Beestenbos? Dieren gaven mee vorm aan het Zoniënwoud
Kaarsrechte dreven, een imposante beukenpopulatie en zelfs relicten van kilometerslange wildwallen die het bos omzoomden. Wie goed rondkijkt in het Zoniënwoud, ziet een heleboel landschapselementen die getuigen van het eeuwenlang samenleven tussen mensen en andere dieren. Herten en everzwijnen, honden en jachtpoedels, allen waren volwaardige historische actoren en medeauteurs van het landschap dat zij samen met de mens bewoonden.
In de lessen geschiedenis op school wordt vaak nog veel nadruk gelegd op enkele (belangrijke) historische figuren die een hoofdrol zouden hebben vertolkt in het verhaal van het verleden. Archeologen, historici, geografen en sociologen hebben de voorbije decennia echter steeds meer oog gekregen voor de ‘gewone’ bewoners van het verleden. Vrouwen en mannen die leefden in steden en dorpen en doorheen hun dagelijkse leven vormgaven aan deze landschappen en de geschiedenissen die zich erin afspeelden. Mensen waren echter niet de enige bewoners van deze vroegere landschappen.
In mijn masterproef ben ik daarom gaan kijken naar de rol van dieren als bewoners en vormgevers van vroegere landschappen. Concreet werd er gekeken naar het Zoniënwoud tijdens het late Ancien Régime (grofweg de vijftiende tot achttiende eeuw) om te begrijpen hoe het samenleven tussen mensen en andere dieren vormgegeven heeft aan het landschap in en rondom dit bos.
Het vergeten gesprek tussen mens en dier
Net als vandaag leefden mensen in het verleden niet in een vacuüm. Zij communiceerden met elkaar en kwamen ook in contact met allerlei andere dieren. De zestiende-eeuwse wandtapijten ‘De Jachten van Maximiliaan’ laten dit goed zien. Deze kunstwerken tonen ons hoe de mens tijdens het bejagen van het wild in het Zoniënwoud zijn jachttechnieken diende aan te passen aan zowel de dieren die hij bejaagde als aan zijn dierlijke jachtcompanions. Een mooi voorbeeld hiervan is het hondenharnas dat op één van de tapijten is afgebeeld binnen de context van de everzwijnenjacht. Tijdens dit gebeuren dienden jachthonden het everzwijn in te sluiten en staande te houden, zodat de jager het dier in een lijf-aan-lijfgevecht kon doden. Uiteraard was dit niet zonder gevaar voor de honden, die regelmatig het leven lieten. Daarom ontwikkelden de jagers een soort linnen harnas, dat rond de honden gewikkeld werd om hen te beschermen. Een dergelijk harnas, hoewel gemaakt door de mens, zou niet mogelijk geweest zijn zonder de betrokkenheid van everzwijnen en honden bij het jachtgebeuren.
Soortgelijke gesprekken vonden (en vinden) doorheen het bewonen en beleven van de geschiedenis constant plaats en zij gaven dan ook mee vorm aan het boslandschap in en rondom het Zoniënwoud. Uiteraard kunnen wij de gesprekken tussen mens en dier die in het verleden gevoerd werden niet meer rechtstreeks waarnemen. Neerslagen van deze gesprekken zijn evenwel gefossiliseerd in het landschap van het woud en deze zijn voor ons wel nog zichtbaar. Beschouw het als onvolledige en imperfecte snapshots van conversaties uit een langdurig gesprek. Door deze snapshots in hun historische context te lezen en oog te hebben voor niet alleen mensen maar ook andere dieren als volwaardige historische actoren, kunnen we deze gesprekken deels reconstrueren. En zo een beter inzicht krijgen in hoe het huidige landschap van het Zoniënwoud tot stand gekomen is.
Le théatre de la chasse
Elementen uit vroegere landschappen leven immers vaak door lang nadat zij hun oorspronkelijke functie binnen het gesprek tussen mens en dier verloren hebben. In het Zoniënwoud zijn deze elementen in vele gevallen inderdaad nog waarneembaar. In mijn masterproef ben ik dan ook op zoek gegaan naar deze relicten en heb hen geplaatst binnen hun historische context als aanpassingen in het landschap die het gevolg waren van mensen en dieren die probeerden zo goed als mogelijk samen te leven.
Goede voorbeelden hiervan zijn de keuze voor hoogstammige beuken en de aanleg van de achttiende-eeuwse routes de chasse. Reeds in de zestiende eeuw decreteerde de Habsburgse keizer Karel V dat delen van het Zoniënwoud beplant dienden te worden met hoogstammige beuken om zo de jacht te bevorderen. Het bejagen van herten en everzwijnen was onder de kruinen van deze bomen immers veel makkelijker dan in een bos waarin het wild zich tussen het struikgewas kon verstoppen. Dit struikgewas werd grotendeels geëlimineerd, doordat de kruinen van de beuken te weinig licht doorlieten voor andere planten om zich te ontwikkelen. De keuze voor beuken bleek echter nog niet voldoende om de jager een definitief voordeel te geven over zijn prooi. Daarom liet Karel van Lotharingen, gouverneur van de Oostenrijkse Nederlanden tussen 1744 en 1780, een geïntegreerd netwerk van dreven en andere infrastructuur aanleggen. Zijn bedoeling was het hemzelf als jager makkelijker te maken jachtwild overal en altijd in het woud te kunnen achtervolgen. Tussen de bomen hadden herten en everzwijnen immers vaak nog een voordeel op paarden en honden. Deze situatie werd ongedaan gemaakt door de aanleg van (kaars)rechte, op elkaar uitlopende dreven en verder omgedraaid door het gebruik van relais, waar de jagers tijdens de achtervolging konden overschakelen op verse paarden en honden.
Wildwallen en wolvensprongen
De jacht was echter niet de enige context waarbinnen mensen en dierlijke bewoners van het Zoniënwoud elkaar ontmoetten. In en rondom het bos werden verschillende activiteiten ontplooid. Voor de meeste van deze activiteiten was het raadzaam het wild op afstand te houden. Zo klaagden omwonende boeren regelmatig over everzwijnen die hun velden vernielden en dienden roofdieren weggehouden te worden uit de paardenfokkerijen die in het Zoniënwoud gevestigd waren. Daarom werden wildwallen en wolvensprongen aangelegd. Deze constructies bestonden uit een combinatie van grachten en wallen, afgewerkt met hagen en ander materiaal om te verhinderen dat wilde dieren het bos zouden verlaten of delen van het woud zouden betreden waar zij niet gewenst waren.
Verschillende van deze aarden constructies kunnen ook vandaag nog waargenomen worden. Ga hen zoeken wanneer u volgende keer gaat wandelen in het woud nabij de priorij van Roodklooster of te Groenendaal en bedenk dat deze landschapsrelicten het verhaal vertellen van mensen en andere dieren die samen het Zoniënwoud bewoonden en beleefden. Hopelijk helpt het ons om dieren naar waarde te schatten als medeauteurs van een boslandschap waar wij vandaag zo van genieten.
Bibliografie
Anderson, Virginia, Creatures of Empire: how domestic animals transformed early America, Oxford & New York: Oxford University Press, 2004.
Antrop, Marc, Perspectieven op het landschap: achtergronden om landschappen te lezen en te begrijpen, Gent: Academia press; 2de editie, 2020.
Baas, Henk, ‘De ene wal is de andere niet: een inleiding’, in: Baas, Henk, Groenewoudt, Bert, Jungerius, Pim & Renes, Hans eds., Tot hier en niet verder: historische wallen in het Nederlandse landschap. De stand van kennis, Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2012, p. 9-18.
Baeté, Hans, De Keersmaeker, Luc, Van de Kerckhove, Peter, Christiaens, Esprit, Marc & Vandekerkhove, Kris, Bosreservaat Kersselaerspleyn. Basisrapport: algemene situering, standplaatsbeschrijving, historische kadering en overzicht wetenschappelijk onderzoek, Brussel: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, 2002.
Balis, Arnout, De Jachten van Maximiliaan, een tapijtenreeks naar ontwerpen van Bernard van Orley: historisch, iconologisch, stilistisch onderzoek, Gent: onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1974.
Balis, Arnout, ‘De ‘Jachten van Maximiliaan’, kroonstuk van de hoofse jachticonografie’, Gentse bijdragen tot de kunstgeschiedenis 25 (1979-1980), p. 14-40.
Balis, Arnout, De Jonge, Krista & Delmarcel, Guy, eds., Les Chasses de Maximilien, Parijs: Réunion des musées nationaux, 1993.
Barnes, Gerry & Williamson, Tom, Rethinking ancient woodlands: the archaeology and history of woods in Norfolk. Studies in regional and local history 13, Hatfield: University of Hertfordshire Press, 2015.
Bax, Marty, Albrecht Dürer in de Nederlanden: een reisverslag Miniaturen reeks 35, Amersfoort & Brugge: Bekking & Blitz, 2010.
Baxandall, Michael, Painting and experience in fifteenth century Italy and the discovery of the pictorial composition, 1350-1450, Oxford: Clarendon Press, 1972.
Bennett, Jane, Vibrant Matter: a political ecology of things, Durham & Londen: Duke University Press, 2010.
Birrell, Jean, ‘Deer and Deer Farming in Medieval England’, Agricultural History Review 40 (1992), p. 112-126.
Bourdieu, Pierre, Outline of a theory of practice, Cambridge: Cambridge university press, 1977.
Bücken, Véronique & De Meûter, Ingrid eds., Bernard van Orley: Brussel en de Renaissance, Brussel: Bozar, 2019.
Burke, Peter, What is cultural history?, Cambridge & Malden: Polity; 2de herziene uitgave, 2008.
Callon, Michel, ‘Some elements of a sociology of translation: domestication of the scallops and the fishermen of St Brieuc Bay’, in: Law, John ed., Power, action and belief: a new sociology of knowledge, Londen: Routledge, 1986, p. 196-233.
Catherine, Lucas, ‘Quasi-Kerstverhaal: Albrecht Dürer in Brussel’, salonvansisyphyus.worldpress.com, 22 december 2013, https://salonvansisyphus.wordpress.com/2013/12/22/quasi-kerstverhaal-al….
Ceulemans, Christina, ‘Het Zoniënbos op Brusselse wandtapijten’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 56-59.
Charruadas, Paulo, Croissance rurale et essor urbain à Bruxelles. Les dynamiques d’une société entre ville et campagne (1000-1300), Brussel: Académie royale de Belgique, 2011.
Charruadas, Paulo, Une forêt capitale? Recherche sur les modes de gestion et l’évolution des paysages en forêt de Soignes (Moyen Âges – XIXe siècle), Rapport d’étude remis à la Commission royale des Monuments et des Sites (CRMS)/Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) – Région de Bruxelles-Capitale/Brussels Hoofdstedelijk Gewest [juillet-octobre 2012], Brussel: Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, 2012.
Charruadas, Paulo, ‘Een groot domaniaal woud beheren en exploiteren in het pre-industriële tijdperk. Het Zoniënwoud, een kapitaal woud?’, Erfgoed Brussel 14 (2015), p. 6-15.
Cuykens, Guido & Langohr, Roger, ‘Een bos op lemen voeten: bodem en reliëf in het Zoniënbos: uinieke getuigen!’, Natuurreservaten 7 (1985), p. 132-139.
Davidts, Juul, Het hertogenkasteel en de warande van Tervuren, Tervuren: Depré, 1981.
Darnton, Robert, The great cat massacre and other episodes in French cultural history, New York: Basic Books, 1984.
de Certeau, Michel, The practice of everyday life, Berkeley: University of California press, 1984.
Decrock, Lobke, De omvang en spreiding van de metallurgische activiteiten in het Zoniënwoud, Leuven: Onuitgegeven Masterproef Katholieke Universiteit Leuven, 2021.
De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987.
De Pater, Ben, De ontdekking van de geografie: sociale geografie als wetenschap, Utrecht: Perspectief, 2014.
Deruyver, Ciska, ‘Van Genesis tot Dierenrechten: denken over dieren doorheen de westerse geschiedenis – Deel 1: van Genesis tot de bête-machine van Descartes’, Vlaams Dierengeneeskundig Tijdschrift 90 (2021), p. 3-9.
De Schepper, Karen, De geschiedenis van de wolvenjacht in de Zuidelijke Nederlanden (16e-18e eeuw), Gent: Onuitgegeven Masterproef UGent, 2010.
De Vrienden van het Zoniënwoud eds., Het Zoniënwoud: een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst, Kortrijk: Uitgeverij Groeninghe, 2009.
Döbels, Heinrich-Wilhelm, Eröffnete Jäger-practica, oder der wohlgeübte und erfahrne Jaeger, 3 delen, Leipzig: Johann Samuel Heinsius, 1746.
Erkens, Michel, ‘Hoe de overblijfselen van de haras te Groenendaal ontdekt werden’, Zoniën 2 (1978), p. 151-157.
Everaert, Leo, ‘De wegenaanleg onder het Ancien Régime’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 41-45.
Gadamer, Hermeneutik I: Wahrheit und Methode, Grundzûge einer philosophischen Hermeneutik. Hans-Georg Gadamer, Gesammelte Werke I, Tübingen: Mohr Siebeck, 1990.
Gaij, Marc, ‘De ‘wallen’ in het Kapbos en in de Warande. Zonderlinge verschijnselen in het reliëf’, De Horen (2001), 28, p. 75-88; p. 117-136 & p. 192-200.
Gaij, Marc, ‘De afbakening van het Domaniale Zoniënwoud en de Vrije Warande ter hoogte van Tervuren, Duisburg en Vossem. Merkwaardige bermen en stenen langs het tracé’, De Horen 31 (2004), p. 108-128.
Gaij, Marc, ‘De eerste ommuring van de Tervuurse warande, een topografische en archeologische benadering met als leidraad het tracé van de voormalige houten omheining aangegeven op een figuratieve kaart van Lowys de Bersaques’, De Horen 34 (2007), p. 191-205.
Gaij, Marc, ‘De eerste ommuring van de Tervuurse warande, een topografische en archeologische benadering met als leidraad het tracé van de voormalige houten omheining aangegeven op een figuratieve kaart van Lowys de Bersaques’, De Horen 35 (2008), p. 30-41 & p. 142-153.
Galesloot, Louis, Recherches historiques sur la Maison de Chasse des ducs de Brabant et de l’ancienne cour de Bruxelles, Brussel & Leipzig: Kiessling, 1854.
Geertz, Clifford, ‘Thick description: toward an interpretative theory of culture’, in: Geertz, Clifford ed., The interpretation of cultures: selected essays, New York: Basic Books, 1973, p. 3-30.
Gell, Alfred, Art and agency: an anthropological theory, Oxford: Clarendon press, 1998.
Guicciardini, Lodovico, Descrittione di M. Lodovico Guicciardini, patritio fiorentino, di tutti i Paesi Bassi, altrimenti detti Germania inferiore, Antwerpen: Guglielmo Silvio, 1567.
Guicciardini, Lodovico, Beschrijvinghe van alle de Nederlanden, Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1979.
Hague, Rod & Harrop, Martin, Comparative government and politics: an introduction, Londen: Palgrave Macmillan; 9de herzien uitgave, 2013.
Haraway, Donna, The companion species manifesto: dogs, people, and significant otherness, Chicago: Prickly Paradigm Press, 2003.
Haraway, Donna, When species meet. Posthumanities 3, Minneapolis: University of Minnesota press, 2008.
Harris, Oliver & Cipolla, Craig, Archaeological theory in the new millennium: introducing current perspectives, Londen & New York: Routledge, 2017.
Hilger, Wolfgang, Ikonographie Kaiser Ferdinands I. (1503-1564), Wenen: Böhlau, 1969.
Hodder, Ian, Entangled: an archaeology of the relationships between humans and things, Malden, Oxford & Chichester: Wiley-Blackwell, 2012.
Hoegaerts, Josephine & Segers, Yves, ‘Bestiarium: een inleiding’, in: Hoegaerts, Josephine & Segers, Yves ed., Bestiarium: dieren, mensen en hun sociale geschiedenis, Leuven: Lipsius, 2018, p. 7-13.
Howell, Philip, ‘Animals, agency, and history’, in: Kean, Hilda & Howell, Philip eds., The Routledge companion to Animal-human history, Londen & New York: Routledge, 2019, p. 197-221.
Howell, Philip & Kean, Hilda, ‘Writing in animals in history’, in: Kean, Hilda & Howell, Philip eds., The Routledge companion to Animal-human history, Londen & New York: Routledge, 2019, p. 3-27.
Hubert, François, ‘Archeologie in het Zoniënwoud’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 13-18.
Ingold, Tim, The perception of the environment: essays on livelihood, dwelling and skill, Londen & New York: Routledge, 2000.
Johnson, Walter, ‘On agency’, Journal of social history 37 (2003), p. 113-124.
Kean, Hilda, ‘Public history and heritage: a fruitful approach for privileging animals?, in: Kean, Hilda & Howell, Philip eds., The Routledge companion to Animal-human history, Londen & New York: Routledge, 2019, p. 76-99.
Kimmel, Joop, ‘Een wildwal te Groenendaal’, Zoniën 28 (2004), p. 25-36.
Kolen, Jan & Renes, Johannes, ‘Landscape biographies: key issues’, in: Kolen, Jan, Renes Johannes & Hermans, Rita eds., Landscape biographies: geographical, historical and archaeological perspectives on the production and transmission of landscapes, Amsterdam: Amsterdam university press, 2015, p. 21-47.
Kolen, Jan, Ronnes, Hanneke & Hermans, Rita, ‘Door de lens van de landschapsbiografie’, in: Kolen, Jan, Ronnes,Hanneke & Hermans, Rita eds., Door de lens van de landschapsbiografie: een nieuwe kijk op de geschiedenis en het erfgoed van landschappen. CLUES: interdisciplinary studies in culture, history and heritage, Leiden: Sidestone press, 2015, p. 7-14.
Kopytoff, Igor, ‘The Cultural Biography of Things: Commoditization as process’; in: Appadurai, Arjun ed., The Social Life of Things: Commodoties in Cultural Perspective, Cambridge 1986, p. 64-91.
Langohr, Roger, ‘Het Zoniënwoud, uniek voor aardwetenschappen en archeologie’, in: De Vrienden van het Zoniënwouded., Het Zoniënwoud: een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst, Kortrijk: Uitgeverij Groeninghe, 2009, p. 181-196.
Latour, Bruno, The pasteurization of France, Cambridge & Londen: Harvard University Press, 1988.
Latour, Bruno, Pandora’s hope: essays on the reality of science studies, Cambridge: Harvard University Press, 1999.
Latour, Bruno, Politiques de la nature: comment faire entrer les sciences en démocratie, Parijs: Editions La Découverte, 1999.
Latour, Bruno, Reassembling the social: an introduction to Actor-Network Theory, Oxford: Oxford university press, 2005.
Latour, Bruno, ‘Van Realpolitik naar Dingpolitik: over publieke dingen en de res publica’, Krisis 2 (2005), p. 40-61.
Latour, Bruno, Het parlement van de dingen: over Gaia en de representatie van niet-mensen, Amsterdam: Boom, 2020.
Law, John & Mol, Annemarie, ‘The actor-enacted: Cumbrian sheep in 2001’, in: Knappett, Carl & Malafouris, Lambros eds., Material agency: towards a non-anthropocentric approach, New York: Springer, 2008, p. 57-77.
Le Goff, Jacques, Chédeville, André & Rossiaud, Jacques, La ville médiévale des Carolingiens à la Renaissance. Histoire de La France urbaine 2, Parijs: Seuil, 1980.
Lefèbvre, Sylvie, ‘Les pépinières dans les Pays-Bas autrichiens: le cas de Soignes’, in: Mortier, Roland & Hasquin, Hervé eds., Parcs, jardins et forêts au XVIIIe siècle. Etudes sur le XVIIIe siecle, Brussel, Université Libre de Bruxelles, 1997, p. 39-77.
Lemoine-Isabeau, Claire, ‘La carte de la Forêt de Soignes par Ferraris et Cogeur (1767-1770)’, Belgisch tijdschrift voor militaire geschiedenis 20 (1973), p. 258-271.
Lemoine-Isabeau, Claire, ‘De kaart van het Zoniënbos door Ferraris en Cogeur’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18deeeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 21-23.
Liddiard, Robert, ‘Introduction’, in: Liddiard, Robert ed., The Medieval Park: new perspectives, Cheshire: Windgather Press, 2007, p. 1-8.
Liesenborghs, Philippe, Het edele vermaak: de jacht in de Spaanse Nederlanden onder de aartshertogen, Leuven: Onuitgegeven Masterproef Katholieke Universiteit Leuven, 2005, http://www.ethesis.net/jacht/jacht_inhoud.htm.
Maes, Augusta, Drie-Borren: een hertogelijk jachthuis in Zoniën, Brussel: Malvaux, 1976.
Maes, Augusta, ‘Drij Borren, kasteel, gevang, museum’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 118-120.
Malpas, Jeff, ‘Hans Georg Gadamer’, Stanford encyclopedia of philosophy, 17 september 2018, http://plato.stanford.edu/entries/gadamer/.
Maziers, Michel, ‘De afpaling te Groenendaal’, Zoniën 8 (1984), p. 169-173.
Maziers, Michel, ‘Beknopte geschiedenis van het Zoniënwoud’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 1-7.
Maziers, Michel, ‘De afpaling van het bos’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 94-96.
Maziers, Michel, ‘De afpaling van de Vrije Warande’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 115-116.
Maziers, Michel, ‘Het wegennet van het Zoniënwoud’, in: De Vrienden van het Zoniënwoud ed., Het Zoniënwoud: een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst, Kortrijk: Uitgeverij Groeninghe, 2009, p. 23-32.
Metalidis, Ina, Deckers, Pieterjan, Vanmontfort, Bart & Langohr, Roger, Archeologisch onderzoek op GEN Lijn 161, TR 101311 (Groenendaal, Hoeilaart), Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, 2009.
Mileson, Stephen, Parks in Medieval England. Medieval history and archaeology, Oxford: Oxford university press, 2009.
N.N., ‘Inleiding’, in: De Vrienden van het Zoniënwoud ed., Het Zoniënwoud: een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst, Kortrijk: Uitgeverij Groeninghe, 2009, p. 9-12.
Niedermann, Das Jagdwesen am Hofe Herzog Philipps des Guten von Burgund, Brussel: Archief- en bibliotheekwezen in België, 1995.
Overton, Nick & Hamilakis, Yannis, ‘A manifesto for a social zooarchaeology: swans and other beings in the Mesolithic’, Archaeological Dialogues 20 (2013), p. 111-136.
Paul, Herman, ‘Gadamer and philosophy of history: a conversation waiting to begin’, in: Kasten, Madeleine, Paul, Herman, Sneller, Rico eds., Hermeneutics and the humanities: dialogues with Hans-Georg Gadamer, Leiden: Leiden university press, 2012, p. 151-172.
Pearson, Chris, ‘Dogs, history, and agency’; History and theory 52 (2013), p. 128-145.
Pearson, Chris, ‘History and animal agencies’, in: Kalof, Linda, ed., The Oxford handbook of animal studies, New York: Oxford University Press, 2014, p. 240-257.
Pierron, Sander, Histoire de la Forêt de Soigne, Brussel: Imprimerie Scientifique Charles Bulens, 1905.
Pierron, Sander, Histoire illustrée de la Forêt de Soignes, 3 delen, Brussel: Editions Hansa, 1935.
Pouillard, Violette, Histoire des zoos par les animaux: impérialisme, controle, conservation, Ceyzérieu: Champ Vallon, 2019.
Pouillard, Violette, ‘Structures of captivity and animal agency: the London Zoo, ca. 1865 to the present times’, in: Mengozzi, Chiara ed., Outside the anthropological machine: crossing the human-animal divide and other exit strategies. Perspectives on the non-human in literature and culture, Londen & New York: Routledge, 2021, p. 40-57.
Rees, Amanda, ‘Animal agents? Historiography, theory and the history of science in the Anthropocene’, British Journal for the history of science: themes 2 (2017), p. 1-10.
Reid, Andrew, ‘Putting the life back into livestock in archaeology’, Archaeology International 22 (2019), p. 114-126.
Renes, Hans, ‘Aarden wallen in Europa’, in: Baas, Henk, Groenewoudt, Bert, Jungerius, Pim & Renes, Hans eds., Tot hier en niet verder: historische wallen in het Nederlandse landschap. De stand van kennis, Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2012, p. 19-40.
Renes, Hans, ‘Wildparken: landschappen van jacht en wildbeheer’; in: Gietman, Conrad, Kuiper, Yme, Storms-Smeets, Elyze & Wessels, Leon, eds., De jacht: een cultuurgeschiedenis van jager, dier en landschap. Adelsgeschiedenis 20, Hilversum: Verloren, 2021, p. 216-246.
Rey, Abel & Febvre, Lucien, L’outillage mental: pensée, langage, mathématique, Parijs: Société de gestion de l’encyclopédie française, 1937.
Reynaert, Pieter-Jan, ‘Een mysterieuze walstructuur in het Hallerbos’, Claes, Bart ed. Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant, Leuven: Provincie Vlaams-Brabant, 2021, p. 8.
Ritvo, Harriet, ‘On the animal turn’, Daedalus 136 (2007), 118-122.
Ritvo, Harriet, ‘Introduction’, in: Ritvo, Harriet ed., Noble cows & hybrid zebras: essays on animals & history, Charlottesville & Londen: University of Virginia Press, 2010, p. 1-12.
Röben, Marieke, ‘The horse behind the text: animal agency in early medieval historiography’, Cheiron: the international journal of equine and equestrian history 1 (2021), p. 68-85.
Ryssaert, Caroline & Orbons, Joep, Geofysisch onderzoek priorij Groenendaal, Deinze: ODIN, 2015.
Samuels, Marwyn, ‘The biography of landscape: cause and culpability’, in: Meinig, Donald, The interpretation of ordinary landscapes: geographical essays, New York & Oxford: Oxford University Press, 1979, p. 51-88.
Schama, Simon, Landscape and memory, Londen: HarperCollins, 1995.
Scholten, F.W.J., ‘Wildgraven, wildwallen en wildvreden op de Veluwezoom’, Historisch-geografisch tijdschrift 16 (1998), p. 56-60.
Schonaerts, Roger, ‘De gezworen landmeters van de Oostenrijkse Habsburgers’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18deeeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 24-25.
Smolar-Meynart, Arlette, ‘Zoniën, bosdomein en jachtrevier van de vorsten’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18deeeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 87-94.
Smolar-Meynart, Arlette, La justice ducale du plat pays, des forêts et des chasses en Brabant (XIIe-XVIe siècle): Sénéchal, Maître des bois, Gruyer, Grand Veneur, Brussel: Société royale d’archéologie de Bruxelles, 1991.
Stichting Zoniënwoud, Jaarverslag 2021, Brussel: Stichting Zoniënwoud, 2022.
Sykes, Naomi, ‘Animal bones and animal parks’, in: Liddiard, Robert ed., The Medieval Park: new perspectives, Cheshire: Windgather Press, 2007, p. 49-62.
Tack, Guido, Van Den Bremt, Paul & Hermy, Martin, Bossen van Vlaanderen: een historische ecologie, Leuven: Davidsfonds, 1993.
Tack, Guido, Blondé, Pieter, Van den Bremt, Paul, Hermy, Martin & Vanmaele, Nele, 12000 jaar Bos ’t Ename: een hoopvol perspectief voor bos in de Lage Landen, 2 delen, Gorredijk: Sterck & De Vreese, 2021.
Tallier, Pierre-Alain, ‘Het Zoniënwoud en de andere Belgische bossen’, in: De Vrienden van het Zoniënwoud ed., Het Zoniënwoud: een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst, Kortrijk & Waver 2009, p. 13-22.
Tallier, Pierre-Alain, ‘Producten uit het bos’, in: De Vrienden van het Zoniënwoud ed., Het Zoniënwoud: een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst, Kortrijk: Uitgeverij Groeninghe, 2009, p. 43-49.
Taylor, Charles, ‘Gadamer on the human sciences’, in: Dostal, Robert ed., The Cambridge companion to Gadamer, Cambridge, Cambridge university press, 2002, p. 126-142.
Tirtiaux, Blanche & Sarton, Karim, ‘Joachim Zinner, bosbeheer en beukenkathedraal (1787-1907): het begin van een mythe’, Erfgoed Brussel 14 (2015), p. 24-35.
Thoen, Erik & Lambrecht, Thijs, ‘Historici op het verkeerde paard gewed? Waarom paarden zo vroeg ossen vervingen in Vlaanderen’, in: Hoegaerts, Josephine & Segers, Yves ed., Bestiarium: dieren, mensen en hun sociale geschiedenis, Leuven: Lipsius, 2018, p. 68-73.
Thomas, Keith, Man and the natural world: changing attitudes in England 1500-1800, Londen: Penguin Books, 1983.
Tilley, Christopher, A phenomenology of landscape: places, paths and monuments, Oxford: Berg, 1994.
van der Ben, Dick, Het Zoniënwoud: een natuurmonument en zijn geschiedenis, Tielt: Lannoo, 1997.
Van Dijck, Maarten, ‘Van moerbeiboom tot zijserups: een verhaal van zijderupsen op de 50ste breedtegraad’, in: Hoegaerts, Josephine & Segers, Yves ed., Bestiarium: dieren, mensen en hun sociale geschiedenis, Leuven: Lipsius, 2018, p. 123-127.
Van Driessche, Thomas, ‘Karel van Lotharingen en de jacht in het Zoniënwoud’, Monumenten & Landschappen 39 (2020), p. 6-26.
Vanende, Paul-Hubert, ‘De jachten van Prins Karel van Lorreinen in Zoniën’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18deeeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 116-118.
van Heijgen, Eugenie, De Veluwe als jachtlandschap: een onderzoek naar de locatiekeuze en ruimtelijke inrichting van jachtgebieden op de Veluwe tussen 1650 en 1930. Onuitgegeven Masterproef Rijksuniversiteit Groningen, Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 2015.
Vanmontfort, Bart, Devos, Yannick & Langohr, Roger, ‘Verborgen onder de bomen… de steentijdsite van Watermaal-Bosvoorde’, Erfgoed Brussel 17 (2015), p. 36-47.
Verbeek, Peter-Paul, ‘Bruno Latour’, in: Ieven, Bram, van Rooden, Aukje, Schuilenburg, Marc & van Tuinen, Sjoerd eds., De nieuwe Franse filosofie: denkers en thema’s voor de 21e eeuw, Amsterdam: Boom, 2011, p. 431-439.
Verhaegen, Georges, ‘La forêt de Soignes: maison de chasse des ducs de Brabant à Boitsfort’, Revue de Belgique 22 (1876), p. 196-215.
Vervust, Soetkin, Deconstructing the Ferraris maps (1770-1778): a study of the map production process and its implications for geometric accuracy. Onuitgegeven doctoraatsonderzoek Universiteit Gent, Gent: Universiteit Gent, 2016.
Wessels, Leon, ‘De jacht. Een cultuurhistorische inleiding’; in: Gietman, Conrad, Kuiper, Yme, Storms-Smeets, Elyze & Wessels, Leon, eds., De jacht: een cultuurgeschiedenis van jager, dier en landschap. Adelsgeschiedenis 20, Hilversum: Verloren, 2021, p. 9-39.
Wynants, Maurits, ‘Het hertogelijke kasteel van Tervuren’, in: De Mulder, Kristine, Uylembrouck, Raymond, Maes, Augusta & Maziers, Michel eds., Het Zoniënwoud: kunst en geschiedenis van oorsprong tot de 18de eeuw, Europalia 87 Oostenrijk, Watermaal-Bosvoorde: Royal Belge & Raad van Drij Borren, 1987, p. 139-146.
Wynants, Maurits, ‘De Warande als wildpark in de 17de eeuw’, De Horen, 22 (1995), p. 17-24.
