Kinderen van de dekolonisatie
Als we toekomstgericht onderwijs willen inrichten, moeten we rekening houden met begrippen die belangrijk en veelvoorkomend zijn in een multimediale, superdiverse maatschappij. Zaken als diversiteit, dekolonisatie en antiracisme komen vooral bij dat laatste aspect aan bod en worden dan ook meer dan eens aangehaald in gesprekken over de toekomst van het onderwijs. Toch moeten we niet enkel denken aan de toekomst wanneer we deze onderwerpen bespreken aangezien het verleden ons er net zoveel over kan leren. Zo leren we meer over onze geschiedenis en kunnen we kritisch stilstaan bij de doorwerking van koloniale en racistische idealen en opvattingen uit het verleden. In het Vlaamse culturele milieu zien we hiervoor, na de collectieve stilte over het Vlaamse koloniale verleden tijdens de twintigste eeuw (Nsayi 2020: 199), steeds meer aandacht door televisieprogramma’s als Kinderen van de kolonie (2018) en de columns en literaire werken van de Afro-Belgische literaire gemeenschap als Dalilla Hermans en Nadia Nsayi. Desondanks zijn er weinig onderzoeken naar de integratie van deze onderwerpen in het onderwijs. Om die reden tracht ik met mijn onderzoek een stand van zaken te geven van de postkoloniale blik in het Vlaamse literatuuronderwijs door de behandelde werken, de methode en de functies van deze vorm van literatuuronderwijs te onderzoeken
Uit de resultaten van mijn enquête, handboekenonderzoek en focusgesprek blijkt dat elke leerkracht een plaats reserveert voor (post)koloniale literatuur in de lessen Nederlands. Dit aantal is wel afhankelijk van de individuele leerkracht en vertoont duidelijke tendensen. Zo is er duidelijk een voorkeur voor literatuur van witte, Europese mannen. Werken als Max Havelaar; of De koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij (1860) van Multatuli en Bezonken rood (1981) van Jeroen Brouwers staan dan ook in de top drie. Daarbij merken we ineens een tweede tendens op: de dominantie van literatuur over Nederlands-Indië. Leerkrachten bespreken nauwelijks literatuur over de Vlaamse koloniale geschiedenis en beperken zich vooral tot de Black Venus-reeks (1968) van Jef Geeraerts, een controversieel werk dat veel critici bestempelen als racistisch. Daarnaast komt het perspectief van zwarte auteurs nauwelijks aan bod tijdens deze lessen, waardoor het kolonisatieverhaal niet genuanceerd wordt. Daardoor kunnen we besluiten dat het onderwijs nog niet naar elke stem luistert en dat het witte, Eurocentrische perspectief nog domineert.
Hoewel het onderwijs de koloniale situatie niet nuanceert aan de hand van literatuur, kunnen we leerlingen manieren aanleren om kritisch te kijken naar de (post)koloniale literatuur en situatie. Bij een les over deze literatuur is het in de eerste plaats noodzakelijk om alle vier paradigma’s van het literatuuronderwijs te verwerken. In haar onderzoek beschrijft Janssen (1998) de vier paradigma’s als vier mogelijke invalshoeken om literatuur te benaderen: persoonlijk, maatschappelijk, cultureel en esthetisch.
Figuur 1: didactische paradigma's van het literatuuronderwijs (Janssen 1998) en de twee onderliggende dimensies (Verboord 2003); afbeelding uit Witte, Mantingh & Van Herten (2017: 127).
Vaak ligt de nadruk in de lessen literatuur op die laatste twee invalshoeken. Zo maken veel leerkrachten gebruik van close reading, een methode waarbij de nadruk ligt op de details van de tekst en de context buiten beschouwing blijft, en literaire bouwstenen, aspecten in een tekst die verschillend ingevuld kunnen worden, om literatuur te bespreken met leerlingen. Leerkrachten vullen dit echter vaak aan met klasgesprekken, waarbij ook de inbreng van de leerlingen belangrijk is. Enkele leerkrachten zetten daarbij in op het persoonlijke paradigma, in de vorm van leeservaring/-plezier of de empathische gevoelens van de leerling als lezer, maar dat is niet altijd het geval. Ook de maatschappelijke context is – vooral in de handboeken – niet altijd aanwezig, ondanks de voordelen voor de interpretatie. Een goed begrip van een (post)koloniale literaire tekst steunt nochtans op deze vier ‘pilaren’. Wanneer alle vier paradigma’s verwerkt worden in de les, heeft de leerling namelijk de basis om de tekst te interpreten, maar dit betekent nog niet dat de postkoloniale blik verwerkt is in het lesverloop en het eurocentrisch perspectief vermeden wordt. Om deze valkuil te vermijden, kunnen we leerlingen voorstellen aan postkoloniale concepten als deconstructie, waarbij leerlingen op zoek gaan naar koloniale opvattingen en idealen om deze te ontkrachten.
Hoewel leerkrachten minder inzetten op het maatschappelijke paradigma dan op het esthetische en culturele, geven ze wel aan dat ze (post)koloniale literatuur vooral gebruiken voor functies die bij de betrekking hebben op de maatschappij. Dat sluit aan bij de tendens van leerkrachten om de leerlingen te zien als groep in plaats van als individuen. Leerkrachten geven bijvoorbeeld aan dat ze (post)koloniale literatuur bespreken om leerlingen een plezier te doen. Toch heeft elke leerling en elke klas eigen interesses, zoals de leerlingen in het focusgesprek aangaven. Daarnaast zetten leerkrachten nauwelijks in op functies gerelateerd aan een individuele persoon, zoals de ontwikkeling van de eigen identiteit, empathisch vermogen of creatie, ondanks de voordelen voor en noden van leerlingen aan de integratie van etnisch-diverse literatuur.
We merken dus op dat er op de drie vlakken nog ruimte is voor verbetering van de integratie van de postkoloniale blik in het literatuuronderwijs. Daarom geef ik als afsluiter een opsomming van drie tips om de postkoloniale blik meer in te verwerken in het literatuuronderwijs.
- Literatuur van alle stemmen: Laat werken over de Vlaamse kolonisatiegeschiedenis aan bod komen, maar vul dit aan met naslagwerken of hedendaagse literatuur vanuit het andere perspectief dan dat van de kolonisator.
- Verder dan bouwstenen: Wanneer we literatuur van etnische minderen correct willen analyseren en beoordelen beperken we ons best niet tot literaire bouwstenen, maar is het voordelig dat leerlingen ook concepten gebruiken uit de postkoloniale studie als hulpmiddel bij een literaire analyse.
- Persoonlijke in de klas: Hoewel deze literatuur ons veel kan bijleren over maatschappelijke en literair-culturele zaken, is het voordelig om ook stil te staan bij persoonlijke aspecten van deze verhalen.
Ik kan enkel hopen dat ik met deze scriptie leerkrachten en educatieve instanties kan ‘wakker schudden’ en op weg kan helpen naar literatuurlessen die het Vlaamse koloniale verleden erkennen als “een onderdeel van het Belgische en Vlaamse DNA” (Kanobana 2021: 7).
Bronnenlijst
Janssen, T. M. (1998). Literatuuronderwijs bij benadering: een empirisch onderzoek naar de vormgeving en opbrengsten van het literatuuronderwijs Nederlands in de bovenbouw van het havo en vwo. Amsterdam: Thesis Publishers.
Kanobana, S. (red.). (2021). Zwarte bladzijden: Afro-Belgische reflecties op Vlaamse (post)koloniale literatuur. Amsterdam: De Geus.
Nsayi, Nadia. (2020). Dochter van de dekolonisatie. Antwerpen: EPO.
Verboord, M. (2003). Moet de meester dalen of de leerling klimmen. De invloed van het literatuuronderwijs op het lezen van boeken tussen 1975 en 2000 [masterproef]. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Witte, T., E. Mantingh & M. Van Herten (2017). ‘Doodtij in de delta: stand en toekomst van het Nederlandse literatuuronderwijs’. Spiegel der Letteren 59 (1), 115-143.
Bibliografie
Adams, S. & L. De Taeye (2020). ‘Leeslijst van Nederlandstalige auteurs van kleur’. Geraadpleegd op 16 april 2021 via https://docs.google.com/document/d/121zEo51iWKHIyhAJZdgNLIfhrAlWV0BTcLO….
Anderson, B. (1991). Imagined communities. Reflections on the origin and spread of nationalism. (2e dr.). London: Verso.
Antonissen, H. (2019). ‘De auteur die niemand ooit een leugen heeft voorgehouden: over het leven van Paul Brondeel en zijn roman Ik, blanke kaffer’ [tekening]. Karakters. Geraadpleegd op 5 augustus 2022 via https://karakters.nu/kader-paul-brondeel-kaffer/.
Ashcroft, B., G. Griffiths & H. Tiffin (reds.) (1995). The post-colonial studies reader. London:Routledge.
Ashcroft, B., G. Griffiths & H. Tiffin (reds.) (2013). Post-colonial studies. The key concepts. London: Routledge.
Bel, J. (2018). Bloed en rozen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1900-1945. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.
Bernaerts, L., V. Uyttersprot & K. Van der Haven (2018). ‘Leren door literaire kennis: een transhistorische blik’. Nederlandse Letterkunde 23 (3), 331-357.
Bertens, H. (2014). Literary theory. The basics. (3ᵉ dr.). New York: Routledge.
Bhabha, H. (1992). ‘Freedom's basis in the indeterminate’. October 61, 46-57.
Bhabha, H. (1994). The location of culture. London: Routledge.
Boehmer, E. & S. De Mul (2014). ‘Towards a neerlandophone postcolonial studies’. DiGeSt. Journal of diversity and gender studies 1 (1), 61-72.
Bombeke, G, M. Adriaensen, G. Op De Beeck, M. Van Hoof, K. Willems & R. Wuyts (2016). Netwerk TaalCentraal 6: bronnenboek. Wommelgem: Van In.
Bombeke, G., M. Adriaensen, G. Op De Beeck, M. Van Hoof, K. Willems & R. Wuyts (2016) Netwerk TaalCentraal 6: werkboek. Wommelgem: Van In.
Bombeke, G., M. Adriaensen, G. Op De Beeck, M. Van Hoof & R. Wuyts (2016). Netwerk TaalCentraal 5: bronnenboek. Wommelgem: Van In.
Bombeke, G., M. Adriaensen, G. Op De Beeck, M. Van Hoof & R. Wuyts (2016). Netwerk TaalCentraal 5: werkboek. Wommelgem: Van In.
Bousset, H. (1989). ‘Jef Geeraerts: Gangreen 1 (Black Venus)’. In: Anbeek, T., J. Goedgebuure & B. Vervaeck (reds.), Lexicon van literaire werken (1989 – 2014) [Online]. Geraadpleegd op 23 juli 2022 via https://www.dbnl.org/tekst/anbe001lexi01_01/lvlw00202.php#201.
Brems, H., A., Gelderblom & A. Musschoot (2016). Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. (5e dr). Amsterdam: Bakker.
Coulby, D. (2006). ‘Intercultural education: theory and practice’. Intercultural Education 17 (3), 245 – 257.
Crossley, M., & L. Tikly (2004). ‘Postcolonial perspectives and comparative and international research in education: A critical introduction’. Comparative Education 40 (2), 147-156.
D’Haen, T. (2009). ‘Postkoloniale visies op de Nederlandse literatuur’. In: Koch, J. & E. Dynarowicz (reds.), Van koloniale naar wereldliteratuur? Poznan: Adam Miskiewicz University, 9-15.
Darcis, A., A. Nickmans, D. Cromheecke, A. Moens, T. Plets, D. Jossels, S. Van Ballaer, J. Kegels, E. Ooms, M. Heyrman, M. Vandorpe, S. Schaumont, P. Cockelbergh, S. De Laat, S. Roosen, T. De Bock, J. Zelck & E. Begine (2016). Impact Nederlands 6: handleiding voor leerkrachten. Mechelen: Plantyn
Darcis, A., A. Nickmans, D. Cromheecke, A. Moens, T. Plets, D. Jossels, S. Van Ballaer, J. Kegels, E. Ooms, M. Heyrman, M. Vandorpe, S. Schaumont, P. Cockelbergh, S. De Laat, S. Roosen, T. De Bock, J. Zelck & E. Begine (2016). Impact Nederlands 6: leerwerkboek. Mechelen: Plantyn.
Darcis, A., A. Nickmans, A. De Pauw, A. Moens, C. Vekemans, D. Jossels, H. Goeminne, J.
Kegels, J. Simons, M. Heyrman, M. Vandorpe, N. Feytens, P. Cockelbergh, S. De Laat, S. Roosen & T. De Bock (2015). Impact Nederlands: Karakters: bronnenboek. Mechelen: Plantyn.
Darcis, A., A. Nickmans, A. De Pauw, A. Moens, C. Vekemans, D. Jossels, H. Goeminne, J. Kegels, J. Simons, M. Heyrman, M. Vandorpe, N. Feytens, P. Cockelbergh, S. De Laat, S. Roosen & T. De Bock (2015). Impact Nederlands 5: handleiding voor leerkrachten. Mechelen: Plantyn.
Darcis, A., A. Nickmans, A. De Pauw, A. Moens, C. Vekemans, D. Jossels, H. Goeminne, J.
Kegels, J. Simons, M. Heyrman, M. Vandorpe, N. Feytens, P. Cockelbergh, S. De Laat, S. Roosen & T. De Bock (2015). Impact Nederlands 5: leerwerkboek. Mechelen: Plantyn.
De Loore, P. (2013). ‘Moet er nog kaas zijn? Over literatuuronderwijs in Vlaanderen’. Ons Erfdeel 56, 14-22.
De Meyer, I. R. Janssens & N. Warlop (2019). Leesvaardigheid van 15-jarigen in Vlaanderen: Overzicht van de eerste resultaten van PISA2018 [rapport]. Gent: Universiteit Gent.
De Wereld Vandaag (2020, 26 juni). Hernieuwde literaire canon: "Canon moet permanent in beweging zijn" [audio]. Geraadpleegd op 23 juli 2022 via https://radio1.be/luister/select/de-wereld-vandaag/hernieuwde-literaire….
De Witte, S., M. Poriau & L. Depraetere (2020). ‘MET NEMI op interculturele reis. Cultureel bewustzijn stimuleren via migrantenliteratuur in de tweede en derde graad’. Fons 11, 31-33.
Deblauwe, V. (2022). ‘Standbeeld Leopold II op zeedijk Oostende beklad: "Het is de laatste verwittiging"’. VRTNWS [Online]. Geraadpleegd op 1 augustus 2022 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/03/08/standbeeld-leopold-ii-op-zeedij….
Dera, J. (2020). ‘Persoonsvorming in het literatuuronderwijs (over: Marloes Schrijvers, The story, the self, the other. Developing insight into human nature in the literature classroom)’. Levende Talen Tijdschrift 21(2), 35-39.
Dirksen, J. (2013). ‘Leerlingen, literatuur en literatuuronderwijs’. Geraadpleegd op 24 juli 2022 via http://taalunieversum.org/inhoud/von-cahier-1/leerlingen-literatuur-en-….
Elibol, R. (2021). ‘Laat ze me Mars eten: Rasit Elibol over Kollektieve schuld van Edgar Cairo’. In: Elibol, R. (red.), De nieuwe koloniale leeslijst. Amsterdam: Das Mag Uitgevers, 137-143.
Emeis, M. (ed.) (2002). Salman Rushdie. De duivelsverzen. Amsterdam: Uitgeverij Contact.
Floris leest [gebruikersnaam] (2019, 16 juni). Ik, blanke kaffer van Paul Brondeel [video]. Geraadpleegd op 2 augustus 2022 via https://www.youtube.com/watch?v=e0zQViy9wUU.
Gandhi, L. (2019). Postcolonial theory: a critical introduction. (2e dr.). New York: Columbia University Press.
Gijsen, M. (1969). ‘Het Zesde bestaat niet (meer)’. Kunst & Cultuuragenda 2 (30), 3.
Gikandi, S. (2001). ‘Chinua Achebe and the invention of African culture’. Research in African Literatures, 32 (3), 3-8.
Groenendijk, R. (2019). ‘De wereld op z’n kop: Een literatuurles die je kan helpen je wereldbeeld te verbreden’. Levende Talen Magazine 106 (2), 10-14.
Hall, S. (1993). ‘Culture, community, nation’. Cultural Studies, 7 (3), 349-363.
Hermans, D. & E. Rouw (reds.) (2020). Afrolit: moderne literatuur uit de Afrikaanse diaspora. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Pluim.
Hermans, M. (2002). ‘Cultuur en lezen. Verschillen tussen allochtone en autochtone scholieren in leesgedrag en literatuuronderwijs’. In: Raukema, A.M., D. Schram & C. Stalpers (reds.), Lezen en leesgedrag van adolescenten en jongvolwassenen. Delft: Eburon, 155-175.
Hermans, Marianne. (2008). ‘Fictieonderwijs met boeken die van ‘levensbelang’ zijn.’ In: D. Schram (red), Lezen in het vmbo. Delft: Eburon, 103-121.
Hermans, M. (2009). ‘Motiverend literatuuronderwijs met eigentijdse literatuur. De receptie van multiculturele teksten door havo- en vwo-scholieren’. Levende talen tijdschrift 10 (1), 28-37.
Hermans, M. (2018). ‘Verhalen uit een multiculturele samenleving in de literatuurles’. Levende talen magazine 105 (3), 26-33.
Hernot, V. (2019). Literatuuronderwijs, kritisch denken en burgerschaps-vorming [doctoraat]. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam.
Hoving, I. (2004). ‘Niets dan het heden: Over Jamaica Kincaid, de postkoloniale literatuurstudie, en wat er van ons terecht moet komen’. In: Van Kempen, M., P.
Verkruijsse & A. Zuiderweg (reds.), Wandelaar onder de palmen: Opstellen over koloniale en postkoloniale literatuur en cultuur. Leiden: KITLV Uitgeverij, 15-28.
Janssen, T. M. (1998). Literatuuronderwijs bij benadering: een empirisch onderzoek naar de vormgeving en opbrengsten van het literatuuronderwijs Nederlands in de bovenbouw van het havo en vwo. Amsterdam: Thesis Publishers.
Kanobana, S. (2019). ‘Een onbenullige Vlaming in Belgisch-Congo’. De Reactor [Online]. Geraadpleegd op 20 juli 2022 via https://www.dereactor.org/teksten/ik-blanke-kaffer-paul-brondeel.
Kanobana, S. (2021). ‘Congo herlezen: dekoloniseren met Vlaamse koloniale literatuur’.
Knack [Online]. Geraadpleegd op 18 mei 2021 via https://www.knack.be/nieuws/boeken/congo-herlezen-dekoloniseren-met-vla….
Kanobana, S. (red.). (2021). Zwarte bladzijden: Afro-Belgische reflecties op Vlaamse (post)koloniale literatuur. Amsterdam: De Geus.
KANTL (2015). ‘Doel’. Geraadpleegd op 23 juli 2022 via https://canon2015.literairecanon.be/nl/over/doel.
KANTL (2015). De canon: de 50 + 1 mooiste literaire werken uit de Nederlanden. Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag.
KANTL (2020). De canon van de Nederlandstalige literatuur: de 50+1 mooiste literaire werken. Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag.
Lazarus, N. (2004). ‘Introducing postcolonial studies’. In: Lazarus, N. (red.), The Cambridge companion to postcolonial literary studies. Cambridge: Cambridge University Press, 1-18.
Le Bacq, T. & E. De Poorter (2021). ‘VTM knipt controversiële passage uit uitzending met Julie
Van den Steen: “Ik wil me oprecht excuseren”’. Het Nieuwsblad [Online]. Geraadpleegd op 4 mei 2021 via https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210426_97836883.
Luciak, M. (2006). ‘Minority schooling and intercultural education: a comparison of recent developments in the old and new EU member states’. Intercultural Education 17 (1), 73-80.
Ma Neza, L. (2020). ‘Weet jij waarom gekooide vogels zingen?’. In: Hermans, D. & E. Rouw (reds.), Afrolit: moderne literatuur uit de Afrikaanse diaspora. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Pluim, 137-148
Marx, J. (2004). ‘Postcolonial literature and the Western literary canon’. In: Lazarus, N. (red.),
The Cambridge companion to postcolonial literary studies. Cambridge: Cambridge University Press, 83-96.
McClintock, A. (1994). ‘The angel of progress: pitfalls of the term “postcolonialism”’. In:
Williams, P. & L. Chrisman (reds.), Colonial discourse and post-colonial theory. London: Routledge, 291-304.
Meijer, M., & E. J. Van Alphen (1991). De canon onder vuur: Nederlandse literatuur tegendraads gelezen. Amsterdam: Van Gennep.
Memmi, A. (1968). Dominated man. Notes toward a portrait. London, Orion Press.
Minten, I. (2020). ‘Moeten we Jef Geeraerts nog lezen?’. De Standaard [Online]. Geraadpleegd op 23 juli 2022 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20200626_05002296?&articlehash=FhajkxTl….
Morlion, P. (2009). Literatuuronderwijs In Vlaanderen: Het aan de werkelijkheid getoetste verhaal Van dinosaurussen, oude rotten en jonge wolven [masterproef]. Gent: Universiteit Gent.
Nicolaas, M. & S. Vanhooren (2008). Het literatuuronderwijs in Nederland en Vlaanderen. Een stand van zaken [rapport]. Den Haag: Nederlandse Taalunie.
Nsayi, Nadia. (2020). Dochter van de dekolonisatie. Antwerpen: EPO.
Pieterse, S. & L. Snelders (2021). ‘Molen en palmboom: Multatuli, Max Havelaar (1860)’. In:
Elibol, R. (red.), De nieuwe koloniale leeslijst. Amsterdam: Das Mag Uitgevers, 29-39.
Prinsen S., T. Witte & C. Suhre (2018). ‘Imago en inhoud van het schoolvak Nederlands’. Levende Talen Tijdschrift 19 (3), 26-35.
Ryan, R. & E. Deci (2000). ‘Intrinsic and extrinsic motivations: Classic definitions and new directions’. Contemporary Educational Psychology 25 (1), 54-67.
Schat, E., R. de Graaff & A. van der Kaap (2018). ‘Intercultureel en taalgericht literatuuronderwijs bij de moderne vreemde talen; Een enquête onder docenten Duits, Frans en Spaans in Nederland’. Levende Talen Tijdschrift 9 (3), 13-25.
Schrijvers, M., T. Janssen & G. Rijlaarsdam (2016). ‘Dat een boek kan veranderen hoe je naar de wereld kijkt’; De impact van literatuuronderwijs op zelfinzicht en sociaal inzicht van bovenbouwleerlingen in havo en vwo’. Levende Talen Tijdschrift 17 (1), 3-13.
Schrijvers, M., T. Janssen & G. Rijlaarsdam (2017). ‘Literatuur leert je het leven?: Over het stimuleren van persoonlijke en sociale inzichten via literatuuronderwijs’. Stichting Lezen reeks 28, 183-199.
Schur, D. (1998). An introduction to close reading. (2e dr.). Cambridge: Harvard University.
Slings, H. & Y. Van Dijk (1997-heden). Tekst in Context. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Smith, A. (2004). ‘Migrancy, hybridity, and postcolonial literary studies’. In: Lazarus, N. (red.),The Cambridge companion to postcolonial literary studies. Cambridge: Cambridge University Press, 241-261.
Soetaert, R. (2006). De cultuur van het lezen. Den Haag: Nederlandse Taalunie.
T’Sjoen, Yves. (2013). About the (non-)existence of “migrant literature” in the Netherlands: or, why Mustafa Stitou is a Dutch author. In: Behschnitt, W., S. De Mul & L. Minnaard (reds.), Literature, language, and multiculturalism in Scandinavia and the Low Countries. Amsterdam: Rodopi, 263 – 283.
Van den Berg, R & M. Bleijswijk (2019). ‘Opgroeien in het nu: generatie Z als de ‘woke’ generatie?’. Geraadpleegd op 26 juli 2022 via https://www.frankwatching.com/archive/2019/06/20/opgroeien-generatie-z-….
Van den Branden, K. (2018). ‘Wat verwachten leerlingen van de derde graad secundair van het vak Nederlands?’. Geraadpleegd op 4 mei 2021 via https://duurzaamonderwijs.com/2018/05/25/wat-verwachten-leerlingen-van-….
Van den Steen, J. [julievandensteen] (26 april 2021). ‘wil bijleren en in dialoog gaan over jullie (de Belgisch Congolese bevolking) leed omdat jullie allemaal ongewild deze negatieve daden uit het verleden meedragen vandaag’ [instagram]. Geraadpleegd op 4 mei 2021 via https://www.instagram.com/p/COI8zIllDp-/.
Van Dingenen, M. (2015). ‘Leesbevordering en activerende werkvormen’. Fons 1, 22-23.
Van Kempen, M. (2018). ‘Postkoloniale teksten als leesteksten binnen het huidige onderwijs’. Werkwinkel 13 (1-2), 27-44.
Van Loon, E. (2008). Multiculturalisme en interculturalisme in het onderwijs. Een vergelijking tussen Vlaanderen en Québec [masterproef]. Gent: Universiteit Gent.
Vandekerckhove, J., B. Claeys, B. Cruysweegs, C. Hardeman, L. Lenaerts & H. Vandercammen (2012). Frappant Nederlands aso 5/6: basisboek. Kalmthout: Pelckmans.
Vandekerckhove, J., B. Claeys, B. Cruysweegs, C. Hardeman, L. Lenaerts & H. Vandercammen (2017). Frappant Nederlands aso 5: studieboek. Kalmthout: Pelckmans.
Vandekerckhove, J., B. Claeys, B. Cruysweegs, C. Hardeman, L. Lenaerts & H. Vandercammen (2017). Frappant Nederlands aso 6: studieboek. Kalmthout: Pelckmans.
Vandenberge, B., D. Biebau, S. Desmet & A. Stessels, (2012). Focus 6 aso: bronnenboek. Berchem: De Boeck.
Vandenberge, B., D. Biebau, S. Desmet & A. Stessels, (2012). Focus 6 aso: werkboek. Berchem: De Boeck.
Vandenberge, B., A. Stessels, D. Biebau, S. Desmet & K. Van Vooren (2011). Focus 5 aso: bronnenboek. Berchem: De Boeck.
Vandenberge, B., A. Stessels, D. Biebau, S. Desmet & K. Van Vooren (2011). Focus aso: literatuurgeschiedenis. Berchem: De Boeck.
Vandenberge, B., A. Stessels, D. Biebau, S. Desmet & K. Van Vooren (2011). Focus 5 aso: werkboek. Berchem: De Boeck.
Vandenberghe, L. (2019). De bijdrage van de Congo-literatuur aan de verwerking van het koloniale verleden in Vlaanderen [masterproef]. Louvain-la-Neuve: UCLouvain.
Vanhee, H., & G. Castryck (2002). ‘Belgische historiografie en verbeelding over het Koloniale verleden’. Revue Belge d’histoire contemporaine/Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis XXXII (3-4), 305-320.
Verboord, M. (2003). Moet de meester dalen of de leerling klimmen. De invloed van het literatuuronderwijs op het lezen van boeken tussen 1975 en 2000 [masterproef]. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Vlaamse Congoroman. (z.j.). Geraadpleegd op 25 juli 2022 via https://www.literatuurgeschiedenis.org/20e-eeuw/de-vlaamse-congoroman.
Vlaamse ministerie van onderwijs. (2021). ‘Vakfiche Nederlands schriftelijk 3 aso’. Geraadpleegd op 15 mei 2021 via https://app.akov.be/pls/pakov/f?p=EXCO_PUBLIC:1000:0:::1000:P1000_VAKFI….
Vlaamse ministerie van onderwijs. (z.j.). ‘Secundair onderwijs - 3de graad - voor modernisering’. Geraadpleegd op 14 april 2021 via https://onderwijsdoelen.be/resultaten?onderwijsstructuur=SO_3DE_GRAAD&v….
Vlaeminck, W. (ed.) (2019). Paul Brondeel. Ik, blanke kaffer: het verhaal van een vervreemding. Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag.
Vpro poëzie [gebruikersnaam] (6 oktober 2021). Lisette Ma Neza | 38ste Nacht van de poëzie [video]. Geraadpleegd op 2 augustus 2020 via https://www.youtube.com/watch?v=DoVQ8DFt_O0&t=51s.
Vrije Universiteit. (2019). NOS nieuws [Online]. Geraadpleegd op 4 mei 2021 via https://nos.nl/artikel/2273179-vrije-universiteit-stopt-met-zieltogende….
VVKSO (2014). Nederlands derde graad aso – kso – tso: leerplan secundair onderwijs. Geraadpleegd op 5 augustus 2022 via http://ond.vvkso-ict.com/lele/leerplannen.asp.
Weijts, C. (2016). ‘Ontlezing? Geen wonder met zo'n stoffige boekenlijst’. NRC [Online]. Geraadpleegd op 23 juli 2022 via https://www.nrc.nl/nieuws/2016/01/14/ontlezing-geen-wonder-met-zon-stof….
Wekker, G. (2016). White innocence. Paradoxes of colonialism and race. Durham: Duke University Press.
Witte, T. (2018). ‘De kunst van het onderwijzen. Naar een levenskrachtige visie op het literatuuronderwijs’. Nederlandse Letterkunde 23 (3), 359–383.
Witte, T., E. Mantingh & M. Van Herten (2017). ‘Doodtij in de delta: stand en toekomst van het Nederlandse literatuuronderwijs’. Spiegel der Letteren 59 (1), 115-143.
