Vernieuwingsdrang na Eerste Wereldoorlog zichtbaar in innovatieve betonkerk: de Sint-Rochuskerk in Halle (1925-1928)
Een bredere appreciatie en kennis van het erfgoed uit het interbellum is een must, want de moderne kerken die toen werden gebouwd, genieten dezer dagen nog niet de nodige appreciatie, ten onrechte. Om deze innoverende verwezenlijkingen hun plaats in onze gezamenlijke geschiedenis te geven moet ingezet worden op tal van publieke activiteiten. Dat toont ook het onderzoek aan dat gedaan is naar de bouw van de innovatieve betonkerk Sint-Rochus in het Vlaams-Brabantse Halle. De bereidwilligheid van de Kerk om in de jaren twintig van de vorige eeuw te investeren in een volstrekt vernieuwende architectuur mag vandaag als bijzonder verrassend worden beschouwd.
De tijdsgeest van het interbellum was er één van optimisme en euforie met een groot geloof in een rooskleurige toekomst en de wederopbouw waarbij volop werd geëxperimenteerd, zo wordt eerst besproken in deze masterproef. Uit de geconsulteerde bronnen ademde deze vooruitgangsdrang in een sterk veranderende maatschappij en de daaraan gekoppelde beleving van het katholicisme. De kerkgangers – nog onzeker door de ontberingen van De Grote Oorlog en op zoek naar steun ‘van iets hoger’ - gingen niét enkel naar eucharistievieringen in een volledig nieuw en vooruitstrevend gebouw. De hele omgeving was nieuw voor hen, want ze waren pas gaan leven in de nieuwe (tuin)wijk rond de kerk. Van het toen heersende gemeenschapsgevoel kunnen we ons vandaag een beeld vormen door deze casus van de Sint-Rochuskerk. Het samenlevingsmodel van het interbellum werd zowel ìn de kerk versterkt, door de openheid die werd gecreëerd met de betonnen overkapping, als onder de kerk, met polyvalente ruimten voor de lokale verenigingen.
Het vernieuwende concept voor deze kerkgebouwen illustreert daardoor de noden van deze positieve en sociale levensstijl tussen de twee wereldoorlogen. Dit onderzoek kan daardoor als het ware de kwaliteiten van deze betonkerken benadrukken die heden ten dage als ruimten voor eigentijdse evenementen kunnen ingezet worden waarbij het publiek rechtstreeks of onrechtstreeks kan geïnformeerd worden over de artistieke en historische rijkdom van deze eerste art deco-architectuur. Dergelijke openbare happenings zouden de groei en karakteristieken van de art deco kunnen aantonen door te focussen op het samenspel tussen het unieke exterieur en interieur, zoals in Halle op exemplarische wijze aanwezig, in een duidelijk streven naar Gesamtkunst.
In het œuvre van de architecten Jan Vanhoenacker, Jos Smolderen en John Van Beurden neemt deze Sint-Rochuskerk zonder meer een aparte plek in, aangezien zij later de toegepaste stijloefeningen uit Halle hebben aangewend in hun bekendere werk, zoals de Christus Koningkerk en Boerentoren in Antwerpen. Het brede publiek kan deze innoverende creativiteit met eigen ogen aanschouwen en zien hoe belangrijk de invloed van de Amerikaanse architectuur was op de bouwstijlen in het België van na WOI. Dat kwam mede doordat de nog jonge architecten naar veiliger oorden waren gevlucht tijdens De Grote Oorlog, zoals Amerika, maar ook Nederland en Engeland. De bouwtechnische vernieuwingen die ze daar opstaken, zouden de weg naar België anders niet op een dergelijke nadrukkelijke manier hebben gevonden.
Van twee van de drie ontwerpers van de Sint-Rochuskerk weten we dat ze tijdens WOI in veiliger oorden leefden. Jos Smolderen dook onder in Nederland, Jan Vanhoenacker week uit naar Engeland. Smolderen raakte tijdens de oorlogsjaren diep onder de indruk van de Nederlandse architect Hendrik Petrus Berlage, voor wie hij even werkte, woonde lezingen bij waarin de Belgische Huib Hoste de mogelijkheden van beton bepleitte en onderhield contacten met andere vernieuwers, zoals Willem Marinus Dudok. Berlage oefende op het latere werk van Smolderen een blijvende invloed uit. Vanhoenacker liet zich voornamelijk leiden door Dudok, die hij in de naoorlogse jaren nog vaak ging bezoeken om het over lopende projecten te hebben.
Wat heeft het onderzoek naar de Sint-Rochuskerk nog aangetoond? Ten eerste moest de nieuwe kerk snel worden gebouwd en goedkoop zijn. Door de snelle bevolkingstoename in de nieuwe wijk kon de “houten barak”, die er dienstdeed als noodkapel, de stroom vrome parochianen niet meer slikken. In enkele jaren tijd groeide de bevolking er quasi vanuit het niets tot 5.000 inwoners. Dat was ook grotendeels toe te schrijven aan de bouw van een tuinwijk, een moderne en snelle oplossing in de jaren ’20.
Ten tweede werd er tot een opvallend diverse financiering gekomen; werkelijk iedereen diende elke mogelijke geldbron aan te spreken, waarvan de verschillende geldschieters nooit eerder zo belicht werden aan de hand van primaire bronnen als in deze masterproef. Voor de lokale burgerij was het ook een erezaak, want de gegoede families tekenden in voor een lening aan de kerk, waarbij ze uiteindelijk afzagen van intresten en niet meer aandrongen op terugbetaling. Niet enkel de rijkere klasse, ook de modale parochiaan zelf werd – tijdens de talrijk bijgewoonde misvieringen in de aftandse noodkapel – opgeroepen om in de buidel te tasten. Er werden zelfs geloofsgenoten uit de Verenigde Staten aangesproken door een lokale fabrieksbaas; “a miracle that can be done through the agency of our fellow-Catholic of the United States”.
Ten derde werd voor de parochiekerk in Halle tot een complex en gezamenlijk ontwerp gekomen met een unieke bepleistering om het ‘onedele’ beton te verstoppen. In het kader van de wederopbouw in de Westhoek hadden de architecten reeds de kerken van Waasten en Neerwaasten gebouwd, toen ze werden aangezocht voor de bouw van de Sint-Rochuskerk. De bouwwerken verliepen bijzonder snel – amper anderhalf jaar van start tot inzegening – aangezien de betonnen constructie ter plekke werd gegoten. In het gehele ontwerp kunnen we de vernieuwende Amerikaanse architectuur herkennen van Frank Lloyd Wright waaraan de Antwerpse ontwerpers zich spiegelden en waarmee ze kennis maakten tijdens ballingschappen in WOI.
Ten vierde en tenslotte was de appreciatie voor het vernieuwde bouwwerk bij de inzegening groot, want “eenvoudig en tevens grootsch in haren bevalligen bouwtrant en met haren rijzigen toren”. Het standaardwerk over Europese kerken uit 1938 – Nos églises – linkte de lofrede zelfs met de Sacré-Cœur basiliek van Montmartre in Parijs. Nochtans was de aartsbisschop niet te spreken over het kerkinterieur omdat de bouwheren ‘cavalier seul’ hadden gespeeld.
Bibliografie
Bibliografie
Archieven
- Aartsbisschoppelijk Paleis, Mechelen.
- Christian Reumont, ’s Gravenbrakel.
- Delpher krantenarchief, Nederland.
- Dokter Marc Ghesquière, Halle.
- Dudok Architectuur Instituut, Hilversum.
- Françoise Eeckman, vzw Les Amis d’Anto-Carte, Sint-Genesius-Rode.
- Het Nieuwe Instituut, Rotterdam.
- l’Institut Francais d’Architecture, Parijs – Fonds Bétons armés Hennebique (BAH).
- KADOC, Documentatie- en onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving, Leuven. - Koninklijke Bibliotheek Brussel (KBR).
- Kerkfabriek Sint-Rochus Halle (AKSR).
- Parcum, expertisecentrum religieuze kunst, Leuven.
- Provincie Vlaams-Brabant, Monumentenwacht.
- Stadsarchief (SH) & Dienst Patrimonium, Halle.
- Stadsarchief Kortrijk.
- T.V. Inge Sleutel - Pajo Plan, Architecten – Restauratiedossier Sint-Rochuskerk Halle.
- Vlaams Architectuurinstituut.
- Vlaamse overheid, Agentschap Onroerend Erfgoed.
Literatuur
’50 jaar st-rochuskerk halle: 1928-1978’, in: Gazet van Halle, december 1977-januari 1978.
AARDSE, Rob, Art Deco. Zwier en Melodie, Amersfoort: Bekking & Blitz, 2006.
ADRIAENSSENS, Werner, CAREZ, Christian, CULOT, Maurice, HENNAUT, Eric & TAMSMA, Esther, Art Deco Architectuur Brussel 1920-1930, Brussel: AAM, 1996.
ADRIAENSSENS, Werner, ‘Het Giocaonda-ensemble: de zwanenzang van Philippe Wolfers. Een Belgische bijdrage aan de internationale tentoonstelling voor moderne decoratieve en industriële kunsten van Parijs in 1925’, in: Gentse bijdragen tot de Interieurgeschiedenis, volume 32, 2003.
Anto-Carte, Rétrospective (1886-1954), (Musée des Beaux-Arts, Bergen, 21 september-26 november 1995, Centre Wallonie-Bruxelles, Parijs, 13 juni-1 september 1996), Brussel: Atelier Ledoux, 1995.
BEKAERT, Geert, ‘Wederopbouw of het uur van de waarheid’, in: Resurgam. De Belgische Wederopbouw na 1914, Deraeve Jacques, Duvosquel Jean-Marie en Smets Marcel, Gemeentekrediet van België: Brussel, 1985.
ART, Jan, ‘De evolutie van het aantal mannelijke roepingen in België tussen 1830 en 1975. Basisgegevens en richtingen voor verder onderzoek’, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, X, 1979
BAECK, Mario & VERBRUGGE, Bart, De Belgische Art Nouveau en Art Deco wandtegels: 1880-1940, Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, afdeling Monumenten en Landschappen, 1996.
BAECK, Mario, ‘Het Maison Helman Céramique. Een halve eeuw bedrijfsgeschiedenis’, in: Erfgoed Brussel, nr. 015- 016, dossier ‘Ateliers, fabrieken en kantoren’, september 2015, p. 62-77.
BAECK, Mario, ‘La Maison Helman Céramique. Un demi-sciècle d’histoire de l’entreprise’, in:Bruxelles patrimoines, nr. 015-016, dossier ‘Ateliers, usines et bureaux’, september 2015, p. 62-77.
BAECK, Mario, Maison Helman. Producent van decoratief bouwaardewerk te Sint-Agatha-Berchem. Fabricant de céramique architecturale décorative à Berchem-Sainte-Agathe, Sint-Agatha-Berchem: Geschied- en Heemkundige Kring Sint-Achtenberg, 2017.
BAECK, Mario, ‘Helman - Brussel & Sint-Agatha-Berchem. Helman – Bruxelles & Berchem-Sainte-Agathe’, in: Belgische art deco keramiek. Céramiques de l’Art Déco en Belgique, Mario Baeck, Marc Logghe, Anne Pluymaekers, Norbert Poulain (red.), Torhout : Museum Torhouts Aardewerk/Andenne : Musée de la Céramique, 2011, p. 43-49.
BAECK, Mario, ‘Decoratieve vloer- en wandtegels in Blankenberge: een verhaal apart’, in: Badplaats in stijl. Belle Époque en interbellum architectuur in Blankenberge 1870-1940, Mario Baeck, Dirk Decoster, Cis Kennis et. al, Tielt: Lannoo, 2014, p. 97-117.
BAECK, Mario, ‘De schoonheid van het materiaal’: Belgische vloer- en wandtegels in het Interbelluminterieur', in: Gentse bijdragen tot de interieurgeschiedenis, Vol. 35 (2006), Leuven: Peeters, p. 127-158.
BEKAERT, Geert, Landschap van kerken: 10 eeuwen bouwen in Vlaanderen, Leuven: Davidsfonds, 1987. ‘Béton et Patrimoine’, in: Les Nouvelles du Patrimoine, nummer 132, 2011.
BLOMMAERT, Victor, ‘Architect Jos Smolderen 1889-1973’, in: Catalogus tentoonstelling ‘Jos Smolderen’, (NHIBS, 24 februari – 12 maart 1976), Antwerpen: NHIBS.
‘Bouwkunst en Vriendschap’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, Letteren en Kunst, avondblad 25 april 1917, Avondblad A., p. 1.
BRENTJENS, Yvonne, ELIËNS, Titus, Maria, HEMSERG, Erik & HEMSERG, Petra, H.P. Berlage, Zwolle: Waanders, 2010.
BROOS, Kees, SINGELENBERG, Pieter & BOCK, Manfred, Nederlandse architectuur: H.P. Berlage, bouwmeester 1856- 1934 (Haags Gemeentemuseum, 30 augustus – 16 november 1975), Den Haag: Haags Gemeentemuseum, 1975.
DEBUYST, Frédéric, Le renouveau de l’Art sacré de 1920 à 1962, Parijs: Mame, 1991.
DE KOONING, Mil & DE MEYER, Ronny, Hennebique and After. Beton in België 1890-2020, Mechelen: A&D vzw, 2021.
DE LA RUWIÈRE, Jeanne, ‘Eglises Modernes’, in: Res et Jura Immobilia, 1932, p. 263.
‘De nieuwe Sint-Rochuskerk te Halle. Plechtige inwijding door Mgr Jansen, Vikaris-generaal’, in: Het Nieuws Van Den Dag, 17 maart 1928, p.1.
‘De Nieuwe Sint-Rochuskerk te Halle’, in: Het Nieuws Van De Dag, 20 maart 1928, p.1.
DEMEY, Anthony, Interbellumarchitectuur en monumentenzorg, Gent: Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1997.
DEMEY, Anthony, Interbellum in Oost-Vlaanderen, Gent: De Bestendige Deputatie van de Provincieraad van Oost-Vlaanderen, 1990.
DEMEY, Anthony, ‘Het modernisme’, in: Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen: Architectuur in het interbellum, Nr. 2 (1998), p. 34.
‘De nieuwe Sint-Rochuskerk te Halle. Plechtige inwijding door Mgr Jansen, Vikaris-generaal’, in: Het Nieuws van den Dag, 17 maart 1928, p. 1.
‘De Nieuwe Sint-Rochuskerk te Halle. Plechtige inzegening door Mgr Jansen, Vikaris-Generaal’, in: Het Nieuws van den Dag, 20 maart 1928, p. 1.
DEPREZ, Ada, et. al., ‘Facetten van de Paul Fredericq-studie’, in: Wetenschappelijke Tijdingen, jaargang 41, 1982, p. 65-75 en 129-149.
DERAEVE Jacques, DUVOSQUEL Jean-Marie en SMETS Marcel, Resurgam. De Belgische Wederopbouw na 1914, Brussel: Gemeentekrediet van België, 1985.
DE REYMAEKER, Michel, OSTEAUX, Françoise & VERLEYSEN, Catherine, Nervia – Sint-Martens-Latem: Traits d’union / Koppelteken, Brussel: Racine, 2015.
DE SCHAEPDRIJVER, Sophie, De Groote Oorlog: Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam/Antwerpen: Atlas, 1997.
DE VOLDER, Jan, Kardinaal Verzet: Mercier, de Kerk en de oorlog van 14-18, Tielt: Lannoo, 2014.
DE VOLDER, Jan, Cardinal Mercier In The First World War: Belgium, Germany and the Catholic Church, Leuven: University Press, 2018.
DUBOIS, Cécile, Art Deco Wandelingen in Brussel, Tielt: Lannoo, 2006.
EATON, Leonard K., in: Americana: Nederlandse architectuur 1880-1930 (Rijksmuseum Kröller-Müller, Otterlo, 24 augustus-26 oktober 1975), Amsterdam: van Gennep, 1975.
‘Eglises, De Ritters, Peeters, Combaz, Victor Marres, Diongre’, in: Bâtir, nr. 40, 1936.
‘Eglises Modernes, Anvers, Francken’, in: Bâtir, nr. 14, 1934.
‘Eglise Sainte-Thérèse de l’Enfant Jésus à Luythaegen (Berchem)’, in: Bâtir, nr. 86, 1940, p. 20-21.
FLOUQUET, Pierre-Louis, “Sainte-Suzanne à Schaerbeek”, in: Bâtir, XL, 1936
FRAMPTON, Kenneth, Modern Architecture: A Critical History: Londen: Thames and Hudson, 2007.
GISELLE, Nath, Brood willen we hebben! Honger, sociale politiek en protest tijdens de Eerste Wereldoorlog in België, Antwerpen: Manteau, 2013.
GÖSSEL, Peter, BERENTSEN, Antoon & LEUTHÄUSER, Gabriele, Architectuur van de 20e eeuw, Keulen: Taschen, 2001.
GÖSSEL, Peter & LEUTHÄUSER, Gabriele, Architectuur van de 20e eeuw, Keulen: Taschen, 2013.
HASLINGHUIS, E.J. & JANSE, H., Bouwkundige Termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie, Leiden: Primavera Pers, 1997.
Het kerkgebouw. Betekenis en toekomst, Verklaringen van de bisschoppen van België, nr. 44, november 2020, Brussel: Licap – Halewijn n.v..
HELLEBOIS, Armande, ‘Histoire de l’architecture en béton en Belgique (1920-1975): Repères et constructions emblématiques’, in: Les Nouvelles du Patrimoine, ‘Béton et Patrimoine’, nummer 132, 2011, p.16.
HELLEMANS, Staf, Strijd om de moderniteit: sociale bewegingen en verzuiling in Europa sinds 1800, Leuven: Universitaire Pers, 1990.
HELLEMANS, Staf, ‘Religieuze modernisering’, in: Rede uitgesproken op conferentie bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar in de Sociale Wetenschappen, Katholieke Theologische Universiteit Leiden, op 1 mei 1997 in Utrecht.
HILLIER, Bevis & ESCRITT, Stephen, Art Deco Style, Londen: Phaidon Press, 1997.
HOPE, Mike, Art Deco Architecture. The Interwar Period, Wiltshire: The Crowood Press Ltd, 2019.
INGELAERE, Pascale, ADRIAENSSENS, Werner, DE MEYER, Ronald, DEVOS, Rika, FREDERICKX, Dirk, LAGAE, Johan, DUMONT, Paula & HOFLACK, Marijke. Modernisme. Art Deco. Luik: Mardaga, 2004.
‘Jos Smolderen’, Nationaal Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stedenbouw, tentoonstellingscatalogus, 1976.
KLEIN, Dan, MCCLELLAND, Nancy A., HASLAM, Malcolm & VENEMA, Sjoerd, Art Deco: Ontstaan, Ontwikkeling En Opleving Van Deze Decoratieve Stijl, 2e druk, Alphen aan den Rijn: Atrium, 1988.
LAUREYS, Dirk, ‘Jozef (Jos) Smolderen’, in: Bouwen in beeld: de collectie van het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen, Turnhout: Brepols, 2004, p. 241-245.
Le Livre bleu, recueil biographique, Donnant les Noms, Adresses, Profession, Titres Et Qualités des Personnalités Qui Se Sont Fait un Nom en Belgique par Leurs Oeuvres ou Leur Activité dans le Domaine des Arts, des Sciences Et des Lettres, Brussel: Larcier, 1950.
‘Le mémorial interallié de cointe à Liège’, in: La Technique des Travaux, 1935, jg. 11, nr. 11, p. 577-600.
Le patrimoine monumentale de la Belgique, volume 6, deel 2, sub verbum ‘Comines/Bas-Warneton’, Brussel: Mardag, 1974.
LEVINNE, Neil, The Architecture of Frank Lloyd Wright, Princeton: University Press, 1998.
LEYS, Hannelore, Jean Robert Vanhoenacker, afstudeerverhandeling, Universiteit Gent, 2003.
MOREL, Anne-Francoise, De Architecturale Representatie van het Katholicisme. Interbellumkerken in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, afstudeerscriptie, Universiteit Gent, 2005.
MOREL, Anne-Françoise, & VAN DE VOORDE, Stephanie, ‘Rethinking the 20th century church in Belgium. The irrelationship between liturgy and Architecture’, in: Architectural History, vol. 55, 2012, p. 276.
‘Nieuws uit Halle’, in: Het Laatste Nieuws, 29 augustus, p.6.
NOÉ, Norbert, ‘Deux églises modernes avec mobillier en grès flammé’, in: L’Artisan Liturgique, jaargang 4, nr. 17, 1930, p. 341-347.
‘Paris Eglise Batignolles, Sabaudia Italie’, in: La Construction Moderne, nr. 21, 1936.
PERNET, Robert, ‘Jazz en populaire muziek’, in: De dolle jaren in België, 1920-1930, Georges-Henri Dumont et. al., ASLK: Brussel, 1981, pp. 165-180, p. 178.
PFEIFFER, Bruce Brooks, GÖSSEL, Peter & LEUTHÄUSER, Gabriele, Frank Lloyd Wright, Keulen, Taschen, 1991. PFEIFFER, Bruce Brooks, Wright, Keulen: Taschen, 2007.
RENSON, Gaston, ‘Stichting van de parochie St.-Rochus en bouw van de kerk’, in: Hallensia, jaargang 14, nr.1, januari-maart 1992, p. 16-18.
REUMONT, Christian, ‘De Pacha van 1825 tot 1940’, in: Hallensia, jaargang 28, nummer 3, 2006, p. 1-39. ROULIN, Dom E., Nos églises. Liturgie, Architecture moderne et contemporaine, Mobilier, Peinture et Sculpture, Parijs: P. Lethielleux, 1938.
SCHMITZ, Marcel, ‘L’architecture religieuse moderne’, in; Bâtir, 1934, p. 523.
SIRY, Joseph M., Unity Temple: Frank Lloyd Wright and Architecture for Liberal Religion, Cambridge: Cambridge Press, 1996.
SMOLDEREN, Luc, ‘Een art-decofestival: de internationale tentoonstelling van Antwerpen in 1930. Het droombeeld van hoofdarchitect Jos Smolderen’, in: Monumenten & Landschappen, nr. 3, 2002, p. 4-29.
SMOLDEREN, Luc, ‘l’Exposition internationale coloniale, maritime et d’Art flamand Anvers 1930’, in: L’émulation, nr; 12, 1930, pp. 205-220, nr. 2, 1931, p. 27-30.
SMOLDEREN, Luc, ‘Un concours d’architecture en 1920 pour l’édification de la basilique de Koekelberg’, in: Revue des Archéologues et Historiens d’Art de Louvain, Louvain-la-Neuve, XXXIII - 2000, p. 65-95.
STANCLIFFE, David, Kerken: gebouwen – architectuur – liturgie, Baarn: Forte Uitgevers, 2009.
STEIGER, R. W., ‘Historic Concrete. Unity Temple: the cube that made concrete history. Frank Lloyd Wright
designs a house of worship in 1905.’ In: Concrete Construction. Publication #C860807, 1986. VANDENBREEDEN, Jos, AUBRY, Françoise & VANLAETHEM, France, Art Nouveua, Art Deco & Modernisme in België, Tielt: Lannoo Uitgeverij, 2008.
VANDENBREEDEN, Jos & VANLAETHEM, France, Art deco en modernisme in België: architectuur in het interbellum, Tielt: Lannnoo, 2006.
VAN DER WOUD, Auke, in: Americana: Nederlandse architectuur 1880-1930 (Rijksmuseum Kröller-Müller, Otterlo, 24 augustus-26 oktober 1975), Amsterdam: van Gennep, 1975, p.20-21.
VAN DE VOORDE, Stephanie, Bouwen in beton in België (1890-1975): Samenspel van kennis, experiment en innovatie, proefschrift ingediend tot het behalen van de graad van Doctor in de Ingenieurswetenschappen: Architectuur, Universiteit Gent, 2011.
VAN GHEEM, Line, Jos Smolderen (1889-1973): architect en stedenbouwkundige, afstudeerscriptie, Universiteit Gent, 2008.
VAN HUFFEL, L., ‘L’architecture religieuse’, in: L’Artisan Liturgique, IV/16, januari-februari-maart, 1930. VAN LOO, Anne, et. al., Repertorium Van De Architectuur In België: Van 1830 Tot Heden, Antwerpen: Mecatorfonds, 2003.
VAN PUYMBROECK, Hugo, VERMOESEN, Luc, MANDERYCK, Madeleine, CALDERS, Armand & DEFAUW, Jan, Christus Koningkerk. Beeld en symboliek in glasramen, Antwerpen: Lannoo, 2007.
VERDICKT, Caterina, ‘Artists Abroad’, in: Rupture or Continuity: Belgian Art around World War I, Leuven: University Press, 2018.
VERMANDERE, Willem, VAN REETH, Bob & DE ROO, Niek, De Deuren Gaan Open: Een Toekmst Voor De Parochiekerken In Vlaanderen, Brussel: Politeia, 2018.
VERMOESEN, Luc, brochure ‘Wandeling Tentoostellingspark en Kielpark’, Antwerpen: HBK-Spaarbank, 1990.
VERSPREEUWEN, Ronald, Jos Smolderen en zijn tijd, Antwerpen: Nationaal Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stedenbouw, verhandeling, 1977.
WATKIN, David, De Westerse Architectuur. Een geschiedenis, Nijmegen: SUN, 2001.
WOUTERS, Annelies, Tussen traditionalisme en modernisme. De kerken van Jos Smolderen (1889-1973), afstudeerscriptie, Universiteit Gent, 1999.
