Herinneringen aan Congo
Mijn overgrootvader werkte voor de Belgische koloniale overheid van 1924 tot 1955. Hierdoor brachten mijn grootvader en zijn broers en zussen een deel van hun jeugd door in Belgisch-Congo. Telkens wanneer op familiefeesten oude foto's van deze periode werden getoond of verhalen werden verteld, kwamen er vele vragen in mij op. Als witte Belg met een koloniaal familieverleden voelde ik een zekere verantwoordelijkheid om meer te leren over dit verleden en over de rol die ik speel in de koloniale erfenis. Tijdens de recente piek in het koloniale debat besloot ik: “Waar beter te beginnen dan bij de herinneringen van mijn eigen familieleden?”
Ik interviewde zes familieleden: vier kinderen van mijn overgrootvader die als kind in Congo geleefd hebben en twee van hun echtgenoten. In deze interviews bespraken we familiefoto’s om te achterhalen hoe zij denken, voelen en praten over deze periode in hun leven, over Belgisch kolonialisme en over wat het vandaag nog voor hen betekent. Ik ging ik niet op zoek naar “de waarheid” of de “juiste” manier om het koloniale verleden te herinneren. Het doel was om te achterhalen hoe zij omgaan met verschillende herinneringen en perspectieven, en met het hedendaagse maatschappelijke debat.
Segregatie of deel van de familie?
Tijdens mijn onderzoek was er één foto die opviel. In deze foto zitten mijn overgrootouders met zeven van hun negen kinderen op een bankje voor een raam van hun huis in Elisabethville (nu Lubumbashi) tussen 1953 en 1955. Achter dat raam staat een figuur in het minder-belichte interieur van het huis. Dit is Samuel (pseudoniem), de “boy”, een paternalistische term voor de vaak volwassen Congolese mannen huishoudhulp die werkten in Belgische huishoudens.
Mijn familieleden vertelden spontaan over de controversie die recent was ontstaan rond deze foto. Twee jaar geleden werden zij door een museum uitgenodigd om foto’s en herinneringen te delen voor een tentoonstelling over de rol en impact van Limburgers in Congo en Congolezen in Limburg. Volgens een medewerker van het museum toont de foto aan “hoezeer de levens van Belgen en Congolezen samenliepen, maar dat er toch altijd een zekere scheidingslijn bleef bestaan.” De beschrijving die eronder gezet zou worden, was “Met de hele familie op de foto / Alleen onze schaduw heeft dezelfde kleur”. Hier ging mijn familie niet mee akkoord. “Onze relatie met Samuel was heel goed,” zeiden ze.
Voor hen toonde deze foto dat Samuel graag mee op de foto wou staan en dat hij welkom was. “Hij was deel van de familie.” Professor in Afrikaanse kunstgeschiedenis, Sandrine Colard, beschreef in haar doctoraat hoe foto’s tijdens de periode van Belgisch-Congo gebruikt werden na de internationale veroordeling van de mensenrechtenschendingen in Congo onder Leopold II. Fotografie diende voor de promotie van de koloniale samenleving als een “Belgisch-Congolese familie”. Dit idee komt duidelijk naar boven in de herinneringen die deze foto opriep bij mijn familieleden.
Familiefoto buiten aan het huis in Elizabeth, met de "boy" binnen achter het raam.
Niet gelijk maar wel een sterke band
Ik merkte op dat de “boys” slechts enkele keren samen met hen op de foto stonden en schijnbaar nooit gepland of op gelijke voet. Hierdoor veranderde de interpretatie van deze beelden.De “boy” zou het raar gevonden hebben om als een gelijke met hen op de foto te staan. Ze vergeleken het met hoe dienstmeiden in België ook niet mee op familiefoto’s stonden. De mentaliteit toen was anders en de jeugd van tegenwoordig oordeelt vanop een afstand. Dit soort argumenten werden weerlegd in de Congo-commissie van 2021 die vrij toegankelijk is online.
Ondanks de conclusie dat de “boys” niet echt deel waren van de familie, bleven mijn familieleden benadrukken dat ze wel een sterke band hadden en om elkaar gaven. Ook hier bleken de herinneringen gecontesteerd te zijn, deze keer binnen de familie. Mochten ze van hun ouders spelen met de kinderen van de “boys” of moesten ze beschermd worden tegen ziektes en “onbeschaafde” gewoontes? Vele anekdotes werden gedeeld en foto’s werden ingezet om te bewijzen dat onze familie niet deelnam aan het racisme van andere kolonialen en hun exploitatie van de Congolezen. Dit is een veelvoorkomende strategie van families met een koloniale achtergrond om een positieve sociale identiteit en het zelfbeeld te bewaren.
Toch steunden ze ook regelmatig op koloniale ideeën om de aard van hun contact met de “boys” en andere Congolezen te legitimeren. Denk maar aan ideeën over beschaafdheid en primitiviteit. Zo bediscussieerden we met behulp van familiefoto’s niet enkel onze familiegeschiedenis en hun persoonlijke herinneringen, maar ook hoe het Belgische koloniale verleden collectief herinnerd wordt in het maatschappelijke debat.
“Ik denk dat we te snel reageren. Omdat er zoveel kritiek was.”
Ik zag binnen één generatie in één familie zeer verschillende visies op het verleden, van pro-koloniaal tot anti-koloniaal en soms een beetje van beide. Ongeacht hun standpunten, menen kinderen van ex-kolonialen vaak dat ze hun herinneringen van een voor hen mooie jeugd moeten verdedigen.
Ook anderen reageren vaak overhaast. Zo vroeg ik een organisatie die zich bezig houdt met de dekolonisatie van universiteiten of zij interesse hadden om kritische feedback te geven op mijn thesis. Daarop kreeg ik als antwoord dat als mijn thesis “op enige manier de kolonisatie goedpraat of white fragility (zonder kritiek) centraal plaatst,” ze er liever niet aan meewerkten. Dit was nog voor ze een goed idee hadden van het preciese onderwerp van mijn thesis of ook maar iets ervan gelezen hadden.
Ik begrijp de sterke reacties van zowel mijn familie als van deze organisatie, maar helaas kan dit zulke belangrijke conversaties vroegtijdig afbreken. Door mijn onderzoek hoop ik anderen te inspireren om zulke gesprekken te blijven aangaan met een open geest, en om te luisteren naar andere perspectieven, zodat we onze eigen opvattingen blijven evalueren.
Bibliografie
Abrams, L. (2010). Oral History Theory. Abingdon: Routledge.
Albers, P. C., & James, W. R. (1988). Travel photography. A methodological approach. Annals of Tourism Research, 15(1), 134–158.
Apfelbaum, E. (2010). Halbwachs and the Social Properties of Memory. In S. Radstone & B. Schwarz (Eds.), Memory: Histories, Theories, Debates (pp. 77–92). New York: Fordham University Press.
Appadurai, A. (1986). Introduction: Commodities and the Politics of Value. In The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective (pp. 3–63). Cambridge: Cambridge University Press.
Assmann, J. (1997). Moses the Egyptian: The Memory of Egypt in Western Monotheism. Cambridge: Harvard University Press.
Bahramitash, R. (2005). The War on Terror, Feminist Orientalism and Orientalist Feminism: Case Studies of Two North American Bestsellers. Critique: Critical Middle Eastern Studies, 14(2), 221–235.
Bal, M. (2003). Visual essentialism and the object of visual culture. Journal of Visual Culture, 2(1), 5–32.
Banks, M., & Zeitlyn, D. (2015). Visual Methods in Social Research (2nd edition). London: SAGE Publications.
Baumeister, R. F., & Hastings, S. (1997). Distortions of Collective Memory: How Groups Flatter and Deceive Themselves. In J. W. Pennebaker, D. Paez, & B. Rimé (Eds.), Collective Memory of Political Events: Social Psychological Perspectives (pp. 277–294). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates.
BBC. (2021, February 4). DR Congo country profile. BBC News. Retrieved on February 13, 2022 from https://www.bbc.com/news/world-africa-13283212
Behdad, A., & Gartlan, L. (2013). Photography’s Orientalism: New Essays on Colonial Representation. Los Angeles: The Getty Research Institute.
Bonnot, V., Krauth-Gruber, S., Drozda-Senkowska, E., & Lopes, D. (2016). Emotional reactions to the French colonization in Algeria: The normative nature of collective guilt. Social Science Information, 55(4), 531–554.
Booth, K. (2008). Risdon vale: place, memory and suburban experience. Ethics, Policy and Environment, 11(3), 299–311.
Bowden, B. (2021). Eurocentrism and civilization. In B. de Carvalho, H. Leira, & J. Costa Lopez (Eds.), Routledge Handbook of Historical International Relations (pp. 162–170). London: Routledge.
Branscombe, N. R., & Miron, A. M. (2004). Interpreting the Ingroup’s Negative Actions Toward Another Group: Emotional Reactions to Appraised Harm. In L. Z. Tiedens & C. W. Leach (Eds.), The Social Life of Emotions (pp. 314–335). New York: Cambridge University Press.
Bruckner, P. (2010). The Tyranny of Guilt: An Essay on Western Masochism (S. Rendall, Trans.). Princeton: Princeton University Press.
Caton, K., & Santos, C. A. (2008). Closing the hermeneutic circle? photographic encounters with the other. Annals of Tourism Research, 35(1), 7–26.
Cere, R. (2016). Hegemony and Counter-Hegemony in Postcolonial Media Theory and Culture. In K. Merten & L. Krämer (Eds.), Postcolonial Studies Meets Media Studies: A Critical Encounter (pp. 125–142). Bielefeld: Transcript Verlag.
Ceuppens, B. (2003). Congo made in Flanders?: koloniale Vlaamse visies op" blank" en" zwart" in Belgisch Congo. Gent: Academia Press.
Chalfen, R. (1998). Interpreting Family Photography as Pictorial Communication. In Jon Prosser (Ed.), Image-based Research: A Sourcebook for Qualitative Researchers (pp. 190–208). London: Falmer Press.
Cohen, S. (1995). State Crimes of Previous Regimes: Knowledge, Accountability, and the Policing of the Past. Law & Social Inquiry, 20(1), 7–50.
Colard, S. (2016). Photography in the Colonial Congo (1885-1960) [doctoral dissertation, Columbia University]. Columbia Academic Commons.
Collier, J. J., & Collier, M. (1986). Visual Anthropology: Photography as a Research Method. Albuquerque: University of New Mexico Press.
Dembour, M.-B. (2000). Recalling the Belgian Congo: conversations and introspection. New York: Berghahn books.
Doosje, B., Branscombe, N. R., Spears, R., & Manstead, A. S. R. (1998). Guilty by Association: When One’s Group Has a Negative History. Journal of Personality and Social Psychology, 75(4), 872–886.
Echtner, C. M., & Prasad, P. (2003). The context of third world tourism marketing. Annals of Tourism Research, 30(3), 660–682.
Etambala, Z., Mathys, G., Mbokolo, E., Mpoma, A. W., Nahimana, J.-L., Plasman, P.-L., Rosoux, V., Schotsmans, M., Uwase, L., Van Beurden, S. (2021). Bijzondere commissie belast met het onderzoek over Congo-Vrijstaat (1885-1908) en het Belgisch koloniaal verleden in Congo (1908-1960), Rwanda en Burundi (1919-1962) , de impact hiervan en de gevolgen die hieraan dienen gegeven te worden. Brussels.
Ewans, M. (2003). Belgium and the colonial experience. Journal of Contemporary European Studies, 11(2), 167–180.
Figueiredo, A., Oldenhove, G., & Licata, L. (2018). Collective memories of colonialism and acculturation dynamics among Congolese immigrants living in Belgium. International Journal of Intercultural Relations, 62, 80–92.
Fivush, R. (2008). Remembering and Reminiscing: How Individual Lives are Constructed in Family Narratives. Memory Studies, 1(1), 49–58.
Fodor, M. (2020). Conceptualizing Ethnic Subjectivity in Personal and Intergenerational Memory Narratives. In Ethnic Subjectivity in Intergenerational Memory Narratives: Politics of the Untold (pp. 13–37). New York: Routledge.
Fortunati, V., & Lamberti, E. (2008). Cultural Memory: A European Perspective. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 127–137). Berlin: Walter de Gruyter.
Geary, C. M. (1988). Images from Bamun: German Colonial Photography at the Court of King Njoya. Washington, D.C.: Smithsonian Institute Press.
Halbwachs, M. (1992). On Collective Memory (L. A. Coser, Ed.). Chicago: The University of Chicago Press.
Hall, S. (1973). Encoding and decoding in the television discourse. Training In The Critical Reading Of Televisual Language. Birmingham: Centre for Cultural Studies, University of Birmingham.
Hight, E. M., & Sampson, G. D. (2002). Introduction: Photography, “Race”, and Post-Colonial Theory. In E. M. Hight & G. D. Sampson (Eds.), Colonialist photography: imag(in)ing race and place (pp. 1–19). London, New York: Routledge.
Hirsch, J. (1981). Family photographs: content, meaning, and effect. New York: Oxford University Press.
Hirsch, M. (1997). Family Frames: photography, narrative and postmemory. Cambridge: Harvard University Press.
Hirsch, M. (1999). Introduction: Familial Looking. In M. Hirsch (Ed.), The Familial Gaze (pp. xi–xxv). Hanover: University Press of New England.
Iggers, G. (1982). The Idea of Progress in Historiography and Social Thought Since the Enlightenment. In G. Almond, M. Chodorow, & R. Pearce (Eds.), Progress and its Discontents (pp. 41–66). Berkeley: University of California Press.
Krogsgaard, O. (2017). Negotiating family history: Media use among descendants of Danish Nazis. Communications, 42(3), 369–379.
Lee, J. Y. (2005). Travelling Films: Western Criticism, Labelling Practice and Self-Orientalised East Asian Films. University of London.
Licata, L., & Klein, O. (2005). Regards croisés sur un passé commun: anciens colonisés et anciens coloniaux face à l’action belge au Congo. In M. Sanchez-Mazas & L. Licata (Eds.), L’Autre: regards psychosociaux (pp. 241–277). Saint-Martin d’Hères: Presses Universitaires de Grenoble.
Licata, L., & Klein, O. (2010). Holocaust or Benevolent Paternalism? Intergenerational Comparisons on Collective Memories and Emotions about Belgium’s Colonial Past. International Journal of Conflict and Violence, 4(1), 45–57.
Licata, L., & Volpato, C. (2010). Introduction: Collective Memories of Colonial Violence. International Journal of Conflict and Violence, 4(1), 4–10.
Marcel, J.-C., & Mucchielli, L. (2008). Maurice Halbwachs’s mémoire collective. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 141–149). Berlin: Walter de Gruyter.
Molden, B. (2016). Resistant pasts versus mnemonic hegemony: On the power relations of collective memory. Memory Studies, 9(2), 125–142.
Mortelmans, D. (2018). Kwalitatieve analyse. In Handboek Kwalitatieve Onderzoeksmethoden (pp. 395–470). Leuven: Acco.
Olick, J. K. (2008). From Collective Memory to the Sociology of Mnemonic Practices and Products. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 151–161). Berlin: Walter de Gruyter.
Pagden, A. (1988). The ‘defence of civilization’ in eighteenth-century social theory. History of the Human Sciences, 1(1), 33–45.
Palmberger, M. (2016). Introduction: Researching Memory and Generation. In How Generations Remember: Conflicting Histories and Shared Memories in Post-War Bosnia and Herzegovina (pp. 1–50). London: Palgrave Macmillan.
Pauwels, L. (2015). Visual elicitation techniques, respondent-generated image production and “participatory” visual activism. In Reframing Visual Social Science: Towards a More Visual Sociology and Anthropology (pp. 117–138). Cambridge: Cambridge University Press.
Portelli, A. (1991). What Makes Oral History Different? In The Death of Luigi Trastull and Other Stories: Form and Meaning in Oral History (pp. 45–58). New York: State University of New York Press.
Prasenjit, D. (2004). The Discourse of Civilization and Decolonization. Journal of World History, 15(1), 1–5.
Prosser, J., & Schwartz, D. (1998). Photographs Within the Sociological Research Process. In J. Prosser (Ed.), Image-based Research: A Sourcebook for Qualitative Researchers (pp. 115–130). New York: Routledge Falmer.
Reulecke, J. (2008). Generation/Generationality, Generativity, and Memory. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 119–125). Berlin: Walter de Gruyter.
Roberts, E. (2012). Family Photographs: Memories, Narratives, Place. In O. Jones & J. Garde-Hansen (Eds.), Geography and Memory: Explorations in Identity, Place and Becoming (proofreading, pp. 91–108). Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Rose, G. (2010). Doing Family Photography: The Domestic, The Public and The Politics of Sentiment. Farnham: Ashgate Publishing Limited.
Rose, G. (2016). Visual Methodologies: An Introduction to Researching with Visual Materials. In Handbook of Research Methods in Complexity Science (4th ed.). London: SAGE Publications.
Ruchatz, J. (2008). The Photograph as Externalization and Trace. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 367–378). Berlin: Walter de Gruyter.
Ryan, J. R. (1997). Picturing Empire: Photography and the Visualization of the British Empire. Chicago: University of Chicago Press.
Said, E. (2003). Orientalism. London: Penguin Books.
Schmidt, S. J. (2008). Memory and Remembrance: A Constructivist Approach. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 191–201). Berlin: Walter de Gruyter.
Snow, D. (2013, October 9). DR Congo: Cursed by its natural wealth. BBC News. Retrieved on February 13, 2022 from https://www.bbc.com/news/magazine-24396390
Sparkes, A. C. (2002). Autoethnography: Self-Indulgence or Something more? In A. P. Bochner & C. Ellis (Eds.), Ethnographically speaking: Autoethnography, literature, and aesthetics. (pp. 209–232). New York: Altamira Press.
Stoler, A. L., & Strassler, K. (2006). Memory-Work in Java: A Cautionary Tale. In R. Perks & A. Thomson (Eds.), The Oral History Reader (2nd ed., pp. 283–311). London: Routledge.
Straub, J. (2008). Psychology, Narrative, and Cultural Memory: Past and Present. In A. Erll & A. Nünning (Eds.), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (pp. 215–228). Berlin: Walter de Gruyter.
Suchar, C. S. (1989). The Sociological Imagination and Documentary Still Photography: The Interrogatory Stance. In R. B. Flaes (Ed.), Eyes Across the Water: The Amsterdam Conference on Visual Anthropology and Sociology (pp. 51–63). Amsterdam: Het Spinhuis.
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1986). The social identity theory of intergroup conflict. In S. Worchel, & W. G. Austin (Eds.), Psychology of Intergroup Relations (pp. 7–24). Chicago: Nelson-Hall.
Tamm, M. (2013). Beyond History and Memory: New Perspectives in Memory Studies. History Compass, 11(6), 458–473.
Verschraegen, E. (2017). Congokinderen op naar hun wortels: ervaringen en herinneringen van kinderen van Vlaamse oud-kolonialen [master thesis, Universiteit Gent]. De Vlaamse Scriptie Prijs.
29
Welzer, H., Moller, S., & Tschuggnall, K. (2015). Opa war kein Nazi (9th ed.). Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag.
Wohl, M. J. A., Branscombe, N. R., & Klar, Y. (2006). Collective guilt: Emotional reactions when one’s group has done wrong or been wronged. European Review of Social Psychology, 17(1), 1–37.
Wolf, E. (1982). Europe and the People Without History. Berkeley, Los Angeles and London: University of California Press.
Zebel, S., Pennekamp, S. F., van Zomeren, M., Doosje, B., van Kleef, G. A., Vliek, M. L. W., & van der Schalk, J. (2007). Vessels with Gold or Guilt: Emotional Reactions to Family Involvement Associated with Glorious or Gloomy Aspects of the Colonial Past. Group Processes & Intergroup Relations, 10(1), 71–86.
