Zorgen de Belgische wolven voor onrust onder de Vlaamse jagers?
De terugkeer van de wolf in België heeft al voor heel wat commotie gezorgd onder verschillende groepen in de samenleving. Zo zijn er altijd sterke voor- en tegenstanders, onder meer beïnvloed door hun cultuur en hobby’s. Hoewel de Vlaamse jagers ook rechtstreeks betrokken zijn in ‘het debat’, is hun visie nog niet onderzocht en bleef hun boodschap onduidelijk. Het was dus hoog tijd om hun kant van het verhaal te belichten.
Terugkeer van de wolf in België
Ooit kwam de grijze wolf in heel Europa voor. Door de voortdurend stijgende bevolkingsaantallen en verstedelijking daalde hun aantal vanaf de 18de eeuw in sneltempo. De Europese wolvenpopulatie ondervond haar dieptepunt rond 1960, toen ze grotendeels verdwenen waren uit West-Europa. Door deze drastische daling steeg het bewustzijn over de crisissituatie van de soort en is de wolf in de conventie van Bern en de Europese habitatlijn als beschermde diersoort aangewezen. Deze bescherming, in combinatie met de reductie van jachtdruk en het beheer van enkele grote open gebieden in Europa, leverde ook in België resultaten op. Er waren namelijk in 2011 al vermoedens dat er een wolf was geobserveerd op een cameraval in het Waalse Gedinne. In 2016 was er wel zekerheid en dook er een individu op in Samrée.
In Vlaanderen duurde het tot 2018 voordat een Duitse wolvin zich vestigde in Limburg. Ze raakte bekend onder de naam Naya en werd al snel gevolgd door twee andere individuen, genaamd Roger en August. Roger is op 11 maart 2018 fataal aangereden in Opoeteren. August had meer geluk en vormde al snel een stel met Naya. De twee hebben ook geprobeerd zich voort te planten maar dan kwam de plotse verdwijning van Naya en hun welpen, wat heel wat commotie met zich meebracht. In 2020 kregen August en de wolvin Noëlla vijf welpen. Dit jaar zijn er opnieuw negen nieuwe jongen van hun geobserveerd vanaf de zwartberg in Genk.
Ophef over de wolf
Ondanks het feit dat honden bij veel personen geliefd zijn als huisdier, valt zijn voorvader de wolf vaak uit de toon. Het is daarbij opvallend dat wat mensen denken sterk wordt beïnvloed door hun ervaringen en kennis. Ook culturele en sociale factoren, vooroordelen en sociale media spelen een rol. Door de grote variatie aan invloeden is er geleidelijk aan veel tegenspraak en ongemak ontstaan onder verschillende sociale groepen in de maatschappij. Om de rust te kunnen herstellen, is er behoefte aan diepgaand onderzoek over dit actueel thema. Hiervoor ben ik naar één van de belangrijke groepen in het debat gegaan, namelijk de Vlaamse jagers.
“The wolf is neither a saint nor a sinner except to those who want to make it so” - David Mech
Visie van de Vlaamse jagers
Om de visie van de jagers in kaart te brengen, verspreidde de Hubertus Vereniging Vlaanderen mijn online enquête via hun gesloten ledenportaal en plaatste ik ze in verschillende Facebook jagersgroepen. Door te filteren op alleen maar actieve, Vlaamse jagers en hun anoniem te laten antwoorden op de vragen, kon ik de betrouwbaarheid van mijn onderzoek hoog houden. Na de verwerking van de resultaten bleek dat 59% van de respondenten negatief staat tegenover de terugkeer van de wolf in Vlaanderen. 27% is neutraal en maar 14% verwelkomt ze. 69% van de geënquêteerden oordeelt dat de wolf in Vlaanderen is uitgezet en 65% vindt dat deze geen meerwaarde kan hebben voor de Belgische natuur.
“Ik ben jager maar absoluut niet antiwolf, helaas wordt er in België te veel onzin verkondigd” - Respondent enquête
Het merendeel van de respondenten oordeelt dat de huidige maatregelen over het gedijen van wolven niet volstaan en er extra stappen nodig zijn om het samenleven tussen mens en wolf te vergemakkelijken. Zelf stelde ik ook mogelijke, nieuwe maatregelen voor en hieruit bleek dat “jacht op wolven legaal maken” de meest voordelige en haalbare maatregel was volgens de geënquêteerden, gevolgd door “gegevens beschikbaar stellen over migrerende wolven” en “meer, snellere en duidelijkere informatie over de wolf beschikbaar stellen”. Er werd ook gevraagd naar wat de respondenten de meest gevaarlijke gevolgen vonden van de terugkomst van de wolf en voor de meesten was dit “veroorzaakt schade aan vee”, gevolgd door “zijn aanwezigheid veroorzaakt angst en een veiligheidsprobleem voor de mensheid” en “veroorzaakt conflicten en contradicties tussen mensen”.
Wat veroorzaakt deze overwegend negatieve visie?
De visie van de Vlaamse jagers is sterk gebonden aan de mening of de wolf wel of niet op een natuurlijke manier in België is terechtgekomen. Jagers die geloven dat wolven op een onnatuurlijke methode in ons land zijn beland, staan negatiever over de terugkeer ervan. Wie gelooft dat ze op een natuurlijke manier bij ons zijn terechtgekomen, hebben dan weer vaker een positieve houding tegenover de diersoort. Daarnaast neigen meer respondenten die zelf dieren houden een negatieve visie tegen de wolf te hebben. Variabelen zoals jachtervaring, opleidingsniveau, directe woonomgeving, in contact komen met de natuur tijdens hun beroep, een wel of niet directe ontmoeting met een wilde wolf gehad hebben, leeftijd en geslacht hebben in dit onderzoek geen beslissende invloed op hun mening.
Aanzet voor verder onderzoek
De negatieve kijk van de respondenten over de terugkeer van de wolf en de vraag naar extra maatregelen, bevestigt de onzekerheid van Vlaamse jagers over het gedijen van wolven in België. Om deze twijfels te kunnen wegwerken, is verder diepgaand onderzoek nodig over de voornamelijk negatieve houding van de jagers, maar ook over de visie van andere betrokken partijen. Het is namelijk alleen mogelijk om rede te brengen in een emotioneel debat als alle groepen openstaan voor elkaars argumenten. Deze scriptie is daartoe een eerste aanzet.
Bibliografie
Agentschap natuur & bos. (2021) Interventieprotocol probleemsituaties wolf[brochure]. Https://www.natuurenbos.be/sites/default/files/inserted-files/interventieprotoc…
Åkesson M., Liberg O., Sand H., Wabakken P., Bensch S., Flagstad Ø. (2016). Genetic rescue in a severely inbred wolf population. Molecular Ecology 25:4745‐4756.
Álvares F., Barroso I., Espírito‐Santo C., Ferrão da Costa G., Fonseca C., Godinho R., Nakamura M., Petrucci‐Fonseca F., Pimenta V., Ribeiro S. et al. (2015). Situação de referência para o Plano de Ação para a Conservação do Lobo‐ibérico em Portugal. Lisboa.
ANB. (2020). Schade en preventie. Opgehaald van Agentschap Natuur & Bos: https://www.natuurenbos.be/beleid-wetgeving/overlast-schade/door-jachtw…
ANB. (2020, juli 1). Jachtverbod in wolvengebied verlengd tot na de zomer. Opgehaald van Agentschap Natuur en Bos: https://www.natuurenbos.be/pers-nieuws/nieuws/jachtverbod-wolvengebied-…
ANB. (2020, november 2). De wolf in zijn omgeving. Opgehaald van Agentschap Natuur en Bos: https://www.natuurenbos.be/de-wolf-in-zijn-omgeving
ANB. (2021, januari 8). Bijlage 1: Verduidelijkende voorbeelden. Opgehaald van ANB: Demir keurt wolvenprotocol goed: “Een probleemsituatie en een probleemwolf is niet hetzelfde”: https://www.natuurenbos.be/sites/default/files/inserted-files/bijlage1-…
Anthony, B. (2007). The dual nature of parks: attitudes of neighbouring communities towards Kruger National Park, South Africa. Environ Conserve, 34, 236-245
Anthony, B.P., Scott, P. & Antypas, A. (2010). Sitting on the fence? Policies and practices in managing human-wildlife conflict in Limpopo Province, South Africa. Conserve Soc, 8, 225- 240.
Backeryd J (2007). Wolf attacks on dogs in Scandinavia 1995–2005. Will wolves in Scandinavia go extinct if dog owners are allowed to kill a-wolf attacking a dog? Dissertation, University of Agricultural Science, Uppsala
Balciauskas L (2008) Human–wolf coexistence in the Baltic. Pages 67-72inProceedings of the international symposium coexistence of large carnivores and humans: threat or benefit? International Council for Game and Wildlife Conservation, Belgrade.
Baril LM, Hansen AJ, Renkin R, Lawrence R (2011). Songbird response to increased willow (Salix spp.) growth in Yellowstone’s northern range. Ecol Appl 21:2283–2296.https://doi.org/10.1890/10-0169.1
Bassi, Elena, et al. (2021). “Attacks on Hunting Dogs: The Case of Wolf–Dog Interactions in Croatia.” European Journal of Wildlife Research, vol. 67, no. 1, 2021, pp. European journal of wildlife research, 2021–01-05, Vol.67 (1).
Bath AJ. (1987). Statewide survey of the Wyoming general public attitude towards wolf reintroduction in Yellowstone National Park. National Park Service, USA
Belga. (2022). Verdwijning van wolvin Naya in 2019 wordt officieel een "cold case". Opgehaald van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/07/04/naya-cold-case/
Berger, J., Swenson, J.E. & Persson, I.L. (2001) Recolonizing carnivores and naive prey: conservation lessons from Pleistocene extinctions. Science, 291, 1036-1039
Beschta, R. L., & Ripple, W. J. (2006). River channel dynamics following extirpation of wolves in northwestern Yellowstone National Park, USA. Earth surface and landforms, 31, 1525-1539. Doi:10.1002/esp.1362
Beuls, F. (2020, november 12). Wolven in Limburg zijn vooral verlekkerd op reeën en everzwijnen. Opgehaald van VRT: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/11/12/wolven-zijn-vooral-verlekkerd-o…
Bisi et al. (2010). "The Good Bad Wolf—Wolf Evaluation Reveals the Roots of the Finnish Wolf Conflict." European Journal of Wildlife Research56, no. 5: 771-779.
Boitani, L. (1995): Ecological and cultural diversities in the evolution of wolf-human relationships. Pp. 3–12. In: Carbyn, L. N., Fritts, S. H. & Seip, D. R. (eds): Ecology and conservation of wolves in a changing world. – Canadian Circumpolar Institute, Edmonton.
Boitani, L., M. Phillips, and Y. Jhala. (2018). Iucn Red List of Threatened Species: Canis Lupus, Grey Wolf: IUCN.
Boitani, Luigi, Paolo Ciucci, and Elisabetta Raganella-Pelliccioni. (2011). "Ex-Post Compensation Payments for Wolf Predation on Livestock in Italy: A Tool for Conservation?" Wildlife Research37, no. 8: 722-730.
Boitani, Luigi, Paolo Ciucci, and Elisabetta Raganella-Pelliccioni. (2011). "Ex-Post Compensation Payments for Wolf Predation on Livestock in Italy: A Tool for Conservation?" Wildlife Research37, no. 8: 722-730.
Chapron G, Legendre P, Ferriere R, Clobert J. (2003). Conservation and control strategies for the wolf (Canis lupus) in western Europe based on demographic models. Comp Ren Biol 326:575−587
Chapron G., Kaczensky P., Linnell J.D.C., von Arx M., Huber D., Andrén H., López-Bao J.V., Adamec M., Álvares F., Anders O., Balčiauskas L., Balys V., Bedő P., Bego F., Blanco J.C., Breitenmoser U., Brøseth H., Bufka L., Bunikyte R., Ciucci P., Dutsov A., Engleder T., Fuxjäger C., Groff C., Holmala K., Hoxha B., Iliopoulos Y., Ionescu O., Jeremić J., Jerina K., Kluth G., Knauer F., Kojola I., Kos I., Krofel M., Kubala J., Kunovac S., Kusak J., Kutal M., Liberg O., Majić A., Männil P., Manz R., Marboutin E., Marucco F., Melovski D., Mersini K., Mertzanis Y., Mysłajek R.W., Nowak S., Odden J., Ozolins J., Palomero G., Paunović M., Persson J., Potočnik H., Quenette P., Rauer G., Reinhardt I., Rigg R., Ryser A., Salvatori V., Skrbinšek T., Stojanov A., Swenson J.E., Szemethy L., Trajçe A., Tsingarska-Sedefcheva E., Váňa M., Veeroja R., Wabakken P., Wölfl M., Wölfl S., Zimmermann F., Zlatanova D., Boitani L. (2014). Recovery of large carnivores in Europe’s modern human-dominated landscapes. Science, 346(6216):1517–1519.
Codex Vlaanderen. (2009, mei 15). Besluit van de Vlaamse Regering met betrekking tot soortenbescherming en soortenbeheer (citeeropschrift: "het Soortenbesluit"). Opgehaald van Codex Vlaanderen: https://codex.vlaanderen.be/Portals/Codex/documenten/1018227.html#H1046…
Council of Europe. (1979). Appendix II –STRICTLY PROTECTED FAUNA SPECIES. Opgehaald van Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats: https://rm.coe.int/168078e2ff
De Groot, G. Arjen, et al. (2016). "Decades of Population Genetic Research Reveal the Need for Harmonization of Molecular Markers: The Grey Wolf Canis Lupus as a Case Study." Mammal Review46, no. 1: 44-59.
De Morgen. (2020, april 30). Wolf krijgt hoogste bescherming in Vlaanderen met boetes tot 500.000 euro voor opzettelijk doden. Opgehaald van De Morgen: https://www.demorgen.be/nieuws/wolf-krijgt-hoogste-bescherming-in-vlaan…
Draulans, D. (2020, februari4). Na de dood van wolvin Naya: Zuhal Demir gaat natuurinspectie versterken. Opgehaald van Knack: https://www.knack.be/nieuws/belgie/na-de-dood-van-wolvin-naya-zuhal-dem…
Drenthen M. (2006). Understanding the meaning of wolf resurgence. Eco semiotics and landscape hermeneutics. In: Tonnessen M., Oma K., Rattasepp S. (editors). Thinking about animals in the age of the Anthropocene. Lexington Books, pp. 109‐126.
Eklund A, Flykt A, Frank J, Johansson M .(2020). Animal owners’ appraisal of large carnivore presence and use of interventions to pre-vent carnivore attacks on domestic animals in Sweden. Eur J WildRes 66:31
Ericsson, Göran, and Thomas A. Heberlein. (2003). "Attitudes of Hunters, Locals, and the General Public in Sweden Now That the Wolves Are Back." Biological conservation111, no. 2: 149-159.
Eshel, G., Shepon, A., Makov, T. & Milo, R. (2014) Land, irrigation water, greenhouse gas, and reactive nitrogen burdens of meat, eggs, and dairy production in the United States. Proc Natl Acad Sci USA, 111, 11996-12001
Everaert J., Gorissen D., Van Den Berge K., Gouwy J., Mergeay J., Geeraerts C., Van Herzele A., Vanwanseele M.-L., D’hondt B. & Driesen K. (2018). Wolvenplan Vlaanderen. (Versie 7 augustus 2018). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2018 (70). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.doi.org/10.21436/inbor.15109973
Everaert, Gorissen, D., Van Den Berge, K., Gouwy, J., Mergeay, J., Geeraerts, C., . . . Driesen, K. (2018). Wolvenplan Vlaanderen. Versie 7 augustus 2018. Rapporten van het instituut voor Natuur-en Bosonderzoek 2018 (70). Brussel: Instituut voor Natuur-en Bosonderzoek. doi:https://doi.org/10.21436/inbor.15109973
Everaert, Joris, et al. (2018). Wolvenplan Vlaanderen. Edited by Hoffmann Maurice: Instituut voor Natuur-en Bosonderzoek.
Feldhamer, George A., Bruce Carlyle Thompson, and Joseph A. Chapman. (2003). Wild Mammals of North America: Biology, Management, and Conservation: JHU Press.
Fischer A, Sandström C, Delibes-Mateos M, Arroyo B, Tadie D, RandallD, Hailu F, Lowassa A, Msuha M, KerežiV, ReljićS, Linnell J, MajićA (2013). On the multifunctionality of hunting an institution al analysis of eight cases from Europe and Africa. J Environ Plan Manag 56 :531–552.https://doi.org/10.1080/09640568.2012.689615
Fritts SH, Paul WJ. (1989). Interactions of wolves and dogs in Minnesota. Wildl Soc Bull 17(2):121–123
Gervasi, V., Nilsen, E. B., Sand, H., Panzacchi, M., Rauset, G. R., Pedersen, H. C., ... & Linnell, J. D. (2012). Predicting the potential demographic impact of predators on their prey: a comparative analysis of two carnivore–ungulate systems in Scandinavia. Journal of Animal Ecology, 81(2), 443-454.
Hansen, I., Staaland, T. & Ringso, A. (2002). Patrolling with livestock guard dogs: a potential method to reduce predation on sheep. Acta Agric Scand Sect A-Anim Sci, 52, 43-48.
Hebblewhite, M., White, C., Nietvelt, C., McKenzie, J., Hurd, T., Fryxell, J., . . . Paquet, P. (2005). Human activity mediates a trophic cascade caused by wolves. Ecology, 86(8), 2135-2144.
Heberlein, Thomas A., and Göran Ericsson. (2008). "Public Attitudes and the Future of Wolves Canis Lupus in Sweden." Wildlife Biology14, no. 3: 391-395.
Hindrikson, Maris, et al. (2017). "Wolf Population Genetics in Europe: A Systematic Review, Meta‐Analysis and Suggestions for Conservation and Management." Biological Reviews92, no. 3: 1601-1629.
Husson, B. (2020, juli 8). Kempische wolf Billy gefotografeerd in voeren. Opgehaald van TV Limburg: https://www.tvl.be/nieuws/kempische-wolf-billy-gefotografeerd-in-voeren…
HVV.(2022). Schadekaart wolf. Geraadpleegd op 16 augustus 2022, van https://hvv.be/info/schadekaart-wolf/
Imbert, Camille, et al. (2016). "Why Do Wolves Eat Livestock? Factors Influencing Wolf Diet in Northern Italy." Biological Conservation195: 156-168.
INBO. (2019). "Instituut Voor Natuur-En Bosonderzoek Van De Vlaamse Overheid." https://www.inbo.be/.
INBO. (2020). Drie nieuwe zwervers bezoeken Vlaanderen, eentje vestigt zich net over de grens in Nederland. Opgehaald van INBO: Roofdiernieuws 3 -Wolvenspecial: https://www.vlaanderen.be/inbo/roofdiernieuws-3-wolvenspecial/drie-nieu…
Internetgazet. (2022). Wolf doodgereden boven Valkenswaard. Opgehaald van https://www.internetgazet.be/wolf-doodgereden-boven-valkenswaard.aspx
Jacobs, C. E., & Ausband, D. E. (2018). Pup‐rearing habitat use in a harvested carnivore. Wildlife management, 82(4), pp. 802-809.
Jarausch, A., Harms, V., Kluth, G. et al. How the west was won: genetic reconstruction of rapid wolf recolonization into Germany’s anthropogenic landscapes. Heredity 127, 92–106 (2021). https://doi.org/10.1038/s41437-021-00429-6
Kaartinen S., Luoto M., Kojola I. (2009). Carnivore‐livestock conflicts: determinants of wolf (Canis lupus) depredation on sheep farms in Finland. Biodiversity and Conservation 18(13):3503.
Karlsson J., Sjöström M. (2007). Human attitudes towards wolves, a matter of distance. Biological Conservation 137(4):610‐616
Kellert SR (1999) The public and the wolf in Minnesota. In: Report for the international wolf center. New Haven, Connecticut
Killion, Alexander K., et al. (2019). "Tracking a Half Century of Media Reporting on Gray Wolves." Conservation Biology.
Klees D., van Maanen E., Linnartz L., Drenthen M., van der Weide M. (2015). De wolf terug? Eng of vervelend? Utrecht/Antwerpen: Kosmos Uitgevers.
Kochetkov, V. V. (2012). Wolf (Canis lupus) and elk (Alces alces): The killing of prey. Biology bulletin reviews, 479-486.
Kojola I, Huitu O, Toppinen K, Heikura K, Heikkinen S, Ronkainen S. (2004). Predation on European wild forest reindeer (Rangifer tarandus) by wolves (Canis lupus) in Finland. Jour Zool 263:229–235
Kojola I, Kuittinen J. (2002). Wolf attacks on dogs in Finland. Wild SocBull 30:498–−501
Kojola, Ilpo, et al. "Wolf visitations close to human residences in Finland: the role of age, residence density, and time of day." Biological Conservation 198 (2016): 9-14.
Kuijper, D., Churski, M., Trouwborst, A., Heurich, M., Smit, C., Kerley, G., & Cromsigt, J. (2019). Keep the wolf from the door: How to conserve wolves in Europe's human-dominated landscapes? biological conservation, 235, 102-111.
Landschapvzw.(2019). "Nieuws Welkom Wolf". http://www.welkomwolf.be/node/238.
Large Carnivore Initiative for Europe (LCIE). (2019). Wolf – Canis lupus. Opgehaald van, http://www .lcie.org/Large-carnivores/Wolf
Laundré, J. W., Hernández, L., & Altendorf, K. B. (2001). Wolves, elk, and bison: reestablishing the “landscape of fear” in Yellowstone National Park, U.S.A. Canadian journal of zoology, 1401-1409.
Le loup. (2020, juni 3). Opgehaald van Reseau loup: http://biodiversite.wallonie.be/fr/le-loup-der-wolf.html?IDC=6097
Lemaire T. (2017). Onder dieren: voor een diervriendelijker wereld. Ambo/Anthos B.V.
Lesmerises, F., Dussault, C., & St-Laurent, M.-H. (2012). Wolf habitat selection is shaped by human activities in a highly managed boreal forest. Forest Ecology and Management, 276, pp. 125-131.
Liberg O, Aronson A, Brainerd SM, Karlsson J, Pedersen HC, Sand H, Wabakken P .(2010). Integrating research into management of are colonizing wolf population—the Scandinavian model. In: Musiani M, Boitani L, Paquet P (eds) The world of wolves: new perspectives on ecology, behaviour and policy. University ofCalgary Press, Calgary
Linnell, J. D. C. (2013). From conflict to coexistence? Insights from multi-disciplinary research into the relationships between people, large carnivores and institutions. – European Commission, Brussels, 56 pp.
Loos, J. (2020, september 23). Wolf Bily doodgeschoten in de Franse Vogezen. Opgehaald van landschap vzw: http://www.welkomwolf.be/node/238
Lovari S, Sfozi A, Scala C, Fico R (2007). Mortality parameters of the wolf in Italy: does the wolf keep himself from the door? Journ Zool272:117–124
Majić, Aleksandra, and Alistair J. Bath. "Changes in attitudes toward wolves in Croatia." Biological conservation 143.1 (2010): 255-260.
Masse F. (2016). The political ecology of human-wildlife conflict: producing wilderness, insecurity, and displacement in the Limpopo National Park. Conserv Soc 14:100–111. https://doi.org/10.4103/0972–4923.186331
Mattisson, J., Sand, H., Wabakken, P., Gervasi, V., Liberg, O., Linnell, J. D., . . . Pedersen, H. C. (2013). Home range size variation in a recovering wolf population: evaluating the effect of environmental, demographic, and social factors. Oecologia, 173, 813-825.
McManus, J.S., Dickman, A.J., Gaynor, D., Smuts, B.H. & Macdonald, D.W. (2015) Dead or alive? Comparing costs and benefits of lethal and non-lethal human-wildlife conflict mitigation on livestock farms. Oryx, 49, 687-695.
Mech LD. (2012). Is science in danger of sanctifying the wolf? BiolConserv 150:143–149.https://doi.org/10.1016/j.biocon.2012.03.003
Mergeay, J., Van Den Berge, J., & Gouwy, J. (2019a). Genetische opvolging van wolven in Vlaanderen, deel 1. De Vlaamse Jager, pp. 14-18.
Mergeay, J., Van Den Berge, K., & Gouwy, J. (2019b). Genetische opvolging van wolven in Vlaanderen, deel 2. De Vlaamse Jager, pp. 24-29.
Meriggi, Alberto, et al. (1996). "The Feeding Habits of Wolves in Relation to Large Prey Availability in Northern Italy." Ecography19, no. 3: 287-295.
Mertens J. (1963). Wolven in West‐Vlaanderen in de late middeleeuwen. Biekorf. Jaargang 64, p. 114.
Miller BJ, Harlow HJ, Harlow TS, Biggins D, Ripple WJ (2012) Trophic cascades linking wolves (Canis lupus), coyotes (Canis latrans), and small mammals. Canadian Journal of Zoology-Revue CanadienneDe Zoologie 90:70–78. https://doi.org/10.1139/z11-115
Newsome, T. M., Boitani,L., Chapron, G., Ciucci, P., Dickman, C. R., Dellinger, J. A., . . . Ripple, W. J. (2015). Food habits of the world’s grey wolves. Mammal review, 46, 255-269.
O’Neil, D. (2006). What Actually Changes When Cultures Change?. Opgehaald van https://www2.palomar.edu/anthro/change/change_1.htm#:~:text=It%20is%20n….
Ohrens, O., Bonacic, C. & Treves, A. (2019). Non-lethal defense of livestock against predators: flashing lights deter puma attacks in Chile. Front Ecol Environ, 17, 32-38.
ONCFS. (2019). "Le Réseau Loup -Lynx." L’Office National de la Chasse et de la Faune Sauvage. http://www.oncfs.gouv.fr/Le-Reseau-Loup-Lynx-ru100.
Paelinck, G., & Verstraete, A. (2020, juni 20). Wolf Billy "soepel dravend" en "ogenschijnlijk gezond" gespot na aanrijding in Turnhout. Opgehaald van VRT: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/06/19/wolf-billy-aangereden/
Penteriani, V., del Mar Delgado, M., Pinchera, F., Naves, J., Fernández-Gil, A., Kojola, I., . . . López-Bao, J. (2016). Human behaviour can trigger large carnivore attacks in developed countries. Scientific reports, 6. doi:10.1038/srep20552
Plumer, Liivi, et al. "Assessing the roles of wolves and dogs in livestock predation with suggestions for mitigating human–wildlife conflict and conservation of wolves." Conservation Genetics 19.3 (2018): 665-672.
Poore, J. & Nemecek, T. (2018) Reducing food's environmental impacts through producers and consumers. Science, 360, 987-992.
Primm, Steven A., and Tim W. Clark. (1996)."Making sense of the policy process for carnivore conservation." Conservation Biology 10.4 (1996): 1036-1045.
Radinger, Elli. 2018. De Wijsheid Van Wolven. Hoe Ze Denken, Leidinggeven En Voor Elkaar Zorgen: Wat De Wolf Ons Kan Leren over Mens Zijn. Amsterdam: Lesboeken.
Rigg, R., Findo, S., Wechselberger, M., Gorman, M.L., Sillero-Zubiri, C. & Macdonald, D.W. (2011) Mitigating carnivore-livestock conflict in Europe: lessons from Slovakia. Oryx, 45, 272-280.
Ripple WJ, Beschta RL (2012). Large predators limit herbivore densities in northern forest ecosystems. Eur J Wildl Res 58:733–742.https://doi.org/10.1007/s10344-012-0623-5
Ripple, W. J., & Beschta, R. L. (2004). Wolves and the ecology of fear: can predation risk structure ecosystems? Bio science, 54(8), 755-766.
Ripple, W. J., Beschta, R. L., Fortin, J. K., & Robbins, C. T. (2014). Trophic cascades from wolves to grizzly bears in Yellowstone. Journal of animal ecology, 83, 223-233. doi:10.1111/1365-2656.12123
Russo, C., Mattiello, S., Bibbiani, C., Baglini, A., Bongi, P., & Facchini, C. (2016): Impact of wolf (Canis lupus) on animal husbandry in an Apennine Province. – Italian Journal of Animal Science 13(3): 3303. https://doi.org/10.4081 /ijas.2014.3303
Schoukens H., Dubrulle J. (2017). De terugkeer van de wolf naar de Lage Landen: een juridische analyse van een moeizame verhouding tussen mens en dier. Tijdschrift voor Milieurecht 2017 (2): 108‐134.
Shepherd, B., & Whittington, J. (2006). Response of wolves to corridor restoration and human use management. Ecology and society, 11(2).
Shivik, J. (2006) Tools for the edge: what’s new for conserving carnivores. Bioscience, 56, 253-258.
Shivik, J.A., Treves, A. & Callahan, P. (2003) Non-lethal techniques for managing predation: primary 560 and secondary repellents. Conserv Biol, 17, 1531-1537.
Sidorovich VE, Tikhomirova LL, Jedrzejewska B. (2003). Wolf Canis lupus numbers, diet and damage to livestock in relation to hunting and ungulate abundance in northeastern Belarus during 1990-2000.Wild Biol 9(2):103–−111
Sillero-Zubiri, C., Hoffmann, M. & MacDonald, D. W. (eds) (2004): Canids: Foxes, wolves, jackals, and dogs. Status survey and conservation action plan. – IUCN/SSC Canid Specialist Group. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK, 430 pp.
Sin T, Gazzola A, Chiriac S, Rîşnoveanu G. (2019). Wolf diet and prey selection in the South-Eastern Carpathian Mountains, Romania.PLoS ONE 14(11): e0225424
Skordas K, Karampatzakis T, Margaritis D, Pagonis K. (2018). Preliminary data incidents reports of wolf attacks on hunting dogs in Northern Greece. Proceedings of the 2nd International Jackal Symposium Hellenic Zoological Archives 9:150–−150
Soortenbesluit. (2019). Het Soortenbesluit. CODEX: Besluit van de Vlaamse Regering met betrekking tot soortenbescherming en soortenbeheer van 15/05/2009.
Stikvoort, B. T., Poortvliet, P. M., & Elands, B. H. M. (2013). Wolven en zwijnen, acceptabel risico?. Landschap: tijdschrift voor landschapsecologie en milieukunde, 30(3), 109-117.
Sunde, Peter, et al. (2021).“Where Have All the Young Wolves Gone? Traffic and Cryptic Mortality Create a Wolf Population Sink in Denmark and Northernmost Germany.” Conservation Letters, vol. 14, no. 5, 2021, p. n/a.
Szemethy, L., Firmánszky, G., Heltai, M., Szabó, Á. & Márkus, M. (2004). Farkas (Canis lupus) fajmegőrzési terv. [Action Plan for Wolf (Canis lupus)]. – Ministry of Environment and Water, Hungary, Budapest.
Thomas K. (1990). Het verlangen naar de natuur: de veranderende houding tegenover planten en dieren 1500‐1800. Amsterdam: Agon.
Thomas, Keith.(1983). The perception of the past in early modern England. London: University of London, 1983.
Tikkunen M, Kojola I .(2019). Hunting dogs are at biggest risk to get attacked by wolves near wolves’ territora boundaries. Mammal Res 64:581–586
Van Bommel, F., Linnartz, L., & Floor, L. (2015). Effectieve en praktisch uitvoerbare preventieve maatregelen ter voorkoming van predatie van vee door wolven. Nederland: ARK Natuurontwikkeling & Van Bommel Faunawerk.
Van Bommel, L. & Johnson, C.N. (2012). Good dog! Using livestock guardian dogs to protect livestock from predators in Australia's extensive grazing systems. Wildlife Res, 39, 220-229
Van Den Berge, K (2018). Year(s) of the wolf: no doubt about it! Lutra (Leiden), 61(2): 215-217.
Van Der Veken, T., Van Den Berge, K., Gouwy, J., Berlengee, F., & Schamp, K. (2021). Diet of the first settled wolves (Canis lupus) in Flanders, Belgium. Lutra (Leiden), 64(1), 45-56.
Van Der Windt H., Bogaert D. (2009). Veranderingen in discoursen en strategieën van Vlaamse en Nederlandse natuurbeschermers tussen 1945 en 2005. Brood & Rozen 14 (3): 7‐37.
Van Eeden, Lily M, Rabotyagov, Sergey, Kather, Morgan, Bogezi, Carol, Wirsing, Aaron J, & Marzluff, John. (2021). Political affiliation predicts public attitudes toward gray wolf (Canis lupus) conservation and management. Conservation Science and Practice, 3(3), n/a–n/a. https://doi.org/10.1111/csp2.387
Vanheukelom, E., Vervaecke, H., Arnouts, H., Galbusera, P., & Mergeay, J. (2019). Public opinions on the reentry of the wolf in Belgium. Groningen: Zoology.
Verheeke, J.-B. (2020, mei 15). Spoedadvies inzake het ontwerp van decreet tot wijziging van bijlage III bij het decreet van 21 oktober 1997. Brussel, Brussel, België.
Verstraete, J. (2019, september 27). Wolvenexpert Jan Loos: "Wolvin Naya is waarschijnlijk doodgeschoten". Opgehaald van vrtNWS: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/09/27/wolf-naya-doodgeschoten/
vrtNWS. (2020). Wolf doodgereden in Limburg, wellicht gaat het om een van de welpen van Noëlla en August. Opgehaald van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/10/09/wolf-doodgereden-in-limburg/
vrtNWS. (2021). Aangereden wolf in Oudsbergen blijkt dan toch mannetje: "Ambulance staat al weken klaar, we wisten dat dit kon gebeuren". Opgehaald van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/11/16/wolf-aangereden-in-oudsbergen/
vrtNWS. (2022). Wolven August en Noëlla hebben niet 8, maar 9 welpen: "Uitzonderlijk dat we ze allemaal samen zien". Opgehaald van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/08/10/wolven-spotten/
Wallonie. (2021). Actualités sur les grands prédateurs. Opgehaald van http://biodiversite.wallonie.be/fr/reseau-loup.html?IDC=6413
Welkom Wolf. (2018, maart 23). 'Wolf van Opoeteren' kwam via Duitsland en was nog piepjong! Opgehaald van Welkom Wolf: https://www.welkomwolf.be/node/238
Welkom Wolf. (2020, augustus 17). Welkom Wolf: Lama's tegen wolven? Opgehaald van Facebook: https://www.facebook.com/welkomwolf
Welkom Wolf. (2020, december 10). Polariseren op kap van de wolf. Opgehaald van Welkom Wolf: https://www.facebook.com/welkomwolf/posts/polariseren-op-kap-van-de-wol…
Williams, Christopher K., Göran Ericsson, and Thomas A. Heberlein. 2002. "A Quantitative Summary of Attitudes toward Wolves and Their Reintroduction (1972-2000)." Wildlife Society Bulletin: 575-584.
Wittmer, H., Mclellan, B., Serrouya, R., & Apps, C. (2007). Changes in landscape composition influence the decline of a threatened woodland caribou population. Journal of animal ecology, 76(3), 568-579.
Wydeven AP, Treves A, Brost B, Wiedenhoeft JE (2003) Characteristics of wolf packs depredating on domestic animals in Wisconsin, USA In: Fasciore N, Delach A, Smith M (eds) Predators and people: from conflict to conservation. Island press, Washington, pp 1–36
Yravedra, J., Maté-González, M., Courtenay, L. A., González-Aguilera, D., & Fernández, M. F. (2019). The use of canid tooth marks on bone for the identification of livestock predation. Scientific reports, 9(16301).
Zimmermann B, Wabakken P, Dötterer M (2001). Human-carnivore interactions in Norway: how does the re-appearance of large carnivores affect people’s attitudes and levels of fear? For Snow LandRes 76(1/2):137–−153
Zimmermann, B., Sand, H., Wabakken, P., Liberg, O., & Andreassen, H. P. (2014). Predator‐dependent functional response in wolves: from food limitation to surplus killing. Journal of animal ecology, 84(1), 102-112.
Zlatanova D, Ahmed A, Valasseva A, Genov P (2014). Adaptive diet strategy of the wolf (Canis lupus) in Europe: a review. ActaZool Bulg 66:439–−445
