De Congolese kunst die we niet teruggeven
Enkele maanden geleden trok de Belgische koning naar Congo met een zeldzaam Congolees masker. Dit masker kwam tijdens het Belgische koloniale regime in Congo in Belgische handen terecht en werd nu pas door de koning aan het Nationaal Museum van Congo teruggegeven. Het doel is dat na dit masker, nog vele objecten zullen volgen. Ondanks het belang van deze teruggave en dit nobele doel, zullen de meeste Congolese voorwerpen die zich in België bevinden echter in België blijven. Deze thesis verkent hoe we deze voorwerpen op een zo respectvol mogelijke manier kunnen tentoonstellen in Europese musea.
To return or not to return
De redenen waarom Congolese kunst niet zomaar massaal terug kan keren naar Congo zijn meervoudig. In het academische debat is de meerderheid van schrijvers het erover eens dat het teruggeven van koloniale kunst een belangrijke en dringende zaak is. De argumenten voor teruggave zijn overweldigend. In de praktijk loopt het echter stroef.
Teruggave wordt vaak niet door musea en academici zelf, maar door overheden bepaald. Daardoor komen teruggaveprocedures in een administratieve rompslomp terecht waar ze nog maar moeilijk uitraken. Neem daarbij dat de meeste musea die koloniale kunst bezitten, tienduizenden objecten bewaren en dat van veel van deze objecten de herkomst niet bekend is, en het wordt duidelijk dat het grootste deel van deze objecten nog voor decennia in Belgische musea zal blijven.
De waarde van een object
Zolang deze kunst in Belgische musea blijft, is het belangrijk dat we deze objecten niet zomaar bewaren, in afwachting van vlottere teruggaveprocedures en meer duidelijkheid omtrent de herkomst van deze objecten. We moeten proberen ze tentoon te stellen op een zo respectvol mogelijke manier. Aangezien de meest respectvolle optie, namelijk het teruggeven van deze objecten aan zij die ze maakten, niet onmiddellijk uitgevoerd kan worden, is dit de beste optie die ons rest.
De reden waarom deze objecten ons respect verdienen, is omdat ze vertegenwoordiger zijn van de mensen en de cultuur die hen maakten. Deze objecten kunnen ons veel bijleren over hun makers en kunnen ook de cultuur van de makers verrijken en doen heropleven. Dit kan echter enkel wanneer ze in musea op zo’n manier tentoongesteld worden dat ze voor zichzelf kunnen spreken.
Tentoonstellingen en gesprekken
In vele musea worden objecten al op zulke manier tentoongesteld, in anderen loopt het helemaal mis. Deze thesis kijkt daarom naar de praktijk en overloopt verschillende manieren waarop kunstobjecten – zowel Afrikaanse als Europese – tentoongesteld worden en werden. Eénzelfde object, bijvoorbeeld een Congolees beeld, wordt in het ene museum als een kunstwerk, in het andere als een historische bron en in het volgende als een rariteit voorgesteld.
De thesis stelt steeds de vraag wat er gezegd wordt in deze verschillende tentoonstellingscontexten. Wat zegt de curator over het beeld door het zo voor te stellen? Wat kan het beeld over zichzelf zeggen, via bijvoorbeeld bordjes met uitleg of via vergelijking met andere objecten in de zaal? Wat leert de museumbezoeker? Welke vragen roept de tentoonstelling bij hen op?
Het antwoord op deze vragen leidt naar een beter beeld op wat een tentoonstelling doet spreken. Een tentoonstelling die context voorziet bij objecten, in plaats van ze zonder meer te vertonen, is een tentoonstelling waar objecten tot hun recht komen.
Kleine en grote veranderingen
Deze context kan op vele manieren gecreëerd worden. Niet enkel door bordjes met uitleg, maar ook door woordeloze manieren van communiceren. Bijvoorbeeld door objecten op een unieke manier te ordenen. Niet chronologisch of per stijl of soort, maar bijvoorbeeld thematisch: hier alle heilige objecten, daar alle objecten die met liefde te maken hebben, daar alle objecten die bij de curator tranen in de ogen brachten. In plaats van een controversieel object zonder verdere uitleg tentoon te stellen, kan het achter een gordijn geplaatst worden, zodat de bezoeker zelf moet onderzoeken waarom die dat object niet mag zien.
Gelijkaardig ogende beelden, die in vele musea zonder veel uitleg samen in een vitrinekast terecht komen, kunnen een illustratie worden van de verschillende manieren waarop we naar deze beelden kijken, afhankelijk van de context. In de ene hoek van de zaal kan een beeld zich op de onderzoekstafel van de wetenschapper bevinden, omringd door testbuisjes en een microscoop; in de andere hoek in de bibliotheek van de historicus; in de andere in het kabinet van de gierige verzamelaar of op een kunstveiling; in de laatste in de woonkamer van de Congolese Chief van wie zo’n beeld ooit gestolen werd. Misschien dat er in die hoek net geen beeld meer staat, enkel een sokkel.
Brongemeenschappen (de oorspronkelijke makers en gebruikers van het object, zoals bijvoorbeeld deze Chief) kunnen hun stem laten horen in het museum via teksten, video’s en eigen tentoonstellingen om zo direct tot de bezoeker te spreken.
Natuurlijk zijn dit grote veranderingen, die vaak aan even veel administratie en politieke zorgen gebonden zijn als de teruggaveprocedures zelf. Toch is zelfs de kleinste stap naar een beter tentoonstellingsbeleid, het zetten waard. Daarbij begint geen enkel museum van nul, al kan het altijd, overal beter.
Bibliografie
AFP. 2021. ‘France Returns 26 Treasures Stolen in Colonial Era Back to Benin’. Daily Sabah, 9 November 2021, sec. Arts. https://www.dailysabah.com/arts/france-returns-26-treasures-stolen-in-colonial-era-back-to-benin/news.
Africamuseum. 2022. ‘Projecten: Culturele antropologie en geschiedenis’. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika - Tervuren - België. 2022. https://www.africamuseum.be/nl/research/discover/human_sciences.
———. n.d. ‘Nkisi Nkonde Statue’. Royal Museum for Central Africa - Tervuren - Belgium. Accessed 6 May 2022. https://www.africamuseum.be/en/learn/provenance/nkisi-nkonde.
Angelini, Francesco, and Massimiliano Castellani. 2019. ‘Cultural and Economic Value: A Critical Review’. Journal of Cultural Economics 43 (2): 173–88. https://doi.org/10.1007/s10824-018-9334-4.
Anrys, Stefaan. 2018. ‘“Een olifant in het Afrikamuseum? Je toont toch ook geen opgezette koeien in Europa!”’ MO*, 1 June 2018. https://www.mo.be/interview/een-olifant-het-afrikamuseum-je-toont-toch-ook-geen-opgezette-koeien-europa.
Atkins, Robert. 2013. ArtSpeak: A Guide to Contemporary Ideas, Movements, and Buzzwords, 1945 to the Present (Third Edition). WW Norton.
Aydemir, Murat. 2008. ‘Staging Colonialism: The Mise-En-Scène of the Africa Museum in Tervuren, Belgium’. In Migratory Settings, 77–97. Brill. https://doi.org/10.1163/9789401206068_005.
Bal, Mieke. 1992. ‘Telling, Showing, Showing Off’. Critical Inquiry 18 (3): 556–94.
———. 2021. ‘Advocacy of Shock: How to Bring Art to Life (and Its Visitors with It)’. In Experimental Museology. Routledge.
Bal, Mieke, Edwin Janssen, and Das Gesicht an Der Wand. 1996. Double Exposures: The Subject of Cultural Analysis. Psychology Press.
Bashkow, Ira. 2004. ‘A Neo-Boasian Conception of Cultural Boundaries’. American Anthropologist 106 (3): 443–58. https://doi.org/10.1525/aa.2004.106.3.443.
Benedict, Ruth. 1935. Patterns of Culture. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429054419.
Bennett, Jane. 2001. The Enchantment of Modern Life. https://press.princeton.edu/books/paperback/9780691088136/the-enchantment-of-modern-life.
Boast, Robin. 2011. ‘NEOCOLONIAL COLLABORATION: Museum as Contact Zone Revisited’. Museum Anthropology 34 (1): 56–70. https://doi.org/10.1111/j.1548-1379.2010.01107.x.
Bockhaven, V. Van. 2009. ‘Leopard-Men of the Congo in Literature and Popular Imagination’. Tydskrif Vir Letterkunde 46 (1): 79–94. https://doi.org/10.4314/tvl.v46i1.29841.
Bockhaven, Vicky Van. 2018. ‘ANIOTO: LEOPARD-MEN KILLINGS AND INSTITUTIONAL DYNAMISM IN NORTHEAST CONGO, c. 1890–1940’. The Journal of African History 59 (1): 21–44. https://doi.org/10.1017/S002185371700072X.
Brown, Alison K., and Laura Peers, eds. 2003. Museums and Source Communities: A Routledge Reader. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203987834.
Brown, Karen, and François Mairesse. 2018. ‘The Definition of the Museum through Its Social Role’. Curator: The Museum Journal 61 (4): 525–39. https://doi.org/10.1111/cura.12276.
Brown, Pete. 2011. ‘Us and Them: Who Benefits from Experimental Exhibition Making?’ Museum Management and Curatorship 26 (2): 129–48. https://doi.org/10.1080/09647775.2011.566713.
Brysbaert, Marc. 2019. ‘How Many Words Do We Read per Minute? A Review and Meta-Analysis of Reading Rate’. Journal of Memory and Language 109 (December): 104047. https://doi.org/10.1016/j.jml.2019.104047.
Burney, Shehla. 2012. ‘CHAPTER ONE: Orientalism: The Making of the Other’. Counterpoints 417: 23–39.
Busselen, Lies. 2012. ‘Congolezen in En Met Het KMMA. Een Contrapuntische Interpretatie van Een Contactzone’. KU Leuven.
Cameron, Duncan F. 1971. ‘The Museum, a Temple or the Forum1’. Curator: The Museum Journal 14 (1): 11–24. https://doi.org/10.1111/j.2151-6952.1971.tb00416.x.
CaxiaForum. 2019. OLGA PICASSO. Madrid. https://www.laie.es/es/libro/olga-picasso/9788499002279/909431.
Chesterton, G. K. 1910. What’s Wrong with the World. Reprint edition. San Francisco: Ignatius Press.
Clifford, James. 1997a. ‘Museums as Contact Zones’. https://www.academia.edu/44489320/Clifford_Museums_as_Contact_Zones.
———. 1997b. Museums as Contact Zones.
Collections Database Tervuren. n.d. ‘Visit the Collections Database of the Royal Museum for Central Africa (Tervuren, Belgium)’. Accessed 5 May 2022. https://webarch.africamuseum.be/collections/browsecollections/humansciences/tag_results?b_start:int=0&id=20.
Conaty, Gerald T. 2003. ‘Glenbow’s Blackfoot Gallery: Working towards Co-Existence’. In Museums and Source Communities. Routledge.
Couttenier, Maarten. 2018. ‘EO.0.0.7943’. BMGN - Low Countries Historical Review 133 (2): 91–104. https://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.10553.
Cyrier, Jeremy. 2000. ‘Putting a Paw on Power: Anioto Leopard Men of the Eastern Uplands, Belgian Congo, 1911-1936’. Ufahamu: A Journal of African Studies 28 (2–3). https://doi.org/10.5070/F7282-3016576.
Debeuckelaere, Heleen. 2021. ‘Dermine geeft Congolese roofkunst terug’. De Standaard, 2021, sec. Algemeen. https://www.standaard.be/cnt/dmf20210618_97929408.
DeBlock, Hugo. 2019a. ‘The Africa Museum of Tervuren, Belgium: The Reopening of “The Last Colonial Museum in the World”, Issues on Decolonization and Repatriation’. Museum & Society.
———. 2019b. ‘De Facelift van Het Africa Museum 1: Een Vertwijfelde Dekolonisering’. Rekto Verso, 28 January 2019. https://www.rektoverso.be/artikel/de-facelift-van-het-africa-museum-1-een-vertwijfelde-dekolonisering.
Destexhe, Alain. 2019. Schriftelijke Vraag Nr. 6-2038. https://www.senate.be/www/?MIval=/Vragen/SchriftelijkeVraag&LEG=6&NR=2038&LANG=nl.
Diependaele, Matthias. 2019. ‘Onroerend Erfgoed’.
Edwards, Elisabeth, ed. 2003. ‘Talking Visual Histories: Introduction’. In Museums and Source Communities: A Routledge Reader, 1st edition. London ; New York: Routledge.
Eng, Pierre van der. 1998. ‘Exploring Exploitation: The Netherlands and Colonial Indonesia 1870–1940’. Revista de Historia Economica - Journal of Iberian and Latin American Economic History 16 (1): 291–321. https://doi.org/10.1017/S0212610900007138.
Eriksen, Thomas Hylland. 2001. ‘Between Universalism and Relativism: A Critique of the UNESCO Concept of Culture’. In Culture and Rights: Anthropological Perspectives. Cambridge University Press.
Falk, John H. 1993. ‘Assessing the Impact of Exhibit Arrangement on Visitor Behavior and Learning’. Curator: The Museum Journal 36 (2): 133–46. https://doi.org/10.1111/j.2151-6952.1993.tb00786.x.
———. 1997. ‘Testing a Museum Exhibition Design Assumption: Effect of Explicit Labeling of Exhibit Clusters on Visitor Concept Development’. Science Education 81 (6): 679–87. https://doi.org/10.1002/(SICI)1098-237X(199711)81:6<679::AID-SCE5>3.0.CO;2-F.
Falk, John H., and Lynn D. Dierking. 2000. Learning from Museums: Visitor Experiences and the Making of Meaning. First Edition. Walnut Creek, CA: Rowman & Littlefield Publishers.
Foucault, Michel. 1988. The History of Sexuality, Vol. 3: The Care of the Self. Translated by Robert Hurley. Reprint edition. New York: Vintage.
Frykman, Sue Glover. 2009. ‘Stories to Tell? Narrative Tools in Museum Education Texts’. Educational Research 51 (3): 299–319. https://doi.org/10.1080/00131880903156898.
Gottesdiner, Hana, and Jean-Christophe Vilatte. 2011. ‘The Use of Audio Guides in Museums’. In Old Questions, New Answers: Quality Criteria.
Ha, Jesse, Luis E. Pérez Cortés, Man Su, Brian C. Nelson, Catherine Bowman, and Judd D. Bowman. 2021. ‘The Impact of a Gamified Mobile Question-Asking App on Museum Visitor Group Interactions: An ICAP Framing’. International Journal of Computer-Supported Collaborative Learning 16 (3): 367–401. https://doi.org/10.1007/s11412-021-09350-w.
Hall, Michael C., and Hazel Tucker. 2004. Tourism and Postcolonialism: Contested Discourses, Identities and Representations. Routledge.
Hapgood, Susanna E., and Annemarie Sullivan Palincsar. 2002. ‘Fostering an Investigatory Stance: Using Text to Mediate Inquiry with Museum Objects’. In Perspectives on Object-Centered Learning in Museums. Routledge.
Harris, Marvin. 1976. ‘History and Significance of the Emic/Etic Distinction’. Annual Review of Anthropology 5: 329–50.
Hathaway, Jay. 2016. ‘Is the World’s First 3D-Scanner Art Heist Just an Elaborate Hoax?’ The Daily Dot, 9 March 2016. https://www.dailydot.com/debug/nefertiti-3d-print-scan-art-heist-hoax/.
Hennessy, Kate. 2009. ‘Virtual Repatriation and Digital Cultural Heritage: The Ethics of Managing Online Collections’. Anthropology News 50 (4): 5–6. https://doi.org/10.1111/j.1556-3502.2009.50405.x.
Herrera, Hayden. 2002. Frida: A Biography of Frida Kahlo. New York: Harper Perennial.
Karp, Ivan, and Corinne A. Kratz. 2000. ‘Reflections on the Fate of Tippoo’s Tiger: Defining Cultures through Public Display’. In Cultural Encounters: Representing ‘Otherness’, 194–228. Sussex Studies in Culture and Communication. London: Routledge.
Klamer, Arjo, Rao, V., Walton, M., and Department of Arts and Culture Studies. 2004. ‘Cultural goods are good for more than their Economic Value’. In Culture and Public Action, 138–62. Stanford Social Sciences. https://pure.eur.nl/en/publications/0ac9374e-b05b-423c-ab05-697cb9fd1590.
Konijn, Fieke. 1993. ‘A Universal Language of Art: Two Exhibitions of Non-Western Art in Dutch Museums of Modern Art’. In Art, Anthropology, and the Modes of Re-Presentation: Museums and Contemporary Non-Western Art. Royal Tropical Institute.
Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. 2016. ‘Freddy Tsimba | Tijdelijke Tentoonstelling Mabele Eleki Lola - Freddy Tsimba’. Freddy Tsimba. 2016. https://expotsimba.africamuseum.be/nl/exhibition/freddy_tsimba.
Konkijklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. 2012. ‘Closer to Van Eyck’. 2012. http://closertovaneyck.kikirpa.be/.
Kontiza, Kalliopi, Olga Loboda, Louis Deladiennee, Sylvain Castagnos, and Yannick Naudet. 2018. ‘A Museum App to Trigger Users’ Reflection’. In International Workshop on Mobile Access to Cultural Heritage (MobileCH2018). Barcelona, Spain. https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02471994.
Kool, Daan. 2020. ‘Mwazulu, de Robin Hood van de roofkunst die strijdt tegen de plundering van Afrika’. De Morgen, 1 October 2020, sec. TV & Cultuur. https://www.demorgen.be/gs-bf5bf4068.
Kotler, Neil, and Philip Kotler. 2000. ‘Can Museums Be All Things to All People?: Missions, Goals, and Marketing’s Role’. Museum Management and Curatorship 18 (3): 271–87. https://doi.org/10.1080/09647770000301803.
Křížová, Markéta. 2021. ‘Curators, Objects and the Indigenous Agency’. Reviews in Anthropology 50 (1–2): 22–40. https://doi.org/10.1080/00938157.2021.1962036.
Kroeber, Alfred Louis, Clyde Kluckhohn, and Wayne Untereiner. 1952. Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. The Museum.
Kurin, Richard. 1991. ‘Cultural Conservation through Representation: Festival of India Folk-Life Exhibitions at the Smithsonian Institution’. In Exhibiting Cultures: The Poetics and Politics of the Museum Display, 315–43. Washington and London: Smithsonian Institution Press.
Labadi, Sophia. 2013. UNESCO, Cultural Heritage, and Outstanding Universal Value: Value-Based Analyses of the World Heritage and Intangible Cultural Heritage Conventions. Rowman & Littlefield.
Lee, Seung Jae. 2017. ‘A Review of Audio Guides in the Era of Smart Tourism’. Information Systems Frontiers 19 (4): 705–15. https://doi.org/10.1007/s10796-016-9666-6.
Levinas, Emmanuel. 1978. De l’existence à l’existant. $ {number}nd édition. Paris: Librairie Philosophique Vrin.
Liu, Zuozhen. 2016. The Case for Repatriating China’s Cultural Objects. https://link.springer.com/book/10.1007/978-981-10-0597-8.
Lynch, Bernadette T. 2011. ‘Collaboration, Contestation, and Creative Conflict: On the Efficacy of Museum/Community Partnerships. Bernadette T. Lynch’. Lynch, B., 2011. ‘Collaboration, Contestation, and Creative Conflict: On the Efficacy of Museum/Community Partnerships ‘in Redefining Museum Ethics. J. Marstine Ed., 146-163 London: Routledge., January. https://www.academia.edu/4854594/Collaboration_Contestation_and_Creative_Conflict_On_the_Efficacy_of_Museum_Community_Partnerships_Bernadette_T_Lynch.
Macdonald, Sharon. 2010. The Politics of Display: Museums, Science, Culture. Routledge.
Machemer, Theresa. 2019. ‘3-D Scans of the Bust of Nefertiti Are Now Available Online’. Smithsonian Magazine, 22 November 2019, sec. Smart News, Smart News Travel, , Smart News Ideas & Innovations, , Smart News History & Archaeology, , Smart News Arts & Culture. https://www.smithsonianmag.com/smart-news/3-d-scans-bust-nefertiti-are-now-available-online-180973628/.
Marbot, Olivier. 2020. ‘Why France Is Dragging Its Feet to Repatriate Looted African Artworks’. The Africa Report.Com, 6 February 2020. https://www.theafricareport.com/23025/why-france-is-dragging-its-feet-to-repatriate-looted-african-artworks/.
Marstine, Janet. 2013. ‘Situated Revelations: Radical Transparency in the Museum’. In New Directions in Museum Ethics. Routledge.
Marstine, Janet, Jocelyn Dodd, and Ceri Jones. 2015. ‘Reconceptualizing Museum Ethics for the Twenty-First Century: A View from the Field’. In The International Handbooks of Museum Studies, 69–96. John Wiley & Sons, Ltd. https://doi.org/10.1002/9781118829059.wbihms204.
Mayer, Melinda M. 2005. ‘Bridging the Theory-Practice Divide in Contemporary Art Museum Education’. Art Education 58 (2): 13–17. https://doi.org/10.1080/00043125.2005.11651530.
M’Bow, Amadou-Mahtar. 1978. ‘A Plea for the Return of an Irreplaceable Cultural Heritage to Those Who Created It: An Appeal’. The UNESCO Courier: A Window Open on the World, no. XXXI: 4–5.
Merryman, John Henry. 1986. ‘Two Ways of Thinking About Cultural Property’. The American Journal of International Law 80 (4): 831–53. https://doi.org/10.2307/2202065.
Moore, Emily. 2010. ‘Propatriation: Possibilities for Art after NAGPRA’. Museum Anthropology 33 (September): 125–36. https://doi.org/10.1111/j.1548-1379.2010.01091.x.
Moosavinia, Sayyed, Nozar Niazi, and Ahmad Ghaforian. 2011. ‘Edward Said’s Orientalism and the Study of the Self and the Other in Orwell’s Burmese Days’. Studies in Literature and Language, January.
Mostert, Tristan, and Jan van Campen. 2015. Silk Thread: China and The Netherlands from 1600. Rijksmuseum.
Moyo, Nathan, and Jairos Gonye. 2022. ‘Colonialism and the Destruction of Indigenous Knowledge Systems’. In Decolonizing Colonial Development Models in Africa: A New Postcolonial Critique. Rowman & Littlefield.
Mpane, Aimé, and Jean Pierre Müller. 2019. RE/STORE. https://www.jeanpierremuller.com/re-store/4594954695.
Museum aan de Stroom. 2020. ‘100 x Congo | MAS | Museum Aan de Stroom’. 100 x Congo. 2020. https://mas.be/nl/content/100-x-congo.
Onroerend Erfgoed Vlaanderen. 1985. ‘Koninklijk Museum voor Midden-Afrika en dienstpaviljoenen’. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika en dienstpaviljoenen. 1985. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/300116.
Parker, Joe, Ranu Samantrai, and Mary Romero, eds. 2010. Interdisciplinarity and Social Justice: Revisioning Academic Accountability. Albany: State University of New York Press.
Rahier, Jean Muteba. 2003. ‘The Ghost of Leopold II: The Belgian Royal Museum of Central Africa and Its Dusty Colonialist Exhibition’. Research in African Literatures 34 (1): 58–84.
Ravelli, Louise. 2006. Museum Texts: Communication Frameworks. Taylor & Francis.
Reid, Richard J. 2019. A History of Modern Africa: 1800 to the Present. 3rd edition. Hoboken: Wiley-Blackwell.
Rijksmuseum. 2012. ‘Asian Pavilion - Inside the Rijksmuseum - Visitor Information’. Asian Pavilion. 2012. https://www.rijksmuseum.nl/en/visitor-information/inside-the-rijksmuseum/asian-pavilion.
———. 2021a. ‘Rijksmuseum & Slavery: 1500-1650-Collected Works of Rijksmuseum - All Rijksstudio’s - Rijksstudio’. Rijksmuseum & Slavery. 2021. https://www.rijksmuseum.nl/en/rijksstudio/20160--rijksmuseum/collections/rijksmuseum-slavery-1500-1650.
———. 2021b. ‘Slavernij - Rijksmuseum’. Rijksmuseum.nl. 2021. https://www.rijksmuseum.nl/nl/zien-en-doen/tentoonstellingen/afgelopen/slavernij.
Roberts, Lisa C. 1997. From Knowledge to Narrative: Educators and the Changing Museum. Washington, DC.
Roes, Aldwin. 2010. ‘Towards a History of Mass Violence in the Etat Indépendant Du Congo, 1885–1908’. South African Historical Journal 62 (4): 634–70. https://doi.org/10.1080/02582473.2010.519937.
Said, Edward W. 1978. Orientalism: Edward W. Said. New York.
Serrell, Beverly. 1996. Exhibit Labels: An Interpretive Approach. Rowman Altamira.
Shelton, Anthony. 2000. ‘CURATING AFRICAN WORLDS’. Journal of Museum Ethnography, no. 12: 5–20.
Smith, Jeffrey K., and Lisa F. Smith. 2001. ‘Spending Time on Art’. Empirical Studies of the Arts 19 (2): 229–36. https://doi.org/10.2190/5MQM-59JH-X21R-JN5J.
Smith, Lisa F., Suzanne G. Bousquet, George Chang, and Jeffrey K. Smith. 2006a. ‘Effects of Time and Information on Perception of Art’. Empirical Studies of the Arts 24 (2): 229–42. https://doi.org/10.2190/DJM0-QBDW-03V7-BLRM.
———. 2006b. ‘Effects of Time and Information on Perception of Art’. Empirical Studies of the Arts 24 (2): 229–42. https://doi.org/10.2190/DJM0-QBDW-03V7-BLRM.
Smith, Lisa F., Jeffrey K. Smith, and Pablo P. L. Tinio. 2017. ‘Time Spent Viewing Art and Reading Labels’. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts 11 (1): 77–85. https://doi.org/10.1037/aca0000049.
Stevens, Harm. 2016. Bitter Spice: Indonesia and the Netherlands from 1600. 1st edition. Amsterdam: Vantilt Publishers.
Stevenson, Alice. 2019. ‘Legacies and Futures (1970–)’. In Scattered Finds, 217–52. Archaeology, Egyptology and Museums. UCL Press. https://doi.org/10.2307/j.ctv550cxt.10.
Stocking Jr., George W. 1966. ‘Franz Boas and the Culture Concept in Historical Perspective1’. American Anthropologist 68 (4): 867–82. https://doi.org/10.1525/aa.1966.68.4.02a00010.
Stroecken, Koen. 2021. ‘Antropologie En Etnografie in Afrika Syllabus van Hoorcolleges’.
Stroeken, Koen. 2013. De ondeelbare mens. Antropologie ingeleid. Maklu.
Taylor, Charles. 1989. Sources of the Self: The Making of the Modern Identity.
Thiemeyer, Thomas. 2017. ‘THE STOREROOM AS PROMISE: The Discovery of the Ethnological Museum Depot as an Exhibition Method in the 1970s’. Museum Anthropology 40 (2): 143–57. https://doi.org/10.1111/muan.12140.
Thoreau, Henry David. 2017. Resistance to Civil Government (1849) by: Henry David Thoreau. CreateSpace Independent Publishing Platform.
Throsby, David. 2003. ‘Determining the Value of Cultural Goods: How Much (or How Little) Does Contingent Valuation Tell Us?’ Journal of Cultural Economics 27 (3): 275–85. https://doi.org/10.1023/A:1026353905772.
Turan, Burcu, and Hafize Keser. 2014. ‘Museum Guide Mobile App: The Case of the Near East University Classical Car Museum’. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 3rd World Conference on Educational Technology Researches 2013, WCETR 2013, 7-9 November 2013, Antalya, Turkey, 131 (May): 278–85. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.04.117.
UNESCO. 1970. ‘UNESCO Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Trasfer of Ownership of Cultural Property’. In . Parijs.
———. 2020. ‘“Return & Restitution” Intergovernmental Committee’. UNESCO. 13 February 2020. https://en.unesco.org/fighttrafficking/icprcp.
Van Nieuwenhuyse, Karel. 2014. ‘From Triumphalism to Amnesia. Belgian-Congolese (Post)Colonial History in Belgian Secondary History Education Curricula and Textbooks (1945-1989)’. Yearbook of the International Society for History Didactics 35 (January): 79–100.
Vanderstichele, Saskia. 2018. ‘Billy Kalonji: “Ik voel me nergens méér thuis dan in het museum”’, 5 December 2018. https://www.bruzz.be/expo/billy-kalonji-ik-voel-me-nergens-meer-thuis-dan-het-museum-2018-12-05.
Vanhee, Hein. 2022. ‘Afrisurge’. Projecten | Koninklijk Museum Voor Midden-Afrika - Tervuren - België. 2024 2022. https://www.africamuseum.be/nl/research/discover/projects/prj_detail?prjid=717.
Verbergt, Bruno. 2018. ‘AfricaMuseum: “Naast een renovatie van het gebouw, is er ook een renovatie van de geest nodig is”’. Knack, 11 October 2018, sec. nieuws. https://www.knack.be/nieuws/africamuseum-naast-een-renovatie-van-het-gebouw-is-er-ook-een-renovatie-van-de-geest-nodig-is/.
Volper, Julien. 2018. ‘Interpretive Texts Statue Room Africamuseum’.
Volper, Julien, and Viviane Baeke. 2018. ‘Livret Salle JV’. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.
Wang, Ching-Ling. 2020. ‘The Future of Now: The Bu Nam Civilization in the Rijksmuseum’. Aziatische Kunst, January. https://www.academia.edu/42898029/The_Future_of_Now_The_Bu_Nam_Civilization_in_the_Rijksmuseum.
Weiner, Annette B. 1985. ‘Inalienable Wealth’. American Ethnologist 12 (2): 210–27. https://doi.org/10.1525/ae.1985.12.2.02a00020.
———. 1994. ‘Cultural Difference and the Density of Objects’. American Ethnologist 21 (2): 391–403.
Wiedemann, H. G., and G. Bayer. 1982. ‘The Bust of Nefertiti’. Analytical Chemistry 54 (4): 619–28. https://doi.org/10.1021/ac00241a001.
Wilson, Helen F. 2017. ‘On Geography and Encounter: Bodies, Borders, and Difference’. Progress in Human Geography 41 (4): 451–71. https://doi.org/10.1177/0309132516645958.
Yeung, Peter. 2020. ‘Emery Mwazulu Diyabanza: “France Is Still a Colonial Country”’. Al Jazeera, 11 November 2020. https://www.aljazeera.com/features/2020/11/11/emery-mwazulu-diyabanza.
