Een goede burger kent zijn geschiedenis

Anthe

Baele

Nieuwkomers in Vlaanderen krijgen met een verplichte cursus Maatschappelijke Oriëntatie handvaten aangereikt om zich in te burgeren. Naast praktische informatie over onder andere de openbare instellingen, krijgen ze ook les over de geschiedenis van België/Vlaanderen. De docenten zijn echter niet vaak historici en een uitgewerkt handboek ontbreekt. Hoe zien die geschiedenislessen er dan uit? Anthe Baele onderzocht in haar masterproef wat de rol is van geschiedenis, herinneringseducatie en erfgoed in Vlaamse inburgeringscursussen.

Een cursus Maatschappelijke Oriëntatie toont op microschaal aan wat de maatschappelijke omgang met nieuwkomers is in Vlaanderen. Een analyse van de lessenreeks geeft een beter zicht op wat Vlaanderen van nieuwkomers verwacht. Het luik geschiedenis vormt in de cursus een uiting van de ‘Vlaamse/Belgische cultuur’. Aangezien 76% van de Vlamingen verwacht dat nieuwkomers deze cultuur overnemen (volgens het recente onderzoek De Stemming), is het belangrijk te achterhalen wat die cultuur precies inhoudt.

Het onderzoek van Anthe Baele focuste zich zowel op het beleids- als het praktijkniveau. Aan de hand van overheidsdocumenten legde ze de chronologie van het inburgeringsbeleid in Vlaanderen vast. Interviews en een participatieve observatie bij een lessenreeks Maatschappelijke Oriëntatie voor meerderjarige nieuwkomers bij Atlas, het Antwerpse stedelijk Agentschap voor Integratie en inburgering, geven een beeld van het praktijkniveau.

Cultureel burgerschap

Geschiedenis heeft een opvallend grote rol in de inburgeringscursus. Niet alleen legde de overheid dat de afgelopen jaren steeds nadrukkelijker op, ook nieuwkomers zelf geven aan dat ze de geschiedenis van een land noodzakelijk vinden om zich te kunnen inburgeren. Burgerschap is niet langer slechts een formele aangelegenheid (je bent een Belgische burger als je een Belgisch paspoort hebt), maar wordt een culturele staat van zijn: je bent pas Belg als je ook kennis hebt van de Belgische (historische) cultuur en er actief aan deelneemt. Die verschuiving is ook in het woordgebruik waarneembaar: in beleidsdocumenten werd ‘integratiebeleid’ vervangen door ‘inburgeringsbeleid’, en ‘nieuwkomers’ werden ‘inburgeraars’.

Een cursus Maatschappelijke Oriëntatie moet praktische aspecten aanreiken waarmee het inburgeringsproces kan starten. Het is dus niet zo dat nieuwkomers na de cursus ingeburgerd zijn: het is “een eerste zaadje in het hele proces,” stelt een docent bij Atlas. Dat ‘zaadje’ bestaat onder andere uit een reeks historische thema’s die de docenten moeten bespreken. Zo omschrijft een docent bij Atlas bijvoorbeeld de twee Wereldoorlogen en het katholicisme in haar lessen als deel van het Belgische DNA. Daarnaast zijn de lessen opgehangen aan de ‘basiswaarden’ die een commissie onder leiding van Prof. Dr. Marc Bossuyt in 2006 vastlegde. Respect, vrijheid, solidariteit, gelijkheid en burgerschap worden volgens deze commissie beschouwd als fundamenteel Belgische waarden. Tijdens het recent ingevoerde eindexamen van de cursus worden deze waarden ook getoetst bij de nieuwkomers.

De herinnering aan het verleden

Opvallend aan het onderdeel geschiedenis van de lessenreeks is dat men voornamelijk vanuit een hedendaags perspectief naar het verleden kijkt. Niet zozeer de historische gebeurtenissen zélf worden uitgelegd aan nieuwkomers, maar vooral hoe die geschiedenis vandaag een impact heeft op de samenleving. Herinneringseducatie schept een collectief geheugen voor nieuwkomers. Daarin spelen Lieux de mémoire (plaatsen van herinnering), een concept van de Franse historicus Pierre Nora, een belangrijke rol. Tijdens de inburgeringscursus die Baele volgde, gingen de nieuwkomers op uitstap naar het Huis van de Europese Geschiedenis in Brussel en deden ze een stadswandeling in Antwerpen. De wandeling hield halt bij allerlei historisch belangrijke plaatsen zoals ‘t Steen, de Oude Handelsbeurs, de voormalige Cinema Rex en het Paleis op de Meir.

Dat er vanuit het heden naar het verleden wordt gekeken, betekent niet dat het daarom in de lessen enkel over de recente geschiedenis gaat. Ook personen en erfgoed van vóór de onafhankelijkheid van België worden aangehaald. Historische figuren zoals Ambiorix en Quinten Massijs komen in de lessen en de stadswandeling aan bod. Hoewel die mannen niet zonder historisch-kritische nuance ‘Belgisch’ genoemd kunnen worden, wordt de focus voornamelijk gelegd op het doorleven ervan in de hedendaagse (populaire) cultuur. Dat uit zich in het tonen van standbeelden in de publieke ruimte en volksverhalen te vertellen in de lessen.

(Nog) geen Vlaamse heroïsche geschiedenis

Sinds 2020 is er een Canon van Vlaanderen in de maak, geschreven door een commissie onder leiding van Prof. Dr. Emmanuel Gerard. Dit bekritiseerde canon dat verwacht wordt in het voorjaar van 2023, kan ook een rol in de lessen Maatschappelijke Oriëntatie krijgen. Dat is evenwel nog niet zeker, want hoewel de beleidsnota’s die ambitie expliciet benoemen, zijn de leden van de canoncommissie hier sceptisch over en is de concrete invulling ervan voor de betrokken Agentschappen voor Integratie en inburgering tot nu toe onduidelijk.

De canon kan een invloed hebben op de inhoud van de lessen. Enerzijds kan het (eindelijk) een historisch correcte bron zijn waarop de docenten hun lessen kunnen baseren. Vandaag is namelijk geen handboek geschiedenis beschikbaar voor docenten. Daarnaast zou het ook betekenen dat de lesinhoud verandert, want de canon heeft ten slotte een expliciet Vlaams perspectief. Op vlak van timing niet ideaal: de inhoud van de lessen werd nog maar net (in januari 2022) volledig aangepast. Zowel de nieuwe cursusinhoud als het eindexamen moeten dan herzien worden.

Dat de inhoud van de geschiedenislessen kan veranderen door de canon, komt omdat de huidige focus van de lessenreeks overtuigend Belgisch (lees: niet Vlaams) is. Dat is opvallend, want overheidsdocumenten hebben het expliciet over het bijbrengen van “inzichten in onze Vlaamse samenleving, haar werking en haar geschiedenis.” Bovendien is de gebrachte Belgische geschiedenis geen heroïsch, teleologisch verhaal. Zo blijft de cursus meestal weg van de klassieke glorieuze verhalen (zoals de Guldensporenslag en de Belgische onafhankelijkheid) en brengt het een genuanceerde geschiedenis. Het Belgische koloniale verleden in Congo is verplichte leerstof en komt aan bod in de lessenreeks. Zowel het verleden als het lange doodzwijgen ervan krijgen een plaats in de cursus.

Hoe dan ook zijn de lessen Maatschappelijke Oriëntatie een éénrichtingsverkeer. Het is een cursus waarin ónze geschiedenis, cultuur, waarden en normen worden overgebracht op nieuwkomers. Pas wanneer ze zich de Belgische (historische) cultuur eigen maken, kunnen ze een volwaardige burger worden.

Bibliografie

Onuitgegeven bronnen

Baele, Anthe. “De Canon van Vlaanderen — gespreksavond 19 april: argumenten Sara Leunis.” In fieldnotes gespreksavond Canon van Vlaanderen, Gent (19/04/2022).

Baele, Anthe. “Participatieve observatie Atlas.” in Veldnotities participatieve observatie bij Atlas in Antwerpen (03/02/2022-10/03/2022).

Bundel Huis van de Europese geschiedenis. Participatieve observatie Atlas. Les 6. 24 februari 2022. Intern document: 1. Geschiedenis en ontstaan België. Googledrive ‘Stad en Land’, Atlas, geraadpleegd 1 mei 2022.

Intern document: 2.1. Historische processen. Googledrive ‘Stad en Land’, Atlas, geraadpleegd 1 mei 2022. Intern document: 2.2. Methodieken historische processen. Google Drive ‘Stad en Land’, Atlas, geraadpleegd 5 mei 2022.

Intern document: 3. Grondwet van België. Google Drive ‘Stad en Land’, Atlas, geraadpleegd 5 mei.

Intern document: Europese Unie, rechten en democratie. Google Drive ‘Stad en Land’, Atlas, geraadpleegd 5 mei.

Intern document: Overzicht vormingsmomenten historische ontwikkeling — MO (2019). Antwerpen: Atlas, 2019.

Koenraad Vandenbussche (projectmanager Vlaams Agentschap Integratie en Inburgering). Interview door Anthe Baele (student Universiteit Gent). Antwerpen, 08.04.2022.

Leerkracht X (Maatschappelijke Oriëntatie aan Atlas). Interview door Anthe Baele (student Universiteit Gent). Antwerpen, 25.03.2022.

Questionary about ‘History in integration courses’. Google forms: vragenlijst respondenten. Ingevuld op 16 maart 2022.

World War I. Google Classroom BAMA feb-ma 2022. 01.02.2022. Geraadpleegd 01 mei 2022, http://www.inflandersfields.be, http://www.passchendaele.be.

Youtube video: Belgium, the movie. Google Classroom BAMA feb-ma 2022. 01.02.2022. Geraadpleegd 01 mei 2022, http://www.youtube.com.

Youtube video: Introducing Belgium van The Atlantic Community Series — NATO Documentaries. Google Classroom BAMA feb-ma 2022. 22.02.2022. Geraadpleegd 01 mei 2022, www.youtube.com.

Gedrukte bronnen

Afsprakennota Inburgeringsbeleid. Brussel, Vlaamse regering, 2000.

Beleids- en begrotingstoelichting Gelijke Kansen, Integratie en Inburgering Begroting 2022’, Pub. L. No. 13-Z

(2021-2022)-Nr. 1. Brussel, Vlaams minister Integratie en Inburgering, 2021..

Beleidsnota 2014-2019: Integratie en inburgering. Brussel, Vlaams minister Integratie en inburgering Liesbeth Homas, 2014.

Beleidsnota Gelijke Kansen, Integratie en Inburgering 2019-2024. Brussel: Bart Somers, 2019: Pub. L. No. 141–1.

Beleidsnota Inburgering & Integratie 2009-2014. Brussel: Geert Bourgeois, Minister van Inburgering en Integratie, 2009, 22.

Besluit van de Vlaamse regering betreffende de richtlijnen voor maatschappelijke oriëntatie en trajectbegeleiding in het kader van het Vlaamse inburgeringsbeleid Pub. L. No. 2004035897. Brussel: Ministerie Gezin en Maatschappelijk Welzijn, 2004.

Bossuyt, Marc. “Eindverslag: commissie “ter invulling van de cursus maatschappelijke oriëntatie”.” Brussel: Commissie ‘ter invulling van de cursus maatschappelijke oriëntatie’, 2006.

De Jaegher, Isolde, Els Van Steen, en Jozefien Desaever. "Handleiding MO." Brussel: Agentschap Integratie en Inburgering, 2014.

Decreet betreffende het Vlaamse inburgeringsbeleid. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003.

Decreet tot wijziging van het decreet van 7 juni 2013 betreffende het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid 2021–32190. Brussel: Vlaamse regering, 2021.

Devlieger, Mieke, Dirk Lambrechts, Carine Steverlynck, Chris Van Woensel “Verbindingen: eindrapport werkjaar 2012-2013 van de inhoudelijke inspectie inburgering.” Eindrapport onderwijsinspectie, Vlaamse overheid, 2013.

Formuleren van onderwijsdoelen MO. Leeromgeving ‘Stad en Land’ (SL). Brussel: Agentschap integratie en inburgering, Atlas, en In-Gent, 2022.

Het Vlaamse beleid naar etnisch-culturele minderheden. Jaarrapport 1999. Brussel, ICEM, 1999.

Jaarrapport 2000 inzake het Vlaamse beleid naar etnisch-culturele minderheden. Brussel: ICEM, 2001.

Jaarverslag AGII 2017. Brussel: Agentschap Integratie en Inburgering, 2017.

Koninklijk Commissariaat voor het Migrantenbeleid (KCM). "Integratie(beleid): een werk van lange adem. Deel 1: Bakens en eerste voorstellen." KCM, 1989.

Landuyt, Renaat en Ben Weyts, Verslag vergadering Commissie voor Buitenlands Beleid, Europese Aangelegenheden, Internationale Samenwerking Toerisme en Onroerend Erfgoed. Vraag om uitleg over het voorstel van de Europese Commissie om de aanwezigheid van arcylamide in voedsel te doen afnemen en degevolgen hiervan voor de Belgische frietcultuur. Brussel: Commissie voor Buitenlands Beleid, Europese Aangelegenheden, Internationale Samenwerking, Toerisme en Onroerend Erfgoed, 2017. Pub. L. No. 2553, 2016–2017.

Maatschappelijk Oriëntatie: algemene doelstelling 2016. Brussel, Antwerpen en Gent, Agentschap Integratie en Inburgering, Atlas en In-Gent, 2016.

Migratie als constante: migratiepijlers in de Belgische geschiedenis. Brussel: Agentschap Integratie en Inburgering, 2021.

Nota aan de Vlaamse regering: hertekening inburgeringstraject. Brussel: minister van inburgering en gelijke kansen, 2020.

Nota aan de Vlaamse Regering. Betreft: Hertekening inburgeringstraject Pub. L. No. 0868/1. Brussel: minister Integratie en Inburgering Bart Somers, 2020.

Ontwerp van decreet tot wijziging van het decreet van 7 juni 2013 betreffende het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid. Pub. L. No. 818-Nr. 1. Brussel: Commissie voor Binnenlands Bestuur, Gelijke Kansen en Inburgering, 2021.

Opdrachtbrief commissie canon van Vlaanderen. Brussel: Minister van Onderwijs Ben Weyts, 2020. Regeerakkoord 1999: Een nieuw project voor Vlaanderen. Brussel: Vlaamse regering, 1999.

Regeerakkoord Vlaamse Regering 2004-2009: Vertrouwen geven, verantwoordelijkheid nemen. Brussel: Vlaamse regering, 2004.

Regeerakkoord Vlaamse Regering 2019-2024. Brussel: Vlaamse regering, 2019.

Silwal, Raja. “De Onderwijsdoelen MO: Sokkels.” Op articulate 360. Geraadpleegd 05 mei 2022, http://www.360.articulate.com (interne website onderwijsdoelen MO gericht aan docenten MO).

Somers, Beleidsnota Gelijke Kansen, Integratie en Inburgering 2019-2024. Brussel: minister Integratie en Inburgering Bart Somers, 2019.

Van de Pol, Sanne, Joris Michielsen, en Peter De Cuyper. "Integratie in Vlaanderen: Fact Sheet 5." Steunpunt beleidsrelevant onderzoek, 2013.

Visietekst Onthaalbeleid. Brussel: Vlaams Minderhedencentrum (VMC), 2000.

Vlaamse regering 2019-2024: regeerakkoord. Brussel: Vlaamse regering, 2019.

Wet betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, 1980121550. Brussel: 15 december 1980.

Websites

Aerts, Koen. “Repressie.” Belgium WWII. Geraadpleegd 20 april 2022. http://www.belgiumwwii.be.

Keulen, Marino. “Cursus MO als sluitsteen van nieuw inburgeringsbeleid.” Marino Keulen blog. Geraadpleegd 12 april 2022, http://www.marinokeulen.blogspot.be.

Onbekend. “About this journal.” geraadpleegd 20 april 2022. http://www.journals.sagepub.com.

Onbekend. “Atlantic Community Committee — NATO Archives Online.” NAVO. Geraadpleegd 5 mei 2022. http://www.archives.nato.int.

Onbekend. “Betekenis ‘canon’.” Geraadpleegd 10 april 2022. http://www.vandale.nl.

Onbekend. “Confederalisme blijft kern van N-VA programma.” N-VA, 11.10.2017. Geraadpleegd 5 april 2022. http://www.n-va.be.

Onbekend. “De Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap.” Geschiedenis Vandaag. Geraadpleegd 20 april 2022. http://www.geschiedenisvandaag.nu.

Onbekend. “De N-VA stempel op het Vlaams regeerakkoord.” N-VA. 01.10.2019. Geraadpleegd 4 april 2022. http://www.n-va.be.

Onbekend. “De zesde staatshervorming.” Belgium.be, informatie en diensten van de overheid. Geraadpleegd 21 april 2022. http://www.overheid.vlaanderen.be.

Onbekend. “Feb 5, 1885 CE: Belgian King Establishes Congo Free State.” This day in Geographic History: National Geographic. Geraadpleegd 1 mei 2022. http://www.nationalgeographic.be.

Onbekend. “Hendrik Conscience: Strijder voor Vlaamse taal en cultuur.” Literatuurgeschiedenis. Geraadpleegd 15 mei 2022. http://www.literatuurgerschiedenis.org.

Onbekend. “Integratie en inburgering in Vlaanderen.” Vlaanderen.be. Geraadpleegd op 15 april 2022. http://www.vlaanderen.be.

Onbekend. “Op zoek naar ons DNA.” Vlaanderen Intern, 04.04.2018. Geraadpleegd 05 mei 2022, http://www.overheid.vlaanderen.be.

Onbekend. “Programma: een onafhankelijk Vlaanderen.” Vlaams Belang. Geraadpleegd 4 april 2022. http://www.vlaamsbelang.be.

Onbekend. “Visie en Missie.” Agentschap voor Integratie en Inburgering. Geraadpleegd 20 april 2022. http://www.integratie-inburgering.be.

Onbekend. “Vlaamse Symbolen." Vlaamse overheid. Geraadpleegd 14 april 2022. https://www.vlaamsparlement.be.

Onbekend. “Wat doet Atlas?” Atlas, Integratie en inburgering, Antwerpen. Geraadpleegd 15 april 2022. http://www.atlas.be.

Onbekend. België in cijfers, Migratiesaldo van 41756 personen in 2020. Statbel. Geraadpleegd 08 februari 2022. http://www.statbel.fgov.be.

Smith, Matthew. “How unique are British attitudes to empire? YouGov. Geraadpleegd 3 mei 2022. http://www.yougov.co.uk.

Krantenartikels

Aerts, Koen, Marnix Beyen, Marc Boone, Gita Deneckere, Henk De Smaele, Bruno De Wever, Luc Duerloo, Jelle Haemers, Wouter Ryckbosch, Jo Tollebeek, Karel van Nieuwenhuyse, Tom Verschaffel, Antoon Vrints, Kaat Wils en Anne Winter. “De eenzijdige blik van de Canon van Vlaanderen.” De Standaard. 07.10.2020.

Pauli, Walter. “Emmanuel Gerard: “Voor de meeste Vlamingen is de geschiedenis één groot zwart gat.” Knack 18.11.2020.

Theys, Mattias. “De Vlaamse canon zal divers zijn of niet zijn.” Knack. 1104.2021.

Van Oost, Olga en Roel Daenen. “Het begin van het canonvirus? Werkzaamheden commissie Canon van Vlaanderen van start.” Faro 2021, 2. Geraadpleegd 05 april 2022. http://www.foliomagazines.be.

Verstappen, Tom. “The Flemish Movement: How Language Shaped Belgium.” The Brussels Times 23.07.2018.

Dejaegher, Peter. "Vlaming wordt onverdraagzamer." De Standaard, 24 .02.1999.

CDC. "In 2004 krijgt iedere nieuwkomer Nederlands en sociale basislessen." De Standaard, 25.05.2002.

Verhofstadt, Guy. "Ontwikkeling zonder grenzen." De Standaard, 28.09.2002.

Oliha, Christopher. "Inburgeringsdecreet gaat niet over inburgering." De Standaard, 03.03.2003.

Standaert, Luc. "Weinig afhakers bij inburgeringscursussen." Het Belang van Limburg, 21.10.2002.

Rogiers, Filip en Koen Vidal, “De politieke wereld heeft de integratie nooit ernstig genomen".” De Morgen, 21.10.2002.

Dobbelaere, Bart. "Discussie over verplichting beheerst inburgeringsdecreet." De Standaard. 14.10.2002.

MG, “Protest tegen ontslagen bij Agentschap Inburgering: ‘Niets te verliezen.” De Standaard. 23.01.2018.

James Orwell, "As I Please." Tribune. 04.02.1944.

Literatuur

Abicht, Ludo, Louis Baeck en Raoul Bauer. Hoe Vlaams zijn de Vlamingen? Over identiteit. Leuven: Davidsfonds, 2000.

Adriaansen, Robbert-Jan en Tina van der Vlies. “Discussiedossier: uitdagingen voor de hedendaagse historische cultuur: een inleiding.” Tijdschrift voor Geschiedenis 134, nr. 1 (2021): 102-108.

Anderson, Benedict. Imgagined communities: reflections on the origin and spread of nationalism. Londen, New York: Verso, 1983.

Anderson, Stephanie. “The Stories Nations Tell: Sites of Pedagogy, Historical Consciousness, and Narratives.” Canadian Journal of Education 40, nr 1 (2017): 1-38.

Angehrn, Emil. Geschichte und Identität. Berlijn: Walter de Gruyter, 1985.

Ashworth, G.J., B.J. Graham en J.E. Tunbridge. Pluralising Pasts: Heritage, Identity and Place in

Multicultural Societies. Londen: Ann Arbor Pluto Press, 2007.

Assman, Aleida. “Re-framing memory. Between individual and collective forms of constructing the past.” In Performing the Past: Memory, History and Identity in Modern Europe, uitgegeven door Karin Tilmans, Frank van Vree en Jay Winter, 33-50. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2010.

Bentrovato Denise en Karel Van Niuewenhuyse. “Confronting “Dark Colonial Pasts: A Historical Analysis of Practices of Representation in Belgian and Congolese Schools, 1945-2015.” Paedagogica Historica 56, nr. 3 (2020): 1-28.

Berger, Stefan, Mark Donovan en Kevin Passmore, eds. Writing national histories: Western Europe since 1800. Londen, New York: Routledge, 1999.

Bertels, Inge. “Antwerpen: het Centraal Station. Een spoorwegkathedraal.” In België, een parcours van herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expansie. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

Blommaert, Jan en Albert Martens. Van blok tot bouwsteen: een visie voor een nieuw lokaal migrantenbeleid. Antwerpen: EPO, 1999.

Boone, Marc. “Geschiedenis en Geschiedschrijving als gewillige dienstmaagden van de politiek? Casus: de historische canon van Vlaanderen.” Wetenschappelijke tijdingen op het gebied van de geschiedenis van de Vlaamse Beweging 80, nr. 1 (2021): 37-63.

Brouwers, Rowan, Zeger Verleye en Pieter Verheyen. “De steun voor dekolonisering in België in kaart gebracht: tussen politieke gevoeligheden en maatschappelijke aanvaarding.” Tijdschrift Sociologie (2022): 128-162.

Buelens, Geert. “Antwerpen: de Handelsbeurs. Een breuk in de Vlaamse Beweging.” In België, een parcours van herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expansie. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

Buelens, Jo. “Volksraadplegingen: kan België wat leren van Nederland?” Res Publica, het lokale referendum in de praktijk, 51, nr. 1 (2009): 13-31.

Cambier, Bert. “Inburgerings als verplichting: een stap in de juiste richting? Een semantische studie naar de praktische culturalisering van het burgerschap in Vlaanderen.” Masterproef: Universiteit Gent, 2018.

Caramani, Daniele en Luca Manucci. “National Past and Populism: The Re-Elaboration of Fascism and Its Impact on Right-Wing Populism in Western Europe.” West European Politics 42, nr. 6 (2019): 1159-1187.

Colin, Lindsay en Mikkel Mailand. “Different routes, common directions? Activation policies for young people in Denmark and the UK.” Public Management Review 7, nr. 3 (2004): 195-207.

Cools, Hans. “Antwerpen: het Rubenshuis. Hoe artistieke grootheid wordt opgeroepen.” In België, een parcours van herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expansie. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

Danziger, James. Understanding in the Political World. A Comparative Introduction to Political Science. New York: Longman, 2003.

De Meester, Tom. “De exclusieve natiestaat. Pleidooi voor een constructivistische benadering van nationalisme en nationale identiteit.” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 27, nr. 3-4 (1997): 473-547.

De Ridder, Matthijs. “Antwerpen: het Hendrik Conscienceplein. Ter veredeling zyner medeburgers.” In België, een parcours van herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expansie. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

De Wever, Bruno, Tom de Paepe, Paul Janssenswillen en Karel Van Nieuwenhuyse. “Dienstmeid of kritische vriendin? Waarom een Vlaamse canon geen goed idee is voor het geschiedenisonderwijs.” Karakter. Tijdschrift van Wetenschap 68, nr. 17 (2019): 1-5.

Deleu, Jozef; ed. Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, 1980.

Deneckere, Gita, Tom De Paepe, Bruno De Wever en Guy Vanthemsche. Een geschiedenis van België. Gent: Academia Press, 2017.

Deneckere, Gita, Tom De Paepe, Bruno De Wever en Guy Vanthemsche. “België avant la lettre.” In Een geschiedenis van België. Gent: Academia Press, 2017.

Deneckere, Gita. “Vlaamse identiteit of verdeeldheid? Straatmanifestaties als graadmeter voor groepsgevoel.” Cahiers du temps present, 3, 1997.

Dhoest, Alexander. De verbeelde gemeenschap: 50 jaar Vlaamse tv-fictieen de constructie van een nationale identiteit. Leuven: Leuven University Press, 2004.

Dierickx, Bjorn. “Culturele omgang met het eigen koloniale verleden in België 1970-2000.” Masterproef: KUL, Leuven, 2015).

Dierkens, Alain. “Brussel: het standbeeld van Godfried van Bouillon. De geest van de kruistocht.” In België, een parcours van herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expansie. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

Durlinger, Thomas. “Erfgoed als symbool voor vernieuwing: de rol van erfgoed in de constructie en communicatie van de Vlaamse competitieve identiteit.”Masterproef, Universiteit Utrecht, 2012.

Duyvendak, Jan Willem, Peter Geschiere en Evelien Tonkens. The Culturalization of Citizenship. Londen: Palgrave Macmillan UK, 2016.

Fermont, I. “De allochtoon als nieuwe Belg: “monoculturele sokkel” of diversiteit? “Normen en waarden” & “rechten en plichten” op de rooster gelegd.” Nieuwsbrief van het Vlaams Minderhedencentrum 5, nr 2 (2004): 6-19.

Fouquart, Annelies. “Le nouveau cursus Maatschappelijke Oriëntatie est arrivé!” BinnenBand, 2008. Gadamer, Hans-Georg. Truth and Method. New York: Continuum, 2006.

Gellner, Ernest. Culture, Identity and Politics. Cambridge: Cambridge University Press, 1987. Gellner, Ernest. Naties en nationalisme. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1994.

Ghislain Verstaete, Nele Verbruggen, en Marijke Cornelis, "Onderzoek naar de plaats, rol en organisatie van maatschappelijke oriëntatie en trajectbegeleiding binnen het onthaaltraject voor nieuwkomers als doelgroep van het Vlaamse Minderhedenbeleid." Onderzoeksovereenkomst tussen het Centrum voor Interculturele Communicatie en Interactie (Universiteit Gent) en de Vlaamse Gemeenschap ten laste van de begroting van Gezin en Maatschappelijk Welzijn (Universiteit Gent,2000), 15.

Gillaerts, Paul, Hilde van Belle en Luc Ravier, eds. Vlaamse identiteit: mythe én werkelijkheid. Leuven: Acco, 2002.

Goddeeris, Idesbald. “Colonial Streets and Statues: Postcolonial Belgium in the Public Space,” Postcolonial Studies 18, nr. 4 (2015): 397-409.

Goddeeris, Idesbald. “Square de Léopoldville of Place Lumumba? De Belgische (Post)Koloniale Herinnering in de Publieke Ruimte.” Tijdschrift voor Geschiedenis 129, nr 3. (2016): 349-372.

Grever, Maria en Cornelia Anna Maria van Boxtel. Verlangen naar tastbaar verleden: erfgoed, onderwijs en historisch besef. Hilversum: Verloren, 2014.

Grever, Maria en Kees Ribbens, Nationale identiteit en meervoudig verleden. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007.

Grever, Maria en Robbert-Jan Adriaansen. “Historical Consciousness: The Enigma of Different Paradigms.” Journal of Curriculum Studies 52, nr 6 (2019): 814-830.

Grever, Maria en Robbert-Jan Adriaanssen. “Historical Culture: A Concept Revisited,” in Palgrave Handbook of Research in Historical Culture and Education, uitgegeven door Mario Carreto, Stevan Berger en Maria Grever, 73-89. Londen: Palgrave Macmillan UK, 2017.

Grever, Maria. “Dilemma of common and plural history: reflections on History Education and Heritage in a Globalizing World.” In History Education and the Construction of National Identities, uitgegeven door Mario Carretero, Mikel Asensio en María Rodríguez-Moneo. Verenigde Staten: Information age publishing Inc., 2012.

Grever, Maria. “Fear of Plurality: Historical Culture and Historiographical Canonization in Western Europe.” In Gendering historiography: beyond national canons, uitgegeven door A. Epple en A. Schaser. Frankfurt: Campus, 2009.

Grever, Maria. “Plurality, Narrative and the Historical Canon.” In Beyond the Canon: History for the Twenty-first Century, uitgegeven door Maria Grever en Siep Stuurman. Hampshire: Palgrave, 2007.

Gryp, Dieter, Patrick Loobuyck en Griet Verschelden. “Burgerschap in inburgering: eenstemmigheid of politieke consensus? Een onderzoek naar discourscoalities in het Vlaamse inburgeringsdecreet. Gent: Faculteit Mens en Welzijn, departement Sociaal Werk, Hogeschool Gent, 2007.

Halbwachs, Maurice. La mémoire collective. Parijs: Presses universitaires de France, 1986 [1950].

Hall, Stuart en Paul Du Gay, eds. Questions of cultural identity. Londen: Thousand Oaks, Calif: Sage, 1996.

Hartog, François. “Time and Heritage.” Museum International 57, nr. 3. (2005): 7-18.

Hartog, François. Régimes d’historicité. Présentisme et experiences du temps. Parijs: Seuil, 2003.

Hustinx, Lesley. “Hurenkamp, M, E Tonkens & J.W.Duyvendak (2012), Crafting Citizenship: Negotiating Tensions in Modern Society. Palgrave Macmillan.” Recensie van Crafting Citizenship: Negotiating Tensions in Modern Society door Jan Willem Duyvendak, Peter Geschiere en Evelien Tonkens, Tijdschrift voor Sociologie 2 (2013): 174-178.

Jacobs, Dirk. “Inburgering. Van integratie naar acculturatie.” Ex tempore: historisch tijdschrift KU Nijmegen 19, nr. 13 (2001): 1-10.

Jérome Baschet. Défaire la tyrannie du present. Temporalités émergentes et futurs inédits. Parijs: La Découverte, 2018.

Jonker, Ed. “Inburgering. Identiteit, loyaliteit en burgerschap.” Tijdschrift voor Geschiedenis 120, nr. 4 (20076): 430-491.

Jonker, Ed. “Sotto Voce.” In Conroverses rond de canon. Assen: Van Gorcum, 2006.

Joppke, Christian. Toward Assimilation and Citizenship. Londen: Palgrave Macmillan, 2014.

Koselleck, Reinhart. Zeitschichten: studien zur historic (mit einem betirag von Hans-Georg Gadamer. Frankfurt: Suhrkamp Verlag, 2000.

Krathwohl, David R. “Revising Bloom’s Taxonomy.” Theory into practice 41, nr. 4 (2002): 212-218.

Lambert, Veronique. “De Guldensporenslag. Van fait-divers tot ankerpunt van de Vlaamse identiteit (1302-1838): de natievormende functionaliteit van historiografische mythen.” Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 115, nr 3. (2000): 365-391.

Lamberts, Miet, Peter de Cuyper en Johan Geets. “Het Vlaams inburgeringsbeleid geëvalueerd: synthese.” Rapport voor de Vlaamse regering, Leuven: KUL, 2007.

Lamberty, Max en Arie Wolter Willemsen, Twintig eeuwen Vlaanderen. Hasselt: Heideland-Orbis, 1974.

Littler, Jo en Roshi Naidoo. The Politics of Heritage: the legacies of race. Londen: Routledge, 2005.

Loobuyck, Patrick. “Voorbij de multiculturele samenleving.” Samenleving & Politiek 10, nr. 3 (2003): 47-48.

Morelli, Anne, ed. De grote mythen uit de geschiedenis van België, Vlaanderen en Wallonië. Berchem: Epo, 1999.

Naidoo, Roshi en Jo Littler. “White past, multicultural present: heritage and national stories.” Uitgegeven door Robert Philips en Helen Brocklehurst. Verenigd Koninkrijk: Palgrave, 2004.

Nora, Pierre. “Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.” Representations 26 (1989): 7-25.

Nora, Pierre. Les lieux de mémoire. Parijs: Gallimard, 1984.

Paul, Herman. “Wat is presentisme? Over historische cultuur in de 21e eeuw.” Tijdschrift voor Geschiedenis 134, nr 1 (2021): 109-117.

Peters, André, Jan Schalk, Dymphna Meijneken, Celina Mensinga en Hans Voutz. “Veranderingen in de relatie tussen overheid en burger, een uitdaging voor onderzoekers: een verkenning van de VSO-netwerkgroep.” Beleidsonderzoek Online (2012): 1-10.

Pierik, Roland. “Burgerschap en inburgering.” Recht der Werkelijkheid 33, nr. 1 (2012): 20-40.

Pinxten, Rik. Het nieuwe vertrouwen. Berchem: EPO, 2018.

Poel, Rebecca. “Identiteit en onderwijs: een discoursanalyse van het publieke debat rond de Vlaamse canon.” Masterproef, Universiteit Gent, 2021.

Ratcliffe, Peter. Conceptualizing ‘race’, ethnicity and nation: towards a comparative perspective. Londen: UCL Press, 1994.

Reynbeau, Marc. “Groei van een Vlaamse identiteit.” Ons Erfdeel 27 (1984): 310-311.

Reynebeau, Marc. Het klauwen van de leeuw: De Vlaamse identiteit van de 12de tot de 21ste eeuw. Leuven: Van Halewyck, 1996.

Ruijters, Manon. “Benjamin Samuel Bloom Taxonomie.” In Canon van leren & ontwikkelen: 50 concepten en hun grondleggers, uitgegeven door Manon Ruijters, Rika Schut en Robert-Jan Simons. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam, 2021.

Rutten, Kris, André Mottart en Ronald Soetart. “The Rhetorical Construction of the Nation in Education: The Case of Flanders.” Journal of Curriculum Studies 42 nr. 6 (2010): 775-90.

Ruys, Manu. De vlamingen: een volk in beweging, een natie in wording. Tielt: Lannoo, 1980.

Said, Edward W. Orientalism. Londen: Penguin, 2003.

Salaets, Heidi. “Het “ik” en het “wij-gevoel”: een beschouwing.” In Vlaamse identiteit: mythe én werkelijkheid, uitgegeven door Paul Gillaerts, Hilde van Belle en Luc Ravier. Leuven: Acco, 2002.

Sontag, Susan. Regarding the pain of others. New York: Farrar, Straus en Giroux, 2003.

Stilz, Anna. “Civic Nationalism and Language Policy.” Philosophy & Public Affairs 37, nr. 3 (2009): 257-259.

Stuurman, Siep. “Integration, assimilation and exclusion in the making of modern nations.” Tijdschrift voor Geschiedenis 120, nr. 4 (2007).

Swyngedouw, Marc, Koen Abts, Sharon Boute, Bart Meuleman en Jolien Galle. Het Communautaire in de verkiezingen van 25 mei 2014. Analyse op basis van de postelectoral verkiezingsonderzoeken 1999-2014. Leuven: Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek, 2015.

Taylor, Charles. “The Politics of Recognition,” in Multiculturalism and the Politics of Recognition, uitgegeven door Amy Gutmannn. Princeton: Princeton University Press, 1999.

Tollebeek, Jo. ed. België, een parcours aan herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expanise. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

Van de Putte, Andre. “Burgerschap in een multiculturele wereld.” In De multiculturele samenleving in conflict: interculturele spanningen, multiculturalisme en burgerschap, uitgegeven door Bart van Leeuwen en Ronald Tinnevelt. Leuven: Acco, 2005.

Van Den Bossche, Geert en Sami Zemni. “Allochtonen Aller Landen... Burger U in. Wat het debat over inburgeringsplicht ons kan vertellen over identiteit(en). In Identiteiten en dysfuncties, uitgegeven door August Van den Brande. Gent: Academia Press, 2002.

Van den Brande, Jacqueline. “Inburgering en maatschappelijke kwetsbaarheid: de andere kant van het Vlaamse beloofde land?” Masterproef, Universiteit Gent, 2008.

Van der Zwan, Arie en Han Entzinger. “Beleidsopvolging minderhedendebat.” Advies in opdracht van de Minister van Binnenlandse Zaken, Den Haag, 1994.

Van Ginderachter, Maarten. “Wereldgeschiedenis van Nederland en Vlaanderen: over de (on)mogelijkheid van een open, globale en niet-nationalistische geschiedenis voor een breed publiek.” Tijdschrift voor Geschiedenis 133, nr. 1 (2020): 89-103.

Van Hofstraeten, Bram en A.M.J.A. Berkvens. “Een kanttekening bij de historiografie van de Guldensporenslag.” In Ten Defintieven Recht doende... Louis Berkvens Amicorum. Maastricht: Koninklijk Limburgers Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, 2018.

Verbeeck, Georgi. “Legacies of an Imperial Past in a Small Nation. Patterns of Postcolonialism in België.” European Politics and Society 21, nr. 3 (2020): 296-306.

Verbeeck, Georgi. “Verbeelde gemeenschappen.” Tijdschrift voor Geschiedenis 133, nr 1. (2020): 116-118.

Verhaeghe, Paul. Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij, 2012.

Verhoeven, Hans, Jochen Anthierens, Dany Neudt en Albert Martens. “Het Vlaamse minderhedenbeleid gewikt en gewogen: evaluatie van Vlaamse minderhedenbeleid 1996-2022.” Rapport van de Vlaamse regering, KUL, 2003.

Verschaffel, Tom. “Tongeren: het standbeeld van Ambiorix. De roem van de Oude Belgen.” In België, een parcours van herinnering. Plaatsen van geschiedenis en expansie. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.

Verstraeten, Pieter en Dirk De Geest. “Hendrik Conscience op zoek naar de moderne roman. Personages in De Leeuw van Vlaenderen.” Verslagen & Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren 123, nr 2+3 (2013): 173-192.

Vries, P.H.H. “Een terugkeer van het nationalisme.” Beleid & Maatschappij 1995, nr. 2 (1995): 78-91.

Wets, Johan. “Arbeid en Maatschappelijke Dwarsverbindingen: Evaluatie van de inhoudelijke en financiële aspecten van het Vlaamse inburgeringsdecreet.” Onderzoeksvoorstel VIONA, Leuven, 2004.

White, Hayden. Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe. Baltimore & Londen: JHU Press, 1975.

Wils, Lode. “Conscience in de Vlaamse natievorming.” Verslagen & Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren 123 nr 2+3 (2013): 107-120.

Wilschut, Arie en Hessel Nieuwelink. “Definitie van burgerschap.” Hogeschool Amsterdam, Kenniscentrum Onderwijs en Opvoeding, 2016.

Witte, Els. Geschiedenis van Vlaanderen: van de oorsprong tot heden. Brussel: Uitgeverij Historische getuigen, 1983.