Natuurbeleid in Belgisch Congo: een onderbelicht aspect van onze koloniale geschiedenis
De humanitaire misdaden van Leopold II, de jarenlange uitbuiting van een land tachtig keer zo groot als België, de moord op Patrice Lumumba… ons collectief geheugen van het Belgisch koloniaal verleden in Congo is in de laatste decennia sterk uitgebreid en bovendien heel wat kritischer geworden. Maar die gewelddadige, politieke kant van de koloniale geschiedenis vormt slechts het topje van de ijsberg. Wat weinig mensen weten, is dat het Belgisch koloniaal bestuur ook de Congolese natuur poogde te exploreren, beheren en koloniseren.
Natuurbescherming is niet alleen een hot topic van de 21ste eeuw: reeds in het begin van de vorige eeuw poogden Belgische activisten, wetenschappers en beleidsmakers om de (koloniale) natuur te beschermen. Tijdens de periode 1925-1960 werden er zo maar liefst drie ‘nationale parken’ opgericht in Belgisch Congo en één nationaal park in het mandaatgebied Ruanda-Urundi (dat in opdracht van de Verenigde Naties beheerd werd door België). Daarnaast creëerde de koloniale administratie meer dan 150 bosreservaten over beide gebieden heen en werden er reservaten voor grootwild als olifanten en nijlpaarden opgezet. Spoiler alert: het op het eerste gezicht ambitieuze natuurbeleid dat België vanuit Brussel probeerde te voeren in Congo bleek niet alleen ineffectief te zijn, het ging ook samen met enorme sociale implicaties voor de lokale bevolking en eigen gewin van het koloniaal bestuur. De nog nauwelijks bestudeerde ecologische gevolgen van dit beleid voor de Congolese natuur ter zijde.
Bos- en natuurbescherming in het Nationaal Albert Park (Virunga)
In mijn masterproef ben ik dieper in deze ‘groene’ dimensie van de kolonisatie gaan graven. Om zicht te krijgen op de motieven voor, de werking en de gevolgen van het voeren van een natuurbeleid in Belgisch Congo koos ik ervoor om te focussen op het eerste en grootste nationaal park dat door de koloniale administratie werd opgericht in Belgisch Congo: het Nationaal Albert Park (vandaag bekend als het Virunga Nationaal Park) in Oost-Congo. Gelegen in een regio die getekend wordt door steeds terugkerend sociaal en politiek conflict, de dreiging die uitgaat van de grote en actieve vulkanen van Noord-Kivu en de aanwezigheid van een enorme hoeveelheid natuurlijke rijkdommen, vormt dit park zowel een interessante als uitdagende casus. Specifiek keek ik naar het waarom en het hoe van de bescherming van de bossen en andere flora van dit park.
Om dit te onderzoeken ben ik aan de slag gegaan met verslagen en notulen van het ‘Instituut der Nationale Parken in Belgisch Congo’ (kortweg het ‘INPBC’). Deze instelling werd in 1929 opgericht door het Belgisch Ministerie van Kolonieën, werd bestuurd door wetenschappers uit België, Europa en de Verenigde Staten. Het kreeg de opdracht om de natuurlijke hulpbronnen van de Congolese nationale parken te beheren en beschermen tegen “alle menselijke invloeden die niet in functie van wetenschappelijk onderzoek staan”. Die opdracht onthult alvast een en ander over de werkelijke bedoeling van deze bescherming: de Congolese natuur moest onttrokken worden aan het “onverantwoordelijke” gebruik door de lokale, Congolese bevolking en exclusief in functie staan van Belgische en andere westerse wetenschappers.
Een vraagstuk op het kruispunt van de koloniale, ecologische en sociale geschiedenis
Al snel werd duidelijk uit mijn onderzoek dat de ‘bescherming’ van de Congolese natuur niet zo onschuldig was als het lijkt. Vooral de sociale gevolgen van het beleid waren opvallend: niet alleen werden hele gemeenschappen gedeporteerd uit de gebieden waar de nationale parken werden opgericht, ook hun rechten op boskap of het laten grazen van hun kuddes in deze gebieden werden afgenomen. Opvallend is dat het bestuur van het Nationaal Albert Park hierin een onderscheid maakte tussen de volgens hen ‘traditionele’ bevolking, ook wel de “Pygmeeën” genoemd (voornamelijk Batwa-volkeren) en de ‘niet-traditionele’ bevolking (voornamelijk Bantoe-volkeren). De volgens het bestuur ‘traditionele’ volkeren mochten wél in het park blijven leven en werden bovendien vrijgesteld van de nieuwe, strenge wetgeving. De “Pygmeeën” werden namelijk gezien als deel van de te beschermen natuur en als ‘restanten’ van het prehistorisch bestaan van de mens. Deze gesegregeerde en vernederende aanpak leidde echter op termijn tot een ondermijning van het natuurbeschermingsbeleid: de volkeren die in het park bleven leven, begonnen met de verkoop van hout, vlees en huiden uit het park aan de bevolking die buiten de parkgrenzen was gezet. Deze vorm van verzet tegen het parkbestuur toont ook meteen aan hoe weinig controle er in werkelijkheid was of kon zijn over de grenzen van zo’n immens natuurgebied.
Een ander opvallend gegeven was het verbod op het aansteken van (bos)branden in het park. Het is in Oost-Congo, en in heel wat andere regio’s in de wereld, nochtans een traditioneel landbouwgebruik om struikgewas in steppe- en savannegebied tijdens het droge seizoen van het jaar gecontroleerd in brand te steken. Dat zorgt ervoor dat de oude en droge grassen vervangen worden door nieuwe, groene grassen die voor het vee opnieuw als voedingsbron kunnen dienen. Al snel na de invoering van het verbod klaagden de zoölogen onder de wetenschappers die het park bestuurden echter over het massaal wegtrekken van enkele soorten grootwild uit het park (zoals antilopes, waterbokken en later ook leeuwen) ten gevolge van het tekort aan voedzame grassen. In de jaren 1940 wordt het verbod dan ook weer opgeheven. Opmerkelijk is dat doorheen de vele discussies die het bestuur over deze kwesties hield niet één keer een beroep werd gedaan op de eeuwenlange expertise van de lokale bevolking.
Ten slotte was het beleid niet alleen asociaal en vaak ineffectief, het parkbestuur kende zichzelf op verschillende momenten wél het recht toe om aan boskap, het invoeren van exotische plantensoorten of het aansteken van bosbranden – “vanuit experimentele motieven” - te doen. Toch kan niet gesteld worden dat het deze wetenschappers niet menens was met de bescherming van de Congolese natuur: meermaals lag Victor Van Straelen – langdurig directeur van het INPBC – in ruzie met het Ministerie van Kolonieën en bedrijven in de regio die de natuurbescherming niet genoeg ter harte zouden nemen. Dat doet echter niet veel af aan de sociale en ecologische schade die de regio onder hun beleid geleden heeft.
Bibliografie
Biografisch woordenboek van de Belgen overzee, aangeboden door de ‘Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen’ (KAOW):http://www.kaowarsom.be/nl/biografisch_woordenboek_belgen_overzee.
Invasive Species Compendium, aangeboden door het ‘Centre for Agriculture and Bioscience International’ (CAB International): https://www.cabi.org/isc.
Liste des localités, te vinden in de online archieven van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN): “Archives des Anciens Parcs Nationaux du Congo Belge (APNCB)”: ‘The Archives’, ‘Publications’, Mission G. F. De Witte – Fasciscule 33: “Liste des localités”: http://www.apncb.be/archives.
Kaart 1 - Kaart van het grondgebied van het Nationaal Albert Park (NAP) en het Nationaal Park van Kagera (NPK) in 1935. Bron: De Bont, Raf. “Internationalism in the Heart of Africa? The Albert National Park / Virunga National Park.” Arcadia: Explorations in Environmental History nr. 16. (2018). Geraadpleegd op 12.12.2021. https://www.environmentandsociety.org/arcadia/internationalism-heart-africa-albert-national-park-virunga-national-park.
Kaart 2 - Detail uit kaart van het grondgebied van het Nationaal Albert Park (NAP) in 1935 – Detail: de zuidelijke sectoren. Bron: De Bont, Raf. “Internationalism in the Heart of Africa? The Albert National Park / Virunga National Park.” Arcadia: Explorations in Environmental History nr. 16. (2018). Geraadpleegd op 12.12.2021. https://www.environmentandsociety.org/arcadia/internationalism-heart-africa-albert-national-park-virunga-national-park.
Kaart 3 - Detail uit “Les territoires biogéographiques du parc national Albert”: biogeografische kaart van het Nationaal Albert Park (NAP) in 1948, opgemaakt door W. Robyns – Detail: de noordelijke sector van het park. Bron: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Online archieven: ‘Archives des Anciens Parcs Nationaux du Congo Belge’ (ANPCB), “Publications: exploration of National Park Albert,” Publication “Hors-series”, 1948 Les territoires biogéographiques du parc national Albert (carte). Geraadpleegd op 12.12.2021. http://www.apncb.be/archives.
Kaart 4 – Kaart met de verschillende vegetatietypes van het Nationaal Albert Park (NAP). Bron: Tracy Philipps. “The Natural Sciences in Africa: The Belgian National Parks.” The Geographical Journal 115, nr. 1-3 (1950): p. 60.
Kaart 5 – “Kaart der nationale parken en reservaten” van Belgisch Congo en Rwanda-Urundi, opgemaakt door Walter Robyns (botanist en lid van het Comité van het INPBC). Bron: Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen (KAOW), Atlas général du Congo - Algemene atlas van Congo 43. “Carte des Parcs Nationaux et réserves/ Kaart van de Nationale Parken en reservaten door Robyns, Walter.” Bruxelles : IRCB / KBKI, 1948.
Kaart 6 – Detail uit “Kaart der nationale parken en reservaten” van Belgisch Congo en Rwanda-Urundi, opgemaakt door Walter Robyns (botanist en lid van het Comité van het INPBC) – Detail: de (bos)reservaten in de omgeving van Nationaal Albert Park (NAP). Bron: Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen (KAOW), Atlas général du Congo - Algemene atlas van Congo 43. “Carte des Parcs Nationaux et réserves/ Kaart van de Nationale Parken en reservaten door Robyns, Walter.” Bruxelles: IRCB / KBKI, 1948.
Adams, William M. “Nature and the colonial mind.” In Decolonizing nature. Strategies for conservation in a post-colonial era, uitgegeven door William M. Adams en Martin Mulligan, 16-50. Londen: Earthscan Publications Ltd, 2003.
Adams, William M. “When nature won’t stay still: conservation, equilibrium and control.” In Decolonizing nature: strategies for conservation in a post-colonial era, uitgegeven door William M. Adams en Martin Mulligan, 238-39. Londen: Earthscan Publications Ltd, 2003.
Baratay, Éric. Le point de vue animal. Une autre version de l’histoire. Parijs: Seuil, 2012.
Barton, Gregory A. Empire forestry and the origins of environmentalism. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Becker, Laurence C. “Seeing green in Mali’s woods: colonial legacy, forest use, and local control,” Annals of the Association of American Geographers 91, nr. 3 (2001): 504-26.
Beckert, Sven, Ulbe Bosma, Mindi Schneider en Eric Vanhaute. “Commodity frontiers and the transformation of the global countryside: a research agenda.” Journal of Global History (forthcoming): 1-33.
Beinart, William, Karen Brown en Daniel Gilfoyle. “Experts and expertise in colonial Africa reconsidered: science and the interpretation of knowledge.” African Affairs 108, nr. 342 (2009): 413-33.
Bergeret, Anne. “Discours et politiques forestières coloniales en Afrique et à Madagascar.” Revue française d’histoire d’outre-mer80, nr. 298 (1993): 23-47.
Berkes, Fikret. Sacred ecology. Traditional ecological knowledge and resource management. Philadelphia: Taylor & Francis, 1999.
Boeykens, Nell. “De okapi als inzet van en voor de koloniale machtsstructuur. Een sociaaleconomische geschiedenis van dierenconservatie in koloniaal Congo (1885-1960).” Masterproef, Universiteit Gent, 2019.
Boutefeu, Benoît. “L’aménagement forestier en France: à la recherche d’une gestion durable à travers l’histoire.” VertigO – La revue électronique en sciences de l’environnement 6, nr. 2 (2005): 1-8.
Brion, René en Jean-Louis Moreau. Van mijnbouw tot mars. De ontstaansgeschiedenis van Umicore. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2006.
Buckley, G. P. Voorwoord in Ecology and management of coppice woodlands, uitgegeven door G. P. Buckley, xi-xii. Dordrecht: Springer, 1992.
Buelens, Frans. “De grote conglomeraten: hoe werd de kapitalistische economie in Congo ingeplant?.” In Koloniaal Congo: een geschiedenis in vragen, uitgegeven door Idesbald Goddeeris, Amaldine Lauro en Guy Vantemsche, 118-30. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.
Charruadas, Paulo en Chloé Deligne. “Cities hiding the forests: wood supply, hinterlands and urban agency in the Southern Low Countries, thirteenth to eighteenth centuries.” In Urbanizing nature: actors and agency (dis)connecting cities and nature since 1500, uitgegeven door Tim Soens, Dieter Schott, Michael Toyka-Seid en Bert De Munck, 112-35. New York: Routledge, 2019.
Clement, Piet. “Agricultural policies and practices in the Belgian Congo. The origins and implementation of the “Indigenous Peasantry” Scheme (1917-1959).” In The Belgian Congo between the two world wars, uitgegeven door Jacques Vanderlinden, 251-86. Brussel: Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen (KAOW), 2019.
Cronon, William. “The trouble with wilderness; or, getting back to the wrong nature.” In Uncommon ground: rethinking the human place in nature, uitgegeven door William Cronon, 69-90. New York: W. W. Norton & Co., 1995.
Crosby, Alfred W. Ecological imperialism: the biological expansion of Europe, 900-1900. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Danga Kassa, Jeannôt Mokili. Politiques agricoles et promotion rurale au Congo-Zaïre (1885-1997). Parijs: L’Harmattan, 1998.
De Bont, Raf. “A world laboratory: framing the Albert National Park.” Environmental History 22, nr. 3 (2017): 404-32.
De Bont, Raf. “Dieren zonder grenzen: over wetenschap en internationale natuurbescherming, 1890-1940.” Tijdschrift voor Geschiedenis 125, nr. 4 (2013): 520-35.
De Bont, Raf. “‘Primitives’ and protected areas: international conservation and the ‘naturalization’ of indigenous people, ca.1910-1975.” Journal of the History of Ideas 76, nr. 2 (2015): 215-36.
De Bont, Raf, Simone Schleper en Hans Schouwenburg. “Conservation conferences and expert networks in the short twentieth century.” Environment and History 23 (2017): 569-99.
De Meersman, Nick. “Natuur is eigendom van de staat. Gebruik van natuurlijke bronnen en wilde dieren in de koloniale wereld.” Masterproef, Universiteit Gent, 2013.
De Mello, Louise Cardoso en Sven Van Melkebeke. “From the Amazon tot the Congo valley: a comparative study on the violent commodification of labour during the rubber boom (1870s-1910s).” In Commodity frontiers and global capitalist expansion. Social, ecological and political implications from the nineteenth century to the present day, uitgegeven door Sabrina Joseph, 137-82. Londen: Palgrave Macmillan, 2019.
De Moor, Martina, Leigh Shaw-Taylor en Paul Warde. “Comparing the historical commons of north west Europe: an introduction.” In The management of common land in north west Europe, c. 1500- 1850, uitgegeven door Martina De Moor, Leigh Shaw-Taylor en Paul Warde, 15-32. Turnhout: Brepols Publishers, 2002.
Declercq, Robrecht. “Red fever: natural resource companies and the global copper mining frontier 1890-1939.” In Commodity frontiers and global capitalist expansion. Social, ecological and political implications from the nineteenth century to the present day, uitgegeven door Sabrina Joseph, 215-54. Londen: Palgrave Macmillan, 2019.
Diagre-Vanderpelen, Denis. Le jardin botanique de Bruxelles, 1826-1912: reflet de la Belgique, enfant de l’Afrique. Bruxelles: Classe des Sciences, Academie Royale de Belgique, 2012.
Dibwe dia Mwembu, Donatien. “Hoe leefden de Congolese arbeiders? Het voorbeeld van de Union Minière du Haut-Katanga.” In Koloniaal Congo: een geschiedenis in vragen, uitgegeven door Idesbald Goddeeris, Amaldine Lauro en Guy Vantemsche, 145-56. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020).
Du Pisani, Jacobus A. “Sustainable development: historical roots of the concept.” Environmental Sciences 3, nr. 2 (2006): 85-6.
Ford, Caroline. “Nature, culture and conservation in France and her colonies (1840-1940).” Past & Present 183 (2004): 173-98.
Ford, Caroline. “Reforestation, landscape conservation, and the anxieties of empire in French Colonial Algeria.” The American Historical Review 113, nr. 2 (2008): 341-62.
Fairhead en Leach. “False forest history, complicit social analysis: rethinking some West African environmental narratives.” World Development 23, nr. 6 (1995): 1023-1035.
Gerritse, Theo. Van constitutioneel monarch tot roofridder. Rood rubber: de exploitatie door Leopold II van de Kongo Vrijstaat (1885-1908). Soesterberg: Aspekt, 2007.
Gissibl, Bernhard, Sabine Höhler en Patrick Kupper. “Towards a global history of national parks.” In Civilizing nature: national parks in global historical perspective, uitgegeven door Bernhard Gissibl, Sabine Höhler en Patrick Kupper, 1-27. New York: Berghahn books, 2012.
Goddeeris, Idesbald. “Missionarissen: een menselijker dimensie aan kolonisatie?.” In Koloniaal Congo: een geschiedenis in vragen, uitgegeven door Idesbald Goddeeris, Amaldine Lauro en Guy Vantemsche, 289-304. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.
Goddeeris, Idesbald en Sidani E. Kiangu. “Congomania in academia: recent historical research on the Belgian colonial past.” Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 126, nr. 4 (2011): 54-73.
Grewe, Bernd-Stefan en Richard Hölzl. “Forestry in Germany, c. 1550-2000.” In Managing Northern Europe’s forests: histories from the age of improvement to the age of ecology, uitgegeven door K. Jan Oosthoek en Richard Hölzl, 15-65. New York: Berghan Books, 2018.
Grove, Richard H. Green imperialism. Colonial expansion, tropical island Edens and the origins of environmentalism, 1600-1860. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
Haas, Peter M. “Epistemic communities and international policy coordination.” International Organization 46, nr. 1 (1992): 1-35.
Halleux, Robert. Tant qu’il y aura des chercheurs: science et politique en Belgique de 1772 à 2015. Brussel: Luc Pire, 2015.
Harroy, Jean-Paul. “Contribution à l’histoire jusque 1934 de la creation de l’institut des parcs nationaux du Congo Belge.” Civilisations 41 (1993): 427-42.
Hoste, Ivan en Denis Diagre-Vanderpelen. “Belgian botany in the nineteenth and early twentieth centuries: from plant hunting to nascent nature conservation.” Journal for the History of Environment and Society 1 (2016): 37-63.
Hoste, Ivan en Denis Diagre-Vanderpelen. “Omgaan met floravervalsing en exoten in de 19de eeuw. Van natuurstudie naar natuurbehoud.” Natuur Focus 12, nr. 3 (2013): 103-8.
Jones, Karen. “Unpacking Yellowstone: the American national park in global perspective.” In Civilizing nature: national parks in global historical perspective, uitgegeven door Bernhard Gissibl, Sabine Höhler en Patrick Kupper, 31-49. New York: Berghahn books, 2012.
Lis, Catharina, Hugo Soly en Dirk Van Damme. Op vrije voeten? Sociale politiek in West-Europa (1450-1914). Leuven: Kritak uitgeverij en verspreidingscentrum, 1985.
Maddox, Gregory H. “Africa and environmental history.“ In A companion to African history, uitgegeven door William H. Worger, Charles Ambler en Nwando Achebe, 289-306. Hoboken, NJ: Wiley Blackwell, 2019.
Magome, Hector en James Murombedzi. “Sharing South African national parks: community land and conservation in a democratic South Africa.” In Decolonizing nature. Strategies for conservation in a post-colonial era, uitgegeven door William M. Adams en Martin Mulligan, 108-34. Londen: Earthscan Publications Ltd, 2003.
Mantels, Ruben. “Wetenschap: de handlanger van het Belgische kolonialisme?.” In Koloniaal Congo: een geschiedenis in vragen, uitgegeven door Idesbald Goddeeris, Amaldine Lauro en Guy Vantemsche, 338-49. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.
Marijnen, Esther. “Public authority and conservation in areas of armed conflict: Virunga National Park as a ‘state within a state’ in Eastern Congo.” Development and Change 49, nr. 3 (2018): 790–814.
Matagne, Patrick. “The politics of conservation in France in the 19th century.” Environment and History 4 (1998): 359-67.
Meadows, Michael E. “Soil erosion in the Swartland, Western Cape Province, South Africa: implications of past and present policy and practice,” Environmental Science & Policy 6, nr. 1 (2003): 17-28
Michiels, Sarah. “Virunga in de mist. Het behoud van een natuurpark in conflictgebied.” Masterproef, Universiteit Gent, 2011.
Musowa, W. Baitsura. “Impact du PNVi sur la population de la zone de Beni (1935-1978).” PhD diss., L’Institut supérieur pédagogique de Bukavu, 1982.
Neumann, Roderick P. Imposing wilderness. Struggles over livelihood and nature preservation in Africa. Berkeley: University of California Press, 1998.
Ngbwapkwa, Te Mobusa. “L’exploitation du caoutchouc par l'état indépendant du Congo dans le territoire de Banzyville, district de l'Ubangi (1900-1908).” Civilisations 41, nr. 1-2 (1993).
Nzabandora, Ndi Mubanzi Joseph. “Histoire de conserver: evolution des relations socio-économiques et éthnoécologiques éntre les parcs nationaux du Kivu et les populations avoisinantes (RD Congo).” 2 vols. PhD diss., Université Libre de Bruxelles (ULB), 2002-2003.
Nzabandora, Ndi Mubanzi Joseph. “Les leçons des conflits entre communautés locales, administration coloniale et conservateurs au sujet du Parc National Albert, actuel Parc des Volcans Virunga (1925–1947).” Scientific Review of Kigali Independent University21 (2011): 5–46.
Nzabandora, Ndi Mubanzi Joseph. “Plantations Europeennes, parc national et mouvements des populations dans le territoire de Rutshuru au Nord-Kivu (1920–1996).” Regards croisés nr. 16 (2006): 12-27.
Oosthoek K. Jan. “Worlds apart? The Scottish forestry tradition and the development of forestry in India.” Journal of Irish and Scottish Studies 3, nr. 1 (2010): 69-82.
Peša, Iva. “Mining, waste and environmental thought on the Central African Copperbelt, 1950–2000.” Environment and History (online publicatie voor de print, 2020): 1-26.
Peterken, G. F. “Coppices in the lowland landscape.” In Ecology and management of coppice woodlands, uitgegeven door G. P. Buckley, 3-17. Dordrecht: Springer, 1992.
Pouillard, Violette. “Conservation et captures animales au Congo belge (1908-1960). Vers une histoire de la matérialité des politiques de gestion de la faune.” Revue historique 3, nr. 3 (2016): 577-604.
Pouillard, Violette. “Dieren en milieu in Congo: was natuurbehoud ook natuurbescherming?” In Koloniaal Congo: een geschiedenis in vragen, uitgegeven door Idesbald Goddeeris, Amaldine Lauro en Guy Vantemsche, 361-72. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.
Pouillard, Violette. Histoire des zoos par les animaux. Impérialisme, contrôle, conservation. Seysell: Champ Vallon, 2019.
Pouillard, Violette. “Le jardin zoologique et le rapport à la faune sauvage: gestion des ‘collections zoologiques’ au zoo d’Anvers (1843 - vers 2000).” Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis (Revue belge de philologie et d'histoire) 89, nr. 3-4 (2011): 1193-231.
Pouillard, Violette. “Vie et mort des gorilles de l’Est (Gorilla Beringei) en captivité (1923-2012),” Revue de Synthese 136, nr. 3-4 (2015): 377.”
Kelly, Alice B. “Conservation practice as primitive accumulation.” The Journal of Peasant Studies 38, nr. 4 (2011): 683-701.
Kull, C. A. “Deforestation, erosion and fire: degradation myths in the environmental history of Madagascar.” Environment and history 6, nr. 4 (2000): 423-50.
Rajan, S. Ravi. Modernizing nature. Forestry and imperial eco-development: 1800-1950. New York: Oxford University Press, 2006.
Ross, Corey. Ecology and power in the age of empire: Europe and the transformation of the tropical world. Oxford: Oxford University Press, 2017.
Ross, Corey. “Tropical nature as global patrimoine: imperialism and international nature protection in the early twentieth century.” Past and Present 226, supplement 10 (2015): 214-39.
Saberwal, Vasant K. “Science and the desiccationist discourse of the 20th century.” Environment and History 4, nr. 3 (1998): 310-11
Scott, James C. Domination and the arts of resistance: hidden transcripts (New Haven: Yale university press, 1990).
Showers, Kate B. “Soil erosion in the kingdom of Lesotho: origins and colonial response, 1830s-1950s.” Journal of Southern African Studies 15, nr. 2 (1989): 263-86
Tallier, Pierre-Alain, Hilde Verboven, Kris Vandenkerkhove, Hans Baeté en Kris Verheyen. “State forestry in Belgium since the end of the eighteenth century.” In Managing Europe’s forests: histories from the age of improvement to the age of ecology, uitgegeven door K. Jan Oosthoek en Richard Hölzl, 92-129. New York: Berghan Books, 2018.
Titeca, Kristof, Patrick Edmond, Gauthier Marchais en Esther Marijnen. “Conservation as a social contract in a violent frontier: the case of (anti-)poaching in Garamba National Park, eastern DR Congo.” Political Geography 78 (2020): 1-9.
Van Schuylenbergh, Patricia. ‘"Congo nature factory": wetenschappelijke netwerken en voorbeelden van Belgische-Nederlandse uitwisselingen.” Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis 12 (2009): 79-104.
Van Schuylenbergh, Patricia. “Contribution à l'histoire du lac Edouard: enjeux socio-économiques et environnementaux autour des ressources halieutiques (vers 1920-1960).” In: La société congolaise face à la modernité (1700-2010). Mélanges eurafricains offerts à Jean-Luc Vellut, uitgegeven door Pamphile Mabiala Mantuba-Ngoma en Mathieu Zana Etambala, 125-60. Parijs: Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA)/L’Harmattan, 2016 125-60.
Van Schuylenbergh, Patricia. “De l'appropriation à la conservation de la faune sauvage. Pratiques d'une colonisation: le cas du Congo belge (1885-1960).” 2 vols. PhD diss., Université catholique Louvain, 2006.
Van Schuylenbergh, Patricia. “De nationale parken van Belgisch Congo.” In Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, uitgegeven door Jean-Luc Vellut, 155-58. Gent: Uitgeverij Snoeck, 2005.
Van Schuylenbergh, Patricia. “Entre chasse, science et diplomatie. Le ‘Parc National Albert’ et la question de l’internationalisme.” In The Belgian Congo between the two world wars, uitgegeven door Jacques Vanderlinden, 211-40. Brussel: Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen (KAOW), 2019.
Van Schuylenbergh, Patricia. “Faune sauvage et colonisation: une approche inédite de l'histoire environnementale en Afrique centrale (Congo, 1885-1960).” In: La recherche en histoire de l'environnement: Belgique-Luxembourg-Congo-Rwanda-Burundi, uitgegeven door Isabelle Parmentier, 319-25. Namen: Presses Universitaires de Namur, 2010.
Van Schuylenbergh, Patricia. Faune sauvage et colonisation: une histoire de destruction et de protection de la nature Congolaise(1885-1960). Brussel: Peter Lang Publishing, 2019.
Van Schuylenbergh, Patricia. “In het spoor van de Congolese okapi.” Magazine voor wetenschapsgeschiedenis 1 (2020): 72-4.
Van Schuylenbergh, Patricia. “Le commerce fluvial de l'ivoire au 19ème siècle.” In Fleuve Congo. 4700 km de nature et culture en effervescence, uitgegeven door Thierry De Putter, 60-1. Tervuren: Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA), 2010.
Van Schuylenbergh, Patricia. “Leopold III et la conservation des espaces naturels ‘inviolés’.” Museum Dynasticum nr. 2 (2001): 102-11.
Van Schuylenbergh, Patricia. “Le Parc National Albert.” In Virunga: survie du premier parc d’Afrique, uitgegeven door Marc Languy en Emmanuel de Merode, 65-73. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2006.
Van Schuylenbergh, Patricia en Han de Koeijer. Virunga, archieven en collecties van een uitzonderlijk nationaal Park, Collecties van het KMMA. Tervuren: Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA), 2017.
Vandersmissen, Jan. “De wetenschappelijke exploratie.” In Geschiedenis van de wetenschappen in België 1815-2000, uitgegeven door R. Halleux, J. Vandersmissen, A. Despy-Meyer en G. Vanpaemel, 225-44. 2 vols. Brussel: Dexia bank, 2001.
Vandersmissen, Jan en Violette Pouillard. “Environment as object and actor of conquest and conservationism in Colonial Congo.” Informatieposter voor de ‘LW Research Day’-conferentie, Universiteit Gent, 2017.
Verdu, Paul. “African pygmies.” Current Biology 26, nr. 1 (2016): 12-4.
Vikanza, Paul Katembo. “Aires protégées, espaces disputés et développement au Nord-est de la R. D. Congo.” PhD diss., Université catholique de Louvain, 2011.
Vivier, Nadine. “The management and use of the commons in France in the eighteenth and nineteenth centuries.” In The management of common land in north west Europe, c. 1500-1850, uitgegeven door Martina De Moor, Leigh Shaw-Taylor en Paul Warde, 143-71. Turnhout: Brepols Publishers, 2002.
Vangroenweghe, Daniel. Rood rubber: Leopold II en zijn Congo. Brussel: Elsevier, 1985.
Vanhee, Hein en Geert Castryck. “Belgische historiografie en verbeelding over het koloniale verleden.” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 32, nr. 3-4 (2002): 305-20.
Vanthemsche, Guy. “De historiografie van het Belgische kolonialisme in Congo.” In De Tuin van Heden: Dertig jaar wetenschappelijk onderzoek over de hedendaagse Belgische samenleving, uitgegeven door Guy Vanthemsche, Machteld de Metsenaere, & Jean-Claude Burgelman, 417-56. Brussel: VUBPRESS, 2007.
Verhoeven, Gerrit en Nina Payrhuber. “’Les pèlerins de la saison sèche’: colonial tourism in the Belgian Congo, 1945-60.” Journal of Contemporary History 54, nr. 3 (2019): 573-593.
Vijgen, Ingeborg. Tussen mandaat en kolonie: Rwanda, Burundi en het Belgische bestuur in opdracht van de Volkenbond (1916-1932). Leuven: Acco, 2005.
Wa Mutazimiza, Z. Gapira. “Les incidences socio-économiques et politiques de la création du P.N.A. dans le territoire de Rutshuru (1980).” PhD diss., L’Institut supérieur pédagogique de Bukavu, 1980.
Waterschoot, Dirk. Union Minière du Haut Katanga: ontstaan en arbeidsbeleid tot 1960. Brussel: GRESEA, 1985.
Wiens, John A. en Richard J. Hobbs. “Integrating conservation and restoration in a changing world.” BioScience 65 nr. 3 (2015): 304.
Withed, Tamara L. Forests and peasant politics in modern France. New Haven: Yale University Press, 2000.
Westerman, Frank. Stikvallei. Amsterdam: Querido Fosfor, 2020
BELGIË
Brussel
Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN): Online archieven
Archives des Anciens Parcs Nationaux du Congo Belge (APNCB)
‘The Archives’ (http://www.apncb.be/archives): ‘Reports and letters’
Institut des Parcs Nationaux du Congo Belge (IPNCB): Procès verbaux 1936
“53ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 53 (18/07/1936). Geraadpleegd op 28.01.2021.
“54ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 54 (19/09/1936). Geraadpleegd op 28.01.2021.
“55ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 55 (17/10/1936). Geraadpleegd op 28.01.2021.
“56ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 56 (21/11/1936). Geraadpleegd op 28.01.2021.
“57ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 57 (19/12/1936). Geraadpleegd op 28.01.2021.
“Cinquième rapport annuel de 1935”: Jaarverslag 1935. Geraadpleegd op 17.03.2021.
Institut des Parcs Nationaux du Congo Belge (IPNCB): Procès verbaux 1937-1938
“58ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 58 (20/02/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“59ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 59 (17/04/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“61ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 61 (15/05/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“62ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 62 (19/06/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“63ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 63 (17/07/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“64ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 64 (20/08/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“66ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 66 (16/10/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“67ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 67 (20/11/1937).Geraadpleegd op 29.01.2021.
“68ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 68 (02/12/1937). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“69ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 69 (15/01/1938).Geraadpleegd op 29.01.2021.
“70ème séance” (Comité de Direction): Proces-verbaal vergadering nr. 70 (12/02/1938). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“73ème séance” (Comité de Direction). Proces-verbaal vergadering nr. 73 (30/04/1938). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“Septième rapport annuel de 1937”: Jaarverslag 1937. Geraadpleegd op 17.03.2021.
Institut des Parcs Nationaux du Congo Belge (IPNCB): Procès verbal 1939 à 1941
“80ème séance” (Comité de Direction). Proces-verbaal vergadering nr. 80 (28/01/1939). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“83ème séance” (Comité de Direction). Proces-verbaal vergadering nr. 83 (20/05/1939). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“86ème séance” (Comité de Direction). Proces-verbaal vergadering nr. 86 (21/10/1939). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“89ème séance (Comité de Direction). Proces-verbaal vergadering nr. 89 (17/02/1940). Geraadpleegd op 29.01.2021.
“Neuvième rapport annuel de 1939”: Jaarverslag 1939. Geraadpleegd op 17.03.2021.
Institut des Parcs Nationaux du Congo Belge (IPNCB): Procès verbeaux 1958
“LXIème séance” (Commission Administrative). Proces-verbaal vergadering nr. 59 (20/12/1958). Geraadpleegd op 17.03.2021.
Tervuren
Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (KMMA): Archieven
Departement ‘Geschiedenis’, sectie ‘Geschiedenis van de koloniale tijd’
HA.02.0009 – Fonds de L’Institut des Parcs Nationaux du Congo et Ruanda-Urundi: Archieven INPBC
Processen-verbaal van de Administratieve Commissie van het Nationaal Albert Park/het INPBC
Doos: “PV Comité de Direction, nr. 1-100 (1931-1941)”
Proces-verbaal vergadering nr. 1 (24/12/1931)
Proces-verbaal vergadering nr. 3 (30/01/1932)
Proces-verbaal vergadering nr. 10 (30/07/1932)
Proces-verbaal vergadering nr. 11 (27/08/1932)
Proces-verbaal vergadering nr. 19 (06/05/1933)
Proces-verbaal vergadering nr. 22 (30/09/1933)
Proces-verbaal vergadering nr. 23 (12/10/1933)
Proces-verbaal vergadering nr. 24 (28/10/1933)
Proces-verbaal vergadering nr. 27 (03/03/1934)
Proces-verbaal vergadering nr. 28 (21/04/1934)
Proces-verbaal vergadering nr. 29 (23/06/1934)
Proces-verbaal vergadering nr. 30 (29/09/1934)
Proces-verbaal vergadering nr. 31 (26/10/1934)
Proces-verbaal vergadering nr. 37 (23/03/1935)
Proces-verbaal vergadering nr. 41 (27/07/1935)
Proces-verbaal vergadering nr. 44 (19/10/1935)
Proces-verbaal vergadering nr. 81 (18/03/1939)
Doos: “PV Comité de Direction, nr. 101-213 (1941-1950)”
Proces-verbaal vergadering nr. 155 (16/02/1946)
Doos: “PV Commission Administrative, nr. 1-58 (1929-1958)”
Proces-verbaal vergadering nr. 1 (19/10/1929)
Proces-verbaal vergadering nr. 5 (27/10/1930)
Proces-verbaal vergadering nr. 5 (27/10/1930):
Annex 1
Proces-verbaal vergadering nr. 5 (27/10/1930): Annex 2
Proces-verbaal vergadering nr. 5 (27/10/1930): Annex 3
Proces-verbaal vergadering nr. 6 (18/11/1930)
Proces-verbaal vergadering nr. 7 (09/01/1932)
Proces-verbaal vergadering nr. 7 (09/01/1932):
Annex 1
Proces-verbaal vergadering nr. 8 (08/10/1932)
Proces-verbaal vergadering nr. 9 (23/12/1932)
Proces-verbaal vergadering nr. 10 (21/04/1934)
Proces-verbaal vergadering nr. 12 (08/03/1935)
Proces-verbaal vergadering nr. 13 (21/12/1935)
Proces-verbaal vergadering nr. 13 (21/12/1935):
Annex 1
Proces-verbaal vergadering nr. 15 (12/12/1936)
Proces-verbaal vergadering nr. 18 (09/07/1938)
Proces-verbaal vergadering nr. 19 (10/12/1938)
Proces-verbaal vergadering nr. 20 (17/06/1939)
Proces-verbaal vergadering nr. 38 (26/06/1948)
Proces-verbaal vergadering nr. 45 (15/12/1951)
Proces-verbaal vergadering nr. 50 (19/06/1954)
Proces-verbaal vergadering nr. 57 (21/12/1957)
Blanford, H. R. en E. P. Stebbing. “Commission set up to study deforestation and erosion in tropical countries under the auspices of the Royal African Society.” Empire Forestry Journal 21, nr. 2 (1942): 101-5.
Blanford, H. R. en E. P. Stebbing. “Commission set up to study deforestation and erosion in tropical countries under the auspices of the Royal African Society: part II,” Journal of the Royal African Society 42, nr. 166 (1943): 23-8.
De Bont. Raf. “Internationalism in the heart of Africa? The Albert National Park / Virunga National Park.” Arcadia: Explorations in Environmental History nr. 16. (2018). Geraadpleegd 24.04.2021. https://www.environmentandsociety.org/arcadia.
KADOC. Getuigen van een missie, foto’s uit Congo. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, 2010.
Rabaey, Maarten. “Na vulkaanuitbarsting nu ook angst voor giftige gasbellen: tienduizenden op de vlucht in Goma.” De Morgen, 28.05.2021. Geraadpleegd 31/12/2021, https://www.demorgen.be
