Ethiek in het politieke hart van Europa
16 september 2020: even was het vreemd opkijken in Brussel toen Ivan Vilibor Sinčić, een onafhankelijk Kroatisch Europarlementslid, letterlijk zijn broek aftrok tijdens de plenaire zitting. Met de stunt bepleitte de dertigjarige, populistische beleidsmaker een sterker sociaal vangnet, aangevuld met een basisinkomen voor elke EU-burger. Het is slechts één van de resem voorbeelden die illustratief zijn voor de soms absurde gang van zaken in het Europees Parlement: een instelling die alsmaar vaker geconfronteerd wordt met ethische wanpraktijken van haar leden.
Naast ordeverstoringen van plenaire bijeenkomsten, bleken Europarlementariërs in het verleden ook betrokken te zijn bij misbruiken van hun toegekende onkostenvergoeding, ernstige corruptieschandalen en ongewenste intimiteiten op de werkvloer. De kwalijke reputatie van het Europees Parlement als ‘geldverslindend circus’ wordt zodoende frequent kracht bijgezet. Ook Europarlementsleden zelf, onder wie Kathleen Van Brempt (Vooruit) en Geert Bourgeois (N-VA), erkennen dat de geldende gedragsvoorschriften tekortschieten. Hoewel het belang en het takenpakket van het Europees Parlement aanzienlijk zijn toegenomen doorheen de 21ste eeuw, heeft dat dus niet geresulteerd in de uitbouw van een adequaat deontologisch kader.
Vanwege de ethische problematiek in ‘de zogenaamde stem van het Europese volk’, voert deze thesis een verklarend onderzoek naar de totstandkoming, evolutie en implementatie van gedragsregels binnen het Europees Parlement. Via diepte-interviews lieten zowel politiek-ethische experten, waaronder Nick Aiossa (Transparency International) en Pieter Cleppe (BrusselsReport.eu), als Europarlementsleden, onder wie Geert Bourgeois en Gerolf Annemans – beiden lid van de deontologische commissie binnen het Europees Parlement – hun licht schijnen op de thematiek.
Schandaalgedreven laatbloeier
“Men heeft een soort ‘knip-en-plak werkje’ gemaakt. Een initiële tekst, met allemaal gaten die men dan één voor één heeft gedicht, ... Het is pas door de misbruiken te zien dat men die gaten is gaan dichten.”
Op die wijze benadrukt Gerolf Annemans (Vlaams Belang) dat de huidige gedragsregelgeving in het Europees Parlement, het resultaat is van een stapsgewijs en schandaalgedreven proces. Daarbij fungeerde het zogenaamde cash-for-amendments schandaal uit 2011, waarbij drie Europarlementariërs zich ontvankelijk hadden getoond voor omkoping door journalisten van de Sunday Times die zich voordeden als lobbyisten, als het startschot. Meer specifiek werden de tot dan toe geldende, niet-bindende gedragsregels – onder impuls van de grote persaandacht en publieke verontwaardiging – drastisch herzien en aangescherpt. De oprichting van een nieuwe deontologische commissie en de aanname van een eerste algemene gedragscode voor de Europese volksvertegenwoordigers waren het finale verdict.
Ook andere ethische hervormingen in het Europees Parlement, in respectievelijk 2016 en 2019, vloeiden voort uit aan het licht gekomen schandalen. Zo werd er in 2016 een verbod op xenofoob taalgebruik tijdens parlementaire zittingen ingesteld, nadat toenmalig Eurocommissaris voor Digitale economie, Günther Oettinger, beschuldigd werd van racistisch en homofoob taalgebruik op een publiek evenement. Daarnaast werden er in 2019 nieuwe gedragsnormen aangenomen die seksuele en psychologische intimidatie in het Parlement beletten – waaronder de invoering van een verplichte, gespecialiseerde opleiding – na getuigenissen van parlementsmedewerkers in het kader van het #MeToo-schandaal.
Loopholes
Anno 2022 bestaat de interne gedragsregelgeving in het Europees Parlement uit zes categorieën. Daarbij gaat het om drie ‘klassieke’ categorieën van gedragscodes die ook frequent van kracht zijn in nationale parlementen: regels gericht op de verspreiding van confidentiële informatie, het ontvangen van giften en het voorkomen van belangenconflicten. De voorschriften inzake passend gedrag, het contact met lobbyisten en de besteding van de algemene kostenvergoeding vormen dan weer drie gedragscategorieën die verbonden zijn aan het unieke karakter van het Europees Parlement.
Ondanks de verschillende types van gedragscodes, kampt het deontologisch kader in de wetgevende EU-instelling met enkele fundamentele tekortkomingen. Zo staat het Europarlementsleden bijvoorbeeld vrij om na hun carrière in het Parlement aan de slag gaan in lobbyverenigingen of andere belangenorganisaties – een problematiek die ook wel gekend staat als de revolving doors kwestie. Voorts zijn de beleidsmakers niet verplicht om enige transparantie aan de dag te leggen rond de besteding van hun maandelijkse onkostenvergoeding van € 4.778 en laten de regels rond de bekendmaking van hun (financiële) belangen ruimte voor interpretatie. Zelfs na de bekendmaking van eventuele belangenconflicten, kunnen parlementsleden hun parlementaire activiteiten blijven uitoefenen. Volgens Geert Bourgeois is die situatie onhoudbaar: “We moeten ons mijns inziens afvragen of leden zich in bepaalde omstandigheden niet zouden moeten onthouden van stemming (het indienen van amendementen, het houden van speeches, etc.).”
Institutioneel zelfbehoud
Een verklaring voor de beperkte reikwijdte van gedragscodes kan gevonden worden in de individuele belangen van Europarlementsleden. Hoewel uitgelekte schandalen de timing van de ethische hervormingen steevast verklaren, zijn het de persoonlijke motieven van Europarlementsleden – ingegeven door politieke, economische en culturele belangen – die de inhoud van de reorganisaties mee sturen. Die tendens kwam bijvoorbeeld tot uiting bij de algemene gedragscode die geen regels bevatte rond het contact tussen lobbyisten en parlementsleden, na een veto van de Europese Volkspartij (EVP). Ook de systematische terughoudendheid in het Parlement om striktere transparantievoorschriften aan te nemen rond de besteding van de onkostenvergoeding is illustratief voor cultuur- en economisch gebonden drijfveren bij de ontwikkeling van nieuwe gedragscodes. Zo blijven Duitse, Oostenrijkse en Scandinavische parlementsleden zich systematisch kantten tegen nieuwe transparantie-initiatieven, aangezien zij dat als een aantasting van hun politieke soevereiniteit beschouwen.
Voor de afdwinging van de huidige gedragsregelgeving beschikt het Europees Parlement naast een deontologische commissie tevens over een uitgewerkt sanctiepakket. Desondanks worden flagrante schendingen van de gedragsregels – met uitzondering van de codes inzake passend gedrag – zelden bestraft. Zo ging Louis Michel, voormalig Belgisch Europarlementslid, in 2013 vrijuit, na het indienen van meer dan 200 amendementen op de EU-gegevensbeschermingsrichtlijn die letterlijk waren overgenomen van lobbygroepen. Geert Bourgeois, nota bene zelf lid van de deontologische commissie, legt de vinger op de wonde en erkent dat de voorzitter van het Europees Parlement, noch de deontologische commissie in staat zijn om los van fractiebelangen te opereren.
De creatie van een nieuw deontologisch orgaan, bestaande uit onafhankelijke experten, aangevuld met extra krachtdadige gedragscodes dringt zich dus op om kwajongens als Ivan Vilibor Sinčić een halt toe te roepen en de reputatie van het Europees Parlement te herstellen.
Bibliografie
Abazi, V. (2016). European Parliamentary Oversight Behind Closed Doors. Cambridge International Law Journal, 5(1), 31–49. https://doi.org/10.4337/cilj.2016.01.03 Access Info Europe. (2018). European Parliament leaders vote against spending transparency. Geraadpleegd van https://www.access-info.org/2018-07-03/european-parliamentleaders-vote-against-spending-transparency/ Accountant. (2017). Europees Parlement wil niet meewerken aan controle onkostenvergoedingen. Geraadpleegd van https://www.accountant.nl/nieuws/2017/2/europees-parlement-wil-nietmeewerken-aan-controle-onkostenvergoedingen/ Bauwens, D. (2016). Europarlementsleden moeten onkosten niet bewijzen: “Zou kosten verhogen in plaats van reduceren”. Geraadpleegd van https://www.demorgen.be/nieuws/ europarlementsleden-moeten-onkosten-niet-bewijzen-zou-kosten-verhogen-in-plaats-vanreduceren~bc71efbd/ Berthet, V. (2021). Mobilization against Sexual Harassment in the European Parliament: The MeTooEP campaign. The European Journal of Women's Studies, 0(0), 1-16. doi:10.1177/13505068211049286 Blomeyer, R., Beke, M., & Cini, M. (2014). Update of the study on "The Code of Conduct for Commissioners - improving effectiveness and efficiency". Luxembourg: Publications Office. Bolleyer, N., & Smirnova, V. (2017). Parliamentary ethics regulation and trust in European democracies. West European Politics, 40(6), 1218–1240. https://doi.org/10.1080/01402382.2017.1290404 Bolleyer, N., Smirnova, V., Di Mascio, F., & Natalini, A. (2020). Conflict of interest regulation in European parliaments: Studying the evolution of complex regulatory regimes. Regulation & Governance, 14(3), 428–446. https://doi.org/10.1111/rego.12221 Brack, N. (2017). Opposing Europe in the European Parliament. London: Palgrave Macmillan UK. Brand, C. (2011). Concern over revised code of conduct. Geraadpleegd van https://www.politico.eu/article/concern-over-revised-code-of-conduct/ Braun, C., & Princen, S. (2018). Georganiseerde belangen, lobbyen en lobbyisten. In A. Van der Vleuten (Red.), De bestuurlijke kaart van de Europese Unie: Instellingen, besluitvorming en beleid (5de ed., pp. 135–148). Bussum: Coutinho. Bryman, A. (2012). Social research methods (4de ed.). Oxford: Oxford University Press. Campbell, R., & Cowley, P. (2015). Attitudes to Moonlighting Politicians: Evidence from the United Kingdom. Journal of Experimental Political Science, 2(1), 63-72. https://doi.org/10.1017/XPS.2014.21 Cerulus, L. (2022). The European Parliament’s black book. Geraadpleegd van https://www.politico.eu/article/european-parliament-report-card-2022-bl… Cini, M. (2004). The Reform of the European Commission: An Ethical Perspective. Public Policy and Administration, 19(3), 42–54. https://doi.org/10.1177/095207670401900305 37 Cini, M. (2008). European Commission reform and the origins of the European Transparency Initiative. Journal of European Public Policy, 15(5), 743-760. https://doi.org/10.1080/13501760802133245 Cini, M. (2019). Institutional change in the European Parliament: balancing legislative ethics and parliamentary independence. Journal of Legislative Studies, 25(2), 314–330. https://doi.org/10.1080/13572334.2019.1603265 Clark, J. A. (1996). Congressional Salaries and the Politics of Unpopular Votes. American Politics Research, 24(2), 150–168. https://doi.org/10.1177/1532673X9602400202 Clark, S., & Priestley, J. (2012). Europe's parliament: People, places, politics. London: Harper Corporate Europe Observatory. (2014). Mind the gap - MEP code of conduct is not effectively enforced (Onderzoeksrapport). Geraadpleegd van https://corporateeurope.org/en/powerlobbies/2014/05/mind-gap-mep-code-conduct-not-effectively-enforced Corporate Europe Observatory, Friends of the Earth Europe, Spinwatch, & LobbyControl. (2013). New code, old conduct? Transparency and conflicts of interest rules in the European Parliament: too loose to deliver? (Onderzoeksrapport). Geraadpleegd van https://corporateeurope.org/sites/default/files/new_code_old_conduct_re… Crisp, J. (2016). “There is no scandal”: Oettinger refuses to apologise for ‘slitty eyes’ speech. Geraadpleegd van https://www.euractiv.com/section/public-affairs/news/there-is-no-scandaloettinger-refuses-to-apologise-for-slitty-eyes-speech/ De Coninck, I., Wolfs, W., & Van Hecke, S. (2019). Het rapport van de Europarlementsleden 2019 (Onderzoeksrapport). Geraadpleegd van https://soc.kuleuven.be/io/onderzoek/ verkiezingen/pdf-1/evaluatierapport-vlaamse-meps-2019 De Standaard. (2019). Europees Parlement verscherpt gedragsregels na metoo-getuigenissen. Geraadpleegd van https://www.standaard.be/cnt/dmf20190131_04144031 Dialer, D., & Richter, M. (2019). Lobbying in the European Union. Cham: Springer International Publishing AG. Dionigi, M. K. (2019). Lobbying in the European Parliament: Who Tips the Scales? In D. Dialer & M. Richter (Red.), Lobbying in the European Union (pp. 133–148). Cham: Springer International Publishing AG. Dotti Sani, G., & Magistro, B. (2016). Increasingly unequal? The economic crisis, social inequalities and trust in the European Parliament in 20 European countries. European Journal of Political Research, 55(2), 246–264. https://doi.org/10.1111/1475-6765.12126 Ellinas, A., & Suleiman, E. (2008). Reforming the Commission: Between modernization and bureaucratization. Journal of European Public Policy, 15(5), 708-725. https://doi.org/10.1080/13501760802133179 El Mabrouk, F. (2018). Europese parlementsleden weigeren hun bonnetjes te laten zien. Geraadpleegd van https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20180704_03598130 38 Euractiv. (2011a). Journalistic spoof traps MEPs in bribery affair. Geraadpleegd van https://www.euractiv.com/section/public-affairs/news/journalistic-spoof…bribery-affair/ Euractiv. (2011b). MEPs approve new code of conduct. Geraadpleegd van https://www.euractiv.com/section/future-eu/news/meps-approve-new-code-o… Europa Nu. (z.d.-a). Gedragsregels voor Eurocommissarissen. Geraadpleegd van https://www.europa-nu.nl/id/vk7qj3noaazd/gedragsregels_voor_eurocommiss… Europa Nu. (z.d.-b). Gedragsregels voor Europarlementariërs. Geraadpleegd van https://www.europanu.nl/id/vjykggfc2fro/gedragsregels_voor_europarlementariers Europees Parlement. (z.d.-a). About MEPs. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/meps/en/about Europees Parlement. (z.d.-b). Code of Conduct for Members of the European Parliament with respect to financial interests and conflicts of interest. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/pdf/meps/201305_Code_of_conduct_EN.pdf Europees Parlement. (z.d.-c). Overzicht van de vergoedingen. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/news/nl/faq/13/overzicht-van-de-vergoedi… Europees Parlement. (1998). Rules of procedure. Geraadpleegd van https://op.europa.eu/en/publicationdetail/-/publication/6a605bc4-5707-4077-9a32-8d58532ba1bd/language-en Europees Parlement. (2004). Rules of procedure. Geraadpleegd van https://op.europa.eu/en/publicationdetail/-/publication/83891836-a341-4db6-9f06-8c37411a374d/language-en/formatPDF/source-252026636 Europees Parlement. (2010). Rules of Procedure. Geraadpleegd van https://op.europa.eu/en/publicationdetail/-/publication/faad401b-4bf8-4123-91ee-65b5a71db028/language-en/format-PDF/ source-252027007 Europees Parlement. (2011a). Jerzy Buzek - Buzek welcomes adoption of Code of Conduct for MEPs. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/former_ep_presidents/presidentbuzek/en/press/press_release/2011/2011-November/press_release-2011-November-28.html Europees Parlement. (2011b). Members of the working group. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20110523BKG20013/parl…working-group-on-codes-of-conduct-for-meps-and-lobbyists/1/members-of-the-workinggroup Europees Parlement. (2011c). Ontwerpverslag. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/afco/pr/879… 879702nl.pdf Europees Parlement. (2011d). Parliament group leaders endorse new Code of Conduct for MEPs. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/former_ep_presidents/presidentbuzek/en/press/press_release/2011/2011-July/press_release-2011-July-6.html 39 Europees Parlement. (2013). Uitvoeringsmaatregelen voor de gedragscode voor de leden van het Europees Parlement inzake financiële belangen en belangenconflicten. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/pdf/meps/926701_1_NL_IM_DEF.pdf Europees Parlement. (2014). Besluit van het Bureau van het Europees Parlement van 15 april 2013 over de regels voor de behandeling van vertrouwelijke informatie door het Europees Parlement. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/cmsdata/199761/E6_NL.pdf Europees Parlement. (2019). Amendments to Parliament’s Rules of Procedure. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2019-0046_EN.pdf?red… Europees Parlement. (2020). Reglement. Geraadpleegd van https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RULES-9-2020-02-03_NL.pdf Europese Commissie. (2021). Standard Eurobarometer 95 - Spring 2021. Geraadpleegd van https://europa.eu/eurobarometer/surveys/detail/2532 Europese Commissie. (2022). Belangrijke data. Geraadpleegd van https://ec.europa.eu/transparencyregister/public/staticPage/displayStat… EY_DATES&locale=nl Gilman, S., & Stout, J. (2008). Assessment Strategies and Practices for Integrity and Anti-corruption Measures: A Comparative Overview. In B. Head, A. J. Brown, & C. Connors (Red.), Promoting integrity: evaluating and improving public insitutions (pp. 243–283). Alderslot: Ashgate. Grad, J., & Frischhut. (2019). Legal and Ethical Rules in EU Decision-Making: “Soft Law” for Targets and Actors of lobbying. In D. Dialer & M. Richter (Red.), Lobbying in the European Union (pp. 305–328). Cham: Springer International Publishing AG. Greenwood, J. (2017). Interest representation in the European Union (4de ed.). London: Palgrave Macmillan. Hine, D., & Peele, G. (2016). The regulation of standards in British public life: Doing the right thing? Manchester: Manchester University Press. Holloway, I. (1997). Basic Concepts for Qualitative Research. Oxford: Blackwell Science. Hondeghem, A. (1998). Ethiek in de openbare diensten. Deel 1. VTOM-Vlaams Tijdschrift Voor Overheidsmanagement, 3(1), 12–19. Hondeghem, A. (2017). Van bureaucratie over New Public Management naar New Public Governance. In A. Hondeghem, W. Van Dooren, F. De Rynck, B. Verschuere & S. Op de Beeck (Red.), Handboek bestuurskunde (pp. 131-167). Brugge: Vanden Broele. Hsieh, H.F., & Shannon, S.E. (2005). Three Approaches to Qualitative Content Analysis. Qualitative Health Research, 15(9), 1277–1288. https://doi.org/10.1177/1049732305276687 Huberts, L., & van der Wal, Z. (2014). What is Valued in Politics and Administration. In L. Huberts (Red.), The Integrity of Governance (pp. 79–109). Basingstoke: Palgrave Macmillan Limited. Hurka, S., Daniel, W., & Obholzer, L. (2018). Determinants of moonlighting in the European Parliament. Journal of Legislative Studies, 24(1), 127-147. https://doi.org/10.1080/13572334.2018.1444630 40 Kaleta, P., & de la Baume, M. (2019). European Parliament’s #MeToo measure ‘incredibly stupid,’ says German MEP. Geraadpleegd van https://www.politico.eu/article/european-parliamentsmetoo-measure-incredibly-stupid-says-german-mep-hans-olaf-henkel/ Kassim, H. (2008). 'Mission impossible', but mission accomplished: The Kinnock reforms and the European Commission. Journal of European Public Policy, 15(5), 648-668. https://doi.org/10.1080/13501760802133146 King Prajadhipok’s Institute. (2008). Codes of Conduct for Parliamentarians A Comparative Study. Geraadpleegd van http://knjiznica.sabor.hr/pdf/E_publikacije/Codes_of_conduct_for_ parliamentarians.pdf Lefevere, F. (2014). Verhofstadt is één van de top-bijklussers van Europees Parlement. Geraadpleegd van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2014/10/14/verhofstadt_is_eenvandetopbijklussersvaneuropeesparlement-1-2118410/ Leston-Bandeira, C. (2012). Parliaments' Endless Pursuit of Trust: Re-focusing on Symbolic Representation. Journal of Legislative Studies, 18(3-4), 514–526. https://doi.org/10.1080/13572334.2012.706059 Lewis, C.W., & Catron, B.L. (1996). Professional Standards and Ethics. In J.L. Perry (Red.), Handbook of Public Administration (pp. 699-712). San Francisco: Jossey-Bass. Maesschalck, J. (2017). Integriteit. In A. Hondeghem, W. Van Dooren, F. De Rynck, B. Verschuere & S. Op de Beeck (Red.), Handboek bestuurskunde (pp. 455-491). Brugge: Vanden Broele. McCann, M. (1986). Taking Reform Seriously: Perspectives on Public Interest Liberalism. Ithaca: Cornell University Press. Meuwissen, D. H. M. (2007). Grondslagen van integriteit. Den Haag: Sdu Uitgevers. Milevska, T. (2014). Ex-MEP to serve prison in “cash-for-laws” scandal. Geraadpleegd van https://www.euractiv.com/section/future-eu/news/ex-mep-to-serve-prison-…scandal/ Mützel, D. (2016). European Parliament quietly scuppers lobbying reform. Geraadpleegd van https://www.euractiv.com/section/public-affairs/news/european-parliamen…lobbying-reform/ Nastase, A. (2013). Managing Ethics in the European Commission Services. Public Management Review, 15(1), 63–81. https://doi.org/10.1080/14719037.2012.664016 NOS. (2021). Europarlementariërs moeten verplicht op bewustwordingstraining na #MeToo. Geraadpleegd van https://nos.nl/artikel/2409923-europarlementariers-moeten-verplicht-opbewustwordingstraining-na-metoo Obholzer, L. (2011). A Call to Members of the European Parliament Take transparency seriously and enact the ‘legislative footprint’ (Policy brief 1-8). Geraadpleegd van http://aei.pitt.edu/32965/1/PB256_Obholzer_on_Legislative_Footprint.pdf Olsen, J. P. (2013). The Institutional Basis of Democratic Accountability. West European Politics, 36(3), 447-473. doi: 10.1080/01402382.2012.753704 41 Olsen, J. P. (2017). Democratic Accountability, Political Order, and Change. Oxord: Oxford University Press. Ployhart, R. E., & Vandenberg, R. J. (2010). Longitudinal Research: The Theory, Design, and Analysis of Change. Journal of Management, 36(1), 94–120. https://doi.org/10.1177/0149206309352110 Pujas, V., & Rhodes, M. (1999). A clash of cultures? Corruption and the ethics of administration in Western Europe. Parliamentary Affairs, 52(4), 688–702. https://doi.org/10.1093/pa/52.4.688 Rankin, J. (2018). Details of MEPs’ €4,416-a-month expenses to remain secret, court rules. Geraadpleegd van https://www.theguardian.com/world/2018/sep/25/mep-expenses-eu-courtruling Rasmussen, M. K. (2011). Lobbying the European Parliament: A necessary evil (Policy Brief 1-6). Geraadpleegd van https://www.researchgate.net/publication/228160977_Lobbying_the_ European_Parliament_a_necessary_evil_CEPS_Policy_Brief_No_242_May_2011 Ripoll Servent, A. (2018). The European Parliament. London: Palgrave MacMillan. Rosenson, B. A. (2003). Legislative Voting on Ethics Reform in Two States: The Influence of Economic Self-Interest, Ideology, and Institutional Power. Public Integrity, 5(3), 205–222. https://doi.org/10.1080/15580989.2003.11770947 Rosenson, B. A. (2005). The costs and benefits of ethics laws. International Public Management Journal, 8(2), 209–224. Rossouw, D., & Van Vuuren, L. (2020). Codes of Ethics Handbook. Pretoria: The Ethics Institute. Saint-Martin, D. (2014). Gradual Institutional Change in Congressional Ethics: Endogenous Pressures toward Third-Party Enforcement. Studies in American Political Development, 28(2), 161–174. https://doi.org/10.1017/S0898588X14000066 Saint-Martin, D. (2020). The comparative institutional analysis of parliamentary ethics. In C. Benoît & O. Rozenberg (Red.), Handbook of parliamentary studies: Interdisciplinary approaches to legislatures (pp. 241–254). Cheltenham: Edward Elgar Publishing. Saldaña, J. (2009). The coding manual for qualitative researchers. London: Sage Publications. Savin-Baden, M., & Major, C.H. (2013). Qualitative research: the essential guide to theory and practice. London: Routledge. Scottish Parliament. (2021). Code of Conduct for MSPs. Geraadpleegd van https://www.parliament.scot/msps/code-of-conduct/section-2-categories-o… Silva, M. (2019). The European Union’s Revolving Door Problem. In D. Dialer & M. Richter (Red.), Lobbying in the European Union (pp. 273–290). Cham: Springer International Publishing AG. Stapenhurst, R., & Pelizzo, R. (2004). Legislative Ethics and Codes of Conduct (Discussion Paper Nr. 37237). Geraadpleegd van https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1026330 Szarek-Mason, P. (2010). The European Union's fight against corruption: the evolving policy towards Member States and candidate countries. Cambridge: Cambridge University Press. 42 Teffer, P. (2019). German, French MEPs tried to block #MeToo measure. Geraadpleegd van https://euobserver.com/institutional/144069 Ter Horst, G. (2008). Catalogue of promising practices in the field of integrity, anti-corruption and administrative measures against organized crime in the EU. The Hague: Ministry of the Interior and Kingdom Relations of the Netherlands. The Good Lobby. (2021). The EU makes the Transparency Register mandatory but we expected better. Geraadpleegd van https://www.thegoodlobby.eu/2021/05/17/the-eu-makes-the-transparencyregister-mandatory-but-we-expected-better/ Thompson, D. F. (1995). Ethics in congress: from individual to institutional corruption. Washington D.C.: Brookings institution. Transparency International EU. (z.d.). Integrity Watch EU – Parliament meetings. Geraadpleegd van https://www.integritywatch.eu/ Transparency International EU. (2018). Moonlighting In Brussels - Side Jobs And Ethics Concerns At The European Parliament (Onderzoeksrapport). Geraadpleegd van http://transparency.eu/wp-content/uploads/2018/07/TIEU-Moonlighting-in-…incomes.pdf Tweede Kamer. (2021). Gedragscode Leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Geraadpleegd van https://www.tweedekamer.nl/sites/default/files/atoms/files/ gedragscode_leden_-_maart_2021.pdf van der Parre, H., & van Slooten, B. (2018). Europarlement hoeft geen inzage te geven in vergoedingen. Geraadpleegd van https://nos.nl/artikel/2251998-europarlement-hoeft-geeninzage-te-gevenin-vergoeding Van Dooren, W. (2017). Goed bestuur. In A. Hondeghem, W. Van Dooren, F. De Rynck, B. Verschuere & S. Op de Beeck (Red.), Handboek bestuurskunde (pp. 431-454). Brugge: Vanden Broele. Versluis, E. (2018). Het Europees Parlement, van marginaal tot machtig. In A. Van der Vleuten (Red.), De bestuurlijke kaart van de Europese Unie: Instellingen, besluitvorming en beleid (5de ed., pp. 79–95). Bussum: Coutinho. Vincenti, D. (2016). Lawmakers tighten EU Parliament rules, but fail to ban all second jobs. Geraadpleegd van https://www.euractiv.com/section/public-affairs/news/lawmakers-tightenparliament-procedures-but-fail-to-ban-all-second-jobs/ Vining, A., & Weimer, L. (2017). Policy analysis: concepts and practice. New York: Routledge. Wanat, Z., & Barigazzi, J. (2020). Top Polish MEP under investigation over travel expenses. Geraadpleegd van https://www.politico.eu/article/top-polish-mep-under-investigation-overtravel-expenses Whelan, P. (2021). A new independent EU Ethics body – a new era of EU ethics? Geraadpleegd van https://www.thegoodlobby.eu/2021/11/19/a-new-independent-eu-ethics-body…eu-ethics/
