen ze de emoties in de huiskamers sturen zoals zij het willen. José De Cauwer heeft de Ronde niet enkel als commentator meegemaakt, hij heeft de koers zelf gereden als renner en heeft ook als ploegleider zijn team naar de zege geloodst in diezelfde Ronde van Vlaanderen.
Op het einde van het onderzoek mag het duidelijk zijn dat emoties bij renners, publiek en andere prominenter te zien zijn op de live-verslaggeving van de Ronde. Hier worden enkele oorzaken voor gevonden. Niet enkel in de wielersport zien we die explosie aan emoties. Als je naar de Olympische Spelen kijkt zie je bij bijna elke discipline emoties hoog oplopen. Zo zagen we in 2021 Nafi Thiam een traan laten na haar overwinning in de zevenkamp, zien we Matthias Casse enorm geëmotioneerd bij Maarten Vangramberen staan na zijn verloren halve finale in het judo en zien we Mieke Gorissen tranen van geluk wenen na haar marathon. Wielrennen en sport in het algemeen wordt meer en meer in beeld gebracht. Er worden meer en meer interviews gehouden wat de kans op emoties doet stijgen. Er worden ook groter en groter wordende sponsordeals gesloten in de sport. Die sponsors zien maar wat graag emoties, die de kijkcijfers doen stijgen. Naast de evolutie in mediatisering van de sport zien we ook dat emoties en het tentoon stellen van emoties hard evolueren in de bredere maatschappij. Het is niet langer taboe om als sterke man een traan te laten. Zo wordt duidelijk bij de vijf case studies die iets uitgebreider worden bekeken dat mannen na een voorbeeld te hebben gezien van een andere wielrenner de tranen zonder problemen laten lopen.
“een feit is dat na Van Hooydonck, het mag, het wenen”
Zo stelt José De Cauwer. In 1989 is het de 22-jarige Edwig Van Hooydonck die als eerste renner tranen met tuiten weent op het podium met de bloemen de lucht in geheven. Na het proberen ophouden van die emoties, laat hij zich volledig gaan en zo luidt Eddy Bosberg een nieuwe periode in. Een periode waar tranen van geluk geen zeldzaamheid worden na een zinderende overwinning.
Een laatste oorzaak van de toenemende emoties aanwezig in de Ronde van Vlaanderen moeten we toeschrijven aan de wielercommentator die verplicht met pensioen moest van de VRT. Vanaf Michel Wuyts zich in de commentaarcabine zet zullen demarrages, platte banden, overwinningen, valpartijen, … met veel meer emoties worden begeleid.
Het is niet de typische wetenschappelijke masterproef, die de gemiddelde wielerfan naast zich neerlegt na twee bladzijden te hebben omgedraaid. Het is een masterproef die de wetenschap aan de man brengt, vol met foto’s en citaten die emoties uitstralen. Met wetenschappelijke methodes worden emoties in de laatste vijftig jaar Ronde van Vlaanderen onderzocht, enkel worden de resultaten in deze masterproef samengevat in een tekst die niet enkel werd opgesteld voor professoren, maar ook voor de man in de straat, die zich niet 7 op 7 bezighoudt met het bestuderen van onderzoeksmethoden.
Bibliografie
Wetenschappelijke bijdragen
Barclay, Katie, en Sharon Crozier-De Rosa. ‘Intersectional identities’. In Sources for the History of Emotions: A Guide, 185–97. Routledge Guides to Using Historical Sources. New York: Taylor and Francis, Routledge, 2020.
Barclay, Katie, Sharon Crozier-De Rosa, en Peter N Stearns. ‘Introduction: a guide to sources for the history of emotions’. In Sources for the History of Emotions: A Guide, 3–14. Routledge Guides to Using Historical Sources. New York: Taylor and Francis, Routledge, 2020.
Barclay, Katie, Peter N Stearns, en Sharon Crozier-De Rosa. Sources for the History of Emotions: A Guide. Routledge Guides to Using Historical Sources. Taylor and Francis, Routledge, 2020. https://doi.org/10.4324/9780429291685.
Beunders, Henri. Publieke tranen: de drijfveren van de emotiecultuur. Amsterdam: Contact, 2002.
Bleyen, Jan, en Leen Van Molle. Wat is mondelinge geschiedenis ? Leuven: Acco, 2012.
Boddice, Rob. The History of Emotions. Historical Approaches. Manchester: University Press, 2018.
Booth, Douglas. ‘(Re)Reading The Surfers’ Bible: The Affects of Tracks’. Continuum (Mount Lawley, W.A.) 22, nr. 1 (2008): 17–35. https://doi.org/10.1080/10304310701676285.
Campos, Christophe. ‘Beating the Bounds: The Tour de France and National Identity’. In The Tour de France, 1903-2003: a century of sporting structures, meanings and values, 148–73. Sport in the global society. London: Routledge, 2005.
Costes, Antoni, Jaume March-Llanes, Veronica Munoz-Arroyave, Sabrine Damian-Silva, Rafael Luchoro-Parrilla, Cristofol Salas-Santandreu, Miguel Pic, en Pere Lavega-Burgues. ‘Traditional Sporting Games as Emotional Communities: The Case of Alcover and Moll’s Catalan-Valencian-Balearic Dictionary’. Frontiers in Psychology 11 (2021): 1–9. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.582783.
Dauncey, Hugh. ‘French Cycling Heroes of the Tour: Winners and Losers’. In The Tour de France, 1903-2003: a century of sporting structures, meanings and values, 174–200. Sport in the global society. London: Routledge, 2005.
Dauncey, Hugh, en Geoff Hare. The Tour de France, 1903-2003: A Century of Sporting Structures, Meanings and Values. Sport in the Global Society. London: Routledge, 2005.
Davidson, Jane W., en Joy Damousi. A Cultural History of the Emotions in the Modern and Post-Modern Age. Vol. 6. 6 vols. A Cultural History of Emotions. London: Bloomsbury Academic, 2019.
Dodman, Thomas. ‘Theories and methods in the history of emotions’. In Sources for the History of Emotions: A Guide. Routledge Guides to Using Historical Sources. New York: Taylor and Francis, Routledge, 2020.
Ekman, Paul. ‘Are There Basic Emotions?’ Psychological Review 99, nr. 3 (1992): 550–53. https://doi.org/10.1037/0033-295X.99.3.550.
Ekman, Paul, en Daniel Cordaro. ‘What is Meant by Calling Emotions Basic’. Emotion Review 3, nr. 4 (1 oktober 2011): 364–70. https://doi.org/10.1177/1754073911410740.
Elton, G. R. Return to Essentials: Some Reflections on the Present State of Historical Study. Cambridge: University press, 1991.
Grotenhuis, Henk-Jan, en Tim Duyff. Het grote juichen: De geschiedenis van het triomfvertoon in het voetbal. Amsterdam: De Arbeiderspers, 2007.
Hanin, Yuri L. Emotions in Sport. Champaign: Human Kinetics, 2000.
Herpelinck, Fran. ‘Het fenomeen “Poeske” Scherens’. KULeuven Faculteit Letteren, 2011.
Jones, Marc V., Pete Coffee, David Sheffield, Marc Yangüez, en Jamie B. Barker. ‘Just a Game? Changes in English and Spanish Soccer Fans’ Emotions in the 2010 World Cup’. Psychology of Sport and Exercise 13, nr. 2 (2012): 162–69. https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2011.10.008.
Kandaouroff, Princess Beris. The Art of Living. Etiquette for the permissive Age. London: Allan, 1972.
Kayser Nielsen, Niels. ‘Nordic countries’. In Routledge Companion to Sports History, 655. Routledge international handbooks. London: Routledge, 2010.
Keys, Barbara. ‘Senses and Emotions in the History of Sport’. Journal of Sport History 40, nr. 1 (2013): 19.
Lemann, Nicholas. ‘The Voice of Big-Time Sports’. Geraadpleegd 12 maart 2021. http://www.nybooks.com/articles/2012/03/22/voice-big-time-sports/.
Maguire, Joseph A., Grant Jarvie, Joseph Bradley, en Louise Mansfield. Sport Worlds: A Sociological Perspective. Human Kinetics, 2002.
Matt, Susan J. A Cultural History of the Emotions in the Age of Romanticism, Revolution, and Empire. Vol. 5. 6 vols. A Cultural History of Emotions. London: Bloomsbury Academic, 2019.
———. ‘Recovering the Invisible: Methods for the Historical Study of the Emotions’. In Doing Emotions History, 41–56. History of emotions. Urbana: University of Illinois press, 2014.
Matt, Susan J., en Luke Fernandez. ‘Technology and feeling’. In Sources for the History of Emotions: A Guide. Routledge Guides to Using Historical Sources. New York: Taylor and Francis, Routledge, 2020.
Matt, Susan J., en Peter N. Stearns. Doing Emotions History. History of Emotions. Urbana: University of Illinois press, 2014.
Matt, Susan J., en Peter N Stearns. ‘Introduction’. In Doing Emotions History. History of emotions. Urbana: University of Illinois press, 2014.
Metz, Tracy, Janine Schrijver, en Otto Snoek. Pret! Leisure en landschap. Rotterdam: NAi, 2002.
Michiels, Cisse. ‘Wat is er van de sportjournalist?’ KULeuven Faculteit Letteren, 2016.
Moore, Richard. ‘Merckx Imperious’. Cyclist. London, United Kingdom, London: Dennis Publishing Ltd., augustus 2019.
Nagy, Piroska. ‘History of Emotions’. In Debating New Approaches to History. London: Bloomsbury Academic, 2019.
Oosterhuis, Harry. ‘Cycling, Modernity and National Culture’. Social History 41, nr. 3 (2 juli 2016): 233–48. https://doi.org/10.1080/03071022.2016.1180897.
Osmond, Gary, en Murray Phillips. ‘Sources’. In Routledge Companion to Sports History. Routledge international handbooks. London: Routledge, 2010.
Plamper, Jan. ‘The History of Emotions: an Interview with William Reddy, Barbara Rosenwein and Peter Stearns’. History and Theory 49, nr. 2 (2010): 237–65.
———. The History of Emotions: An Introduction. Oxford University Press, 2015.
Pope, S. W., en John Nauright. ‘Introduction’. In Routledge Companion to Sports History, 655. Routledge international handbooks. London: Routledge, 2010.
———. Routledge Companion to Sports History. Routledge International Handbooks. London: Routledge, 2010.
Reddy, William M. The Navigation of Feeling: A Framework for the History of Emotions. Cambridge University Press, 2001.
Rosenwein, Barbara H. Emotional Communities in the Early Middle Ages. Cornell University Press, 2006.
———. Generations of Feeling: A History of Emotions, 600-1700. Cambridge: University Press, 2016.
———. ‘Worrying about Emotions in History’. The American Historical Review 107, nr. 3 (2002): 821–45. https://doi.org/10.1086/532498.
Sabini, John, en Maury Silver. ‘Ekman’s Basic Emotions: Why Not Love and Jealousy?’ Cognition & Emotion 19, nr. 5 (augustus 2005): 693–712. https://doi.org/10.1080/02699930441000481.
Schoonjans, Luc, en Geert Vandenbon. 100 jaar de Ronde van Vlaanderen 1913-2013. Gent: Borgerhoff & Lamberigts, 2013.
Simon, Robin W., en Leda E. Nath. ‘Gender and Emotion in the United States: Do Men and Women Differ in Self‐Reports of Feelings and Expressive Behavior?’ American Journal of Sociology 109, nr. 5 (2004): 1137–76. https://doi.org/10.1086/382111.
Soen, Violet. Geschiedenis is een werkwoord: een inleiding tot historisch onderzoek. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2016.
Starobinski, Jean, en William S. Kemp. ‘The Idea of Nostalgia’. Diogenes 14, nr. 54 (2016): 81–103. https://doi.org/10.1177/039219216601405405.
Stearns, Peter N. ‘Foreword’. In Routledge Companion to Sports History, 655. Routledge international handbooks. London: Routledge, 2010.
———. ‘Modern Patterns in Emotions History’. In Doing Emotions History, 217. History of emotions. Urbana: University of Illinois press, 2014.
Stearns, Peter N., en Carol Z. Stearns. ‘Emotionology: Clarifying the History of Emotions and Emotional Standards’. The American Historical Review 90, nr. 4 (1985): 813–36. https://doi.org/10.2307/1858841.
Umgangsformen Heute. Die Empfehlungen des Fachausschusses für Umgangsformen. Niedernhausen: Falken, 1970.
Vallerand, Robert J., en Céline M. Blanchard. ‘The Study of Emotion in Sport and Exercise: Historical, Definitional, and Conceptual Perspectives’. In Emotions in Sport, 3–38. Champaign: Human Kinetics, 2000.
Van Eyk, Henriëtte. De regels van het spel. Amsterdam: Geïllustreerde Pers, 1967.
Vanwalleghem, Rik. De Ronde van Vlaanderen. Gent: Pinguin Productions, 1991.
———. De Ronde van Vlaanderen: de ziel, de helden, het epos, Rik Vanwalleghem ; voorwoord door Michel Wuyts. Tielt: Lannoo, 2003.
———. Het Wonder van Vlaanderen: Het Epos van de Ronde. Gent: Lannoo, 1998.
Vanysacker, Dries. ‘Sportgeschiedenis: spiegel van de maatschappij. Sportgeschiedenis met complementaire versnellingen: vulgariserende wetenschap en wetenschappelijke vulgarisatie.’ Van Mensen en Dingen: tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen 3, nr. 1 (11 februari 2005). https://doi.org/10.21825/vmend.v3i1.5279.
———. Vlaamse wielerkoppen: 150 jaar drama en heroïek. Leuven: Davidsfonds, 2011.
Wouters, Cas. ‘Etiquette Books and Emotion Management in the 20th Century: Part One: The Integration of Social Classes’. Journal of Social History 29, nr. 1 (1995): 107–24.
———. Informalization: Manners and Emotions since 1890. Theory, Culture & Society. Los Angeles: Sage, 2007.
Wuyts, Michel, en José De Cauwer. Honderd jaar de Ronde: Vlaanderens Mooiste door de ogen van het bekendste wielerkoppel. Antwerpen: Manteau, 2016.
Artikels op webpagina’s
Centrum Ronde van Vlaanderen. ‘Jaren 70 - Cees Bal, vreemde vogel wint in 1974’. Facebook, 4 maart 2021.
‘De Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporttribune. BRT, 2 april 1973. VRT-archief.
De Standaard. ‘Johan Museeuw bekent dopinggebruik’, 23 januari 2007. https://www.standaard.be/cnt/dmf23012007_162.
Fransen, Guy. ‘Dopinggebruik Museeuw bewezen’. De Standaard, 9 oktober 2004.
Jacobs, Hans. ‘Matthias Casse in tranen na bronzen medaille: ”Was moeilijk om me op te laden na die halve finale, maar het is me gelukt”’. Het Nieuwsblad, 27 juli 2021. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210727_93720218.
———. ‘Roger De Vlaeminck verzoent zich na 34 jaar met Visboer’. Online krant. nieuwsblad.be, 1 april 2011.
Vandecapelle, Bram. ‘Oud-winnaars verkiezen Johan Museeuw tot beste Ronde van Vla... - Het Nieuwsblad’, 4 april 2015. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150403_01615040.
Vermi. ‘“Dit is de Ronde van Vlaanderen niet meer”’. Online krant. nieuwsblad.be, 16 september 2011. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20110916_149?fbclid=IwAR2KfDYfpdt4Se42mCgPIBJObfmJNULmZGBIWheWP2UT_DeR97_0DibkkDY.
sporza.be. ‘Geëmotioneerde Thiam barst in tranen uit tijdens interview: “Mentaal was het zwaar”’, 5 augustus 2021. https://sporza.be/nl/2021/08/05/geemotioneerde-thiam-barst-in-tranen-ui….
sporza.be. ‘Emotionele Gorissen weent tranen met tuiten: “Ben ik 28e? Dat kan niet”’, 7 augustus 2021. https://sporza.be/nl/2021/08/07/emotionele-gorissen-weent-tranen-met-tuiten-ben-ik-28e-dat-kan-niet~1628299065619/.
sporza.be. ‘De mooiste tranen in de sport: een overzicht’, 8 april 2013. https://sporza.be/nl/2013/04/08/de-mooiste-tranen-in-de-sport-een-overz….
sporza.be. ‘Mark Cavendish in tranen: “Dit was misschien mijn laatste koers”’, 16:51+02:00. https://sporza.be/nl/2020/10/11/mark-cavendish-in-tranen-dit-was-missch….
sporza.be. ‘U kwam niet naar de Ronde, maar keek massaal thuis. Dat bevestigen de cijfers’, 19 oktober 2020. https://sporza.be/nl/2020/10/19/u-kwam-niet-naar-de-ronde-maar-keek-mas….
sporza.be. ‘Van Aert: “Van der Poel wou liever dat ik verloor dan dat hij won”’, 15:55+02:00. https://sporza.be/nl/2020/10/11/van-aert-van-der-poel-wou-liever-dat-ik….
sporza.be. ‘VIDEO: Deense Ludwig steelt de show met “beste interview ooit”’, 8 april 2019. https://sporza.be/nl/2019/04/08/deense-uttrup-ludwig-interview-ronde/.
Audiovisuele bronnen
‘Afscheid Godefroot’. DV25. Sporttribune. BRT, 18 oktober 1979. VRT-archief.
‘De Flandriens: 1959-1969’. MPEG2. De Flandriens. VRT, 1 maart 2010. VRT-archief.
‘De Flandriens: 1970-1976’. MPEG2. De Flandriens. VRT, 8 maart 2010. VRT-archief.
‘De Flandriens: 1976-1987’. MPEG2. De Flandriens. VRT, 15 maart 2010. VRT-archief.
‘De Flandriens: 1988-1995’. MPEG2. De Flandriens. VRT, 22 maart 2010. VRT-archief.
‘De Flandriens: 1996-2002’. MPEG2. De Flandriens. VRT, 29 maart 2010. VRT-archief.
‘De Flandriens: 2003-2009’. MPEG2. De Flandriens. VRT, 5 april 2010. VRT-archief.
‘Koppenberg’. DV25. Sporttribune. BRT, 5 april 1976. VRT-archief.
‘Live’. DV25. Sporza, 2 april 2017. VRT-archief.
‘Live’. DV25. Sporza, 1 april 2018. VRT-archief.
‘Live’. DV25. Sporza, 7 april 2019. VRT-archief.
‘Live Sport’. DV25. Live Sport. BRT, 1 april 1984. VRT-archief.
‘Live Sport’. DV25. Live Sport. BRT, 7 april 1985. VRT-archief.
‘Live Sport’. DV25. Live Sport. BRT, 6 april 1986. VRT-archief.
‘Live Sport’. DV25. Live Sport. BRT, 3 april 1988.
‘Rond de Ronde’. DV25. Sporttribune. BRT, 4 april 1977. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporttribune. BRT, 6 april 1970. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporttribune. BRT, 5 april 1971. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporttribune. BRT, 10 april 1972.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sportweekend. BRT, 31 maart 1974. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sportweekend. BRT, 6 april 1975.
‘Ronde van Vlaanderen’. MPEG2. Sportarchief. BRT, 31 december 1979. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sportweekend. BRT, 3 april 1983. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Live Sport. BRT, 2 april 1989. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Live Sport. VRT, 1 april 1990. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Live Sport. VRT, 7 april 1991. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Live Sport. VRT, 5 april 1992. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Live Sport. VRT, 4 april 1993. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. MPEG2. VRT, 3 april 1994. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sport-Extra. VRT, 2 april 1995. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sport-Extra. VRT, 7 april 1996. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sport-Extra. VRT, 6 april 1997. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis. VRT, 5 april 1998. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis. VRT, 4 april 1999. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis, 2 april 2000. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis, 8 april 2001. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis, 7 april 2002. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis, 6 april 2003. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. ’T Sportpaleis, 4 april 2004. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporza, 3 april 2005. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporza, 2 april 2006. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporza, 8 april 2007. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sporza, 3 april 2011. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen’. Sporza, 1 april 2012. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen 20201018 Zo’. AVC. Sporza, 18 oktober 2020. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen I’. DV25. Sportarchief. VRT, 14 april 1987. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen, omkadering’. DV25. Sporza, 6 april 2008. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen, omkadering’. DV25. Sporza, 5 april 2009. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen, omkadering’. DV25. Sporza, 4 april 2010. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen, omkadering’. DV25. Sporza, 31 maart 2013. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen, omkadering’. DV25. Sporza, 6 april 2014. VRT-archief.
‘Ronde van Vlaanderen, omkadering’. DV25. Sporza, 3 april 2016. VRT-archief.
Ronde van Vlaanderen Virtueel 2020 - Een koers vanuit hun kot, 2020. https://www.youtube.com/watch?v=XDFxY-1vWHY.
‘Sport archief 1976’. MPEG2. Sport archief 1976. BRT, 31 december 1976. VRT-archief.
‘Sporza: Gent-Wevelgem’, 11 oktober 2020.
‘Wielrennen: Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sportweekend. BRT, 5 april 1970. VRT-archief.
‘Wielrennen: Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sportweekend. BRT, 9 april 1978.
‘Wielrennen: Ronde van Vlaanderen’. DV25. Sportweekend. BRT, 5 april 1981. VRT-archief.
Mondelinge bronnen
Berteele, Carl. Persoonlijk interview, 7 juni 2021.
De Cauwer, José. Persoonlijk interview, 21 juli 2021.
Vandenbon, Geert. Persoonlijk Interview, 27 augustus 2021.
Wuyts, Michel. Persoonlijk interview, 27 mei 2021.
