Witoto vrouwen in het Amazonewoud van Colombia strijden voor gerechtigheid.
Colombia heeft het hoogste aantal binnenlandse ontheemden ter wereld, gevolgd door Syrië met 6,7 miljoen binnenlandse ontheemden en 5,2 miljoen binnenlandse ontheemden in de Republiek Congo. Volgens de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen verlieten ongeveer 8,3 miljoen Colombiaanse burgers hun oorspronkelijke grondgebied en verhuisden naar steden en informele nederzettingen. Dit interne conflict wordt ‘de gedwongen verstedelijking van het land’ genoemd. Hun grondgebied wordt niet alleen afgenomen in functie van buitenlandse investeringen in de vee- en mijnbouwindustrie, maar ook als machtsinstrument voor de paramilitaire en guerrillagroepen. Het land levert hun economische winst op door speculatie en cocaproductie. Naar schatting maken de 1.500.000 IP's (Indigenous peoples) zo’n 3,4 procent uit van de totale bevolking van Colombia. Zij vormen vandaag nog steeds de meest kwetsbare bevolking van Colombia. Volgens Herrera Nemerayema & Duarte (2020) heeft de Inheemse bevolking in Colombia zeker vooruitgang geboekt in verschillende scenario's van cultureel verzet en autonomie. Deze debatten vinden plaats in ronde tafels en commissies rond mensenrechten, Inheems onderwijs en Inheemse strijd rond territorialiteit en gezondheid. Als gevolg is het overheidsbeleid met en voor Inheemse bevolkingsgroepen toegenomen. De deelname van Inheemse vrouwen uit het Amazonegebied aan deze besluitvormingsprocessen is echter nog zeer beperkt. Om dit proces te bevorderen ontstonden verschillende initiatieven. Zo ontstond het programma voor de bescherming van de rechten van Inheemse vrouwen in het Amazonegebied, opgedragen door het Colombiaanse Constitutionele Hof bij Auto 092 van 2008. Deze vrouwen zijn het slachtoffer van ontheemding en gewapende conflicten. Dankzij dit proces kunnen Inheemse vrouwen van het Amazonegebied beroep doen op de autoriteiten en instellingen die zich met deze kwestie bezighouden en vragen stellen over de interne en externe omstandigheden die hun recht op participatie beperken (Herrera Nemerayema & Duarte, 2020). Vervolgens ontstond de politieke opleidingsschool van de nationale organisatie voor Inheemse volkeren van het Colombiaanse Amazonegebied (OPIAC). Deze school focust nadrukkelijk op de participatie van Inheemse vrouwen. Tijdens mijn verblijf in Solano, een Colombiaans Amazone dorp waar de Inheemse Witoto-gemeenschap gevestigd, maakte ik via de NGO ‘Proterra’ kennis met verschillende vrouwelijke Inheemse leiders.
De Witoto-vrouw heeft een grote symbolische waarde voor het territorium. In het volgende citaat beschrijft Ninfa Herrera, een inspirerende Witoto-leider die momenteel werkt voor het Nationaal Instituut voor Gezinswelzijn (ICBF), wat het betekent om een Witoto-vrouw te zijn.
"De vrouw is voor mij de bron van het leven, is de fundamentele pijler van onze cultuur, zodat die in de toekomst blijft bestaan, toch? Want het is de vrouw die leven geeft, zij is degene die dat leven of dat zaad cultiveert, en niet alleen in termen van kinderen, maar zij zorgt ook voor het zaad van leven, van voedsel, van kennis, want de vrouw is degene die die eerste relatie met haar kind heeft, en daar wordt een heel volk gesticht.1" (Persoonlijke communicatie. 02.04.2022).
De toenemende deelname aan de territoriale strijd geeft de Witoto-vrouw een nieuwe rol binnen en buiten de gemeenschap. Dit onderzoek draagt bij aan dit dekolonisatieproces door motivaties en alternatieve voorstellen van Inheemse vrouwen te formuleren, zodat belanghebbenden rekening kunnen houden met deze perspectieven.
Zo stelde ik aan de hand van dit onderzoek vast dat de empowerment van vrouwen ook gepaard gaat met empowerment van jongeren en het behoud van de cultuur. Een tegenstrijdigheid is dan bijvoorbeeld hoe de empowerment van vrouwen gepaard gaat met de verwesterlijking van de Inheemse cultuur door het opstarten van eigen economieën, deelname aan politieke ruimten en toetreding tot openbare scholen. Deze gebieden worden vaak gedomineerd door westerse paradigma’s en stellen de traditionele cultuur ter discussie. Ook belangenvertegenwoordigers die vanuit de stad naar de rurale gebieden trekken, dienen respectvol blijven ten aanzien van de Inheemse taal en ontologische visies om neokolonisatie tegen te gaan. Wanneer men een contextualisatie maakt van Inheemse gendersystemen en visies op leiderschap, is het belangrijk deze culturen niet als statische entiteiten te zien, maar de relationele dynamiek tussen de verschillende categorieën te erkennen.
Leiderschap heeft niet dezelfde invulling voor een Witoto-vrouw als de dominante, conventionele opvatting. Deze laatste koppelt het namelijk aan politieke partijen, bewegingen en instellingen. Witoto-vrouwen heroverwegen politieke participatie door zich te richten op alledaagse praktijken en alternatieve manieren van politiek bedrijven. Een leider is iemand die problemen oppakt binnen de werkruimte. Deze ruimte kan de keuken zijn, de weefruimte, de chagra enzovoort. Op die manier stelt het deze gehomogeniseerde categorie en de hiërarchie tussen deze verschillende rollen in vraag. Iemand die in de chagra werkt wordt als een gelijkwaardige leider beschouwt als iemand die op institutioneel niveau aan milieubeleid werkt. Naar mijn mening zou deze waardering ook in het Westen moeten bestaan voor degenen die bijvoorbeeld duurzame projecten opstarten onafhankelijk van winst en politiek.
De motivaties van deze vrouwen om deze rol uit te dagen en zo een proces van versterking op gang te brengen, zijn divers. De meest voorkomende zijn: de door de kolonisatie veroorzaakte culturele schade herstellen, de discriminatie van vrouwen tegengaan en de waardering van specifieke vrouwelijke leiderschapscapaciteiten vergroten. Hun politieke belangen eisen voornamelijk collectieve doelen op, hoewel er de laatste tijd meer belangstelling is voor specifieke vrouwenbehoeften. In ieder geval is de deelname van vrouwen aan de territoriale strijd een middel en een doel op zich mits het de versterking van vrouwen teweegbrengt.
Aan vrouwelijk leiderschap zijn verschillende uitdagingen verbonden. Ten eerste is er een gebrek aan mogelijkheden zoals een ruimte waarin vrouwen zich academisch of economisch kunnen inzetten. Daarnaast gaat politieke participatie of de kans om naar een openbare school te gaan vaak gepaard met vervreemding van de eigen cultuur. Men moet bijvoorbeeld een nieuwe wettelijke westerse taal leren. Een extra uitdaging voor een Inheemse persoon is dus het vinden van een evenwicht tussen de westerse en traditionele wereld. Een andere belemmering is de plicht van de vrouw om voor de kinderen en het gezin te zorgen. Hierdoor blijft er weinig tijd over om leiderschapsposities in te nemen. Bovendien rust er nog steeds een stigma (binnen en buiten de gemeenschappen) op vrouwen (en ook jongeren). Zij zouden minder geschikt zijn voor leiderschap. Door het verdwijnen van vrouwen in de privésfeer en de onderschatting van hun capaciteiten bevinden zij zich vaak in een lagere economische positie dan mannen. Hoewel er binnen een Inheemse gemeenschap meerdere manieren zijn om leiderschap uit te oefenen, bestaat er nog steeds jaloezie tussen vrouwelijke leiders.
De verschillende politieke belangen zijn inherent met elkaar verbonden en kunnen niet los van elkaar worden gezien. De bescherming van de cultuur komt vooral aan bod omdat de vrouw wordt gezien als een belangrijke vertegenwoordiger van de culturele traditie (bv. de opvoeding van de nieuwe generatie, voedselsoevereiniteit via de chagra, de traditionele ambachten en het voortbestaan van de Witoto-taal). Het behoud van de cultuur impliceert ook de territoriale verdediging. Cultuur is immers gebaseerd op een ontologische relatie met het grondgebied, in de veronderstelling dat mens en natuur één zijn. Deze spirituele ecologie veronderstelt een evenwicht tussen geven en nemen van Moeder Natuur. Door andere logica's en praktijken van genderrelaties voor te stellen levert de vrouwelijke Inheemse strijd kritiek op tegen het extractivisme, de relatie moderniteit/kolonialisme en het patriarchaat. Inheemse Witoto-vrouwen stellen een holistische en integrale lezing van de werkelijkheid voor en bieden voorrang aan collectieve kwesties zoals grondgebied, autonomie en onderwijs. Toch winnen ook ernstige en specifieke situaties van schendingen van vrouwenrechten geleidelijk aan meer belang.
Bibliografie
Alfred, T., & Corntassel, J. (2005). Being Indigenous: Resurgences against contemporary colonialism. Government and opposition 40(4), 597-614.
Álvarez, L., & Coolsaet, B. (2020). Decolonizing environmental justice studies: a Latin American perspective. Capitalism nature socialism, 31(2), 50-69.
Arias-Gaviria, J., Suarez, C. F., Marrero-Trujillo, V., Villegas-Palacio, C., & Arango- Aramburo, S. (2021). Drivers and effects of deforestation in Colombia: a systems thinking approach. Regional Environmental Change, 21(4), 1-14.
Arora‐Jonsson, S., & Sijapati, B. B. (2018). Disciplining gender in environmental organizations: The texts and practices of gender mainstreaming.Gender, Work & Organization, 25(3), 309-325.
Autoridad Nacional De Licencias Ambientales (ANLA). (2016–2017). Reporte De Alertas Caqueta. Subdirección de Instrumentos, Permisos y Trámites Ambientales, Colombia.
ASCAINCA. (2020). Cultivadoras de Saberes: Fortaleciendo la Chagra a como Herramienta de Gobernanza Social, Territorial y De Empoderamiento De La Mujer Murui Muina.
AZI de Cabildos (2010). Plan de vida de los hijos del tabaco, la coca y la yuca dulce y Plan de abundancia de La Chorrera. Colombia: Programa Amazónico, Codeba-Ecofondo y el auspicio de la Embajada del Reino de los Países Bajos.
Canessa, A. (2012). Gender, indigeneity, and the performance of authenticity in Latin American tourism. Latin American Perspectives, 39(6), 109-115.
86
Castillo, R. A. H., Salinas, A. T., Sierra, M. T., Cervone, E., Cucuri, C., Bohrt, A. C. A., ... & De Marinis, N. (2017). Demanding Justice and Security: Indigenous women and legal pluralities in Latin America. Rutgers University Press.
Cabnal, L. (2017). Tzk'at, Red de Sanadoras Ancestrales del Feminismo Comunitario desde Iximulew-Guatemala. Ecología política, 98-102.
Centro de Investigación y Documentación para la Artesanía. (2017). Murui Muina. https://repositorio.artesaniasdecolombia.com.co/bitstream/001/4245/1/IN…
9.pdf
COICA. (2022). SOMOS ». https://coicamazonia.org. https://coicamazonia.org/somos/ Comisión de la Verdad Colombia. (2020). Las mujeres de la palabra dulce. https://web.comisiondelaverdad.co/actualidad/noticias/las-mujeres-de-la…
Cowan, J. K. (2006). Culture and rights after culture and rights.American Anthropologist, 108(1), 9-24.
Chindoy, Y. (2018). Weaving, remembering, uniting, sharing, living, supporting, remembering: Camëntšá women, Sibundoy, Putumayo. Bogotá: Universidad Nacional de Colombia.
Crang, M., & Cook, I. (2007). Doing ethnographies. Sage Publications.
Crenshaw, K. (1991). Mapping the margins: Identity politics, intersectionality, and violence against women. Stanford Law Review, 43(6), 1241-1299.
Crenshaw, K. W. (2017). On intersectionality: Essential writings. The New Press.`
Comisión Interamericana de Derechos Humanos [cidh]. (2006) Las Mujeres frente a la Violencia y la Discriminación derivadas del Conflicto armado en Colombia. Retrieved 08 31, 2021, from Organización de los Estados Americanos (OEA): https://www.cidh.oas.org/women/Colombi06sp/Women%20Colombia%20Spa %202006.pdf
87
Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE) (2005). Censo Nacional de Población de 2005. Bogotá, Colombia.
De la Cadena, M. (2015). Earth beings: Ecologies of practice across Andean worlds. Durham, NC: Duke University Press.
De Marinis, N. (2017) Intersectional Violence: Triqui Women Confront Racism in the State and Male Leadership in Demanding Justice and Security: Indigenous women and legal pluralities in Latin America. Rutgers University Press.
Demaria, F., & Kothari, A. (2017). The Post-Development Dictionary agenda: paths to the pluriverse. Third World Quarterly, 38(12), 2588-2599.
Denis, A. (2008) "Intersectional Analysis: A Contribution of Feminism to Sociology." International Sociology 23 (5): 677-69
Erazo, J. (2010). Constructing Indigenous subjectivities: economic collectivism and identity in the Ecuadorian Amazon. Development and Change, 41(6), 1017-1039.
Escobar, A. (2003). Displacement, development, and modernity in the Colombian Pacific. International social science journal, 55(175), 157-167.
Escobar, A. (2017). Sustaining the pluriverse: the political ontology of territorial struggles in Latin America. In The anthropology of sustainability (pp. 237-256). Palgrave Macmillan, New Y ork.
Esquivel, V., & Sweetman, C. (2016). Gender and the sustainable development goals. Gender & Development, 24(1), 1-8.
Fanon, F. (2008). Black skin, white masks (1952). London: Pluto Press.
88
Gargallo, F. (2014). Ideas Feministas desde Abya Ayala. Ideas y proposiciones de las mujeres de 607 pueblos en nuestra América. México: Editorial Corte y Confección.
Gobernación de Caquetá. 2015. Política pública integral indígena del Caquetá y otras disposiciones. Consultado 04 de febrero de 2016. Disponible en: < 66 http://www.caqueta.gov.co/apc-aa- files/64333134366637663234626363623135/ordenanzano.-018-del-12-de-noviembre-de- 2015.pdf>
Gómez, M. (2007). Los Indígenes Minika de la comunidad de Los Estrechos. Instituto Misionero de Antropología Medellín.
Hafner-Burton, E., & Pollack, M. A. (2002). Mainstreaming gender in global governance. European Journal of International Relations, 8(3), 339-373.
Harding, S. G. (Ed.). (2004). The feminist standpoint theory reader: Intellectual and political controversies. Psychology Press.
Herbert, S (2000) For Ethnography. Progress in Human Geography 24(4): 550–68. Herod, A. (1993) Gender Issues in the Use of Interviewing as a Research Method. Professional Geographer 45(3): 305–17.
Hirtz, F. (2003). It takes modern means to be traditional: On recognizing Indigenous cultural communities in the Philippines. Development and Change 34(5), 887-914.
Hoey, B. A. (2014). A simple introduction to the practice of ethnography and guide to ethnographic fieldnotes. Marshall University Digital Scholar, 2014, 1-10.
Instituto Colombiano De Bienestar Familiar. (2016). Derecho del Bienestar Familiar. www.ICBF.gov.co. Geraadpleegd op 13 mei 2022, van https://www.icbf.gov.co/cargues/avance/docs/concepto_icbf_0000098_2016… De%20conformidad%20con%20el%20Decreto,la%20comunidad%2C%20ejercerla%20autori dad%20y
89
Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2020).The Last Refuge: Urban Displacement in Colombia. Geraadpleegd op 31 juli 2022, van https://story.internal- displacement.org/colombia- urban/index.html#:%7E:text=Colombia%20is%2C%20after%20Syria%2C%20the,of%20refu ge%20for%20many%20IDPs.
IWGIA - International Work Group for Indigenous Affairs. (2022). Colombia. https://www.iwgia.org/en/colombia.html
Jackson, S., & Morrison, J. (2007). Indigenous perspectives in water management, reforms and implementation. Managing water for Australia: The social and institutional challenges, 23.
Herrera Nemerayema, M. C., & Diyanira Duarte, C. (2020). Reflexiones sobre la participación política de las mujeres indígenas amazónicas en Colombia. In A. Ulloa (Red.), Mujeres indígenas haciendo, investigando y reescribiendo lo político en América Latina. (pp. 265–288). Centro Editorial de la Facultad de Ciencias Humanas de la Universidad Nacional de Colombia.
Lâm, M. C. (2004). Remembering the country of their birth: Indigenous peoples and territoriality. Journal of International Affairs 57(2), 129-150.
Lizcano, M. F. (2020). Clemencia Herrera: soñar con la universidad indígena para la Amazonía. Mongabay. https://es.mongabay.com/2020/12/clemencia-herrera-universidad- indigena-amazonia/
Méndez, G. (2009). Uniting and opening paths: La actoría política de las mujeres indígenas en el movimiento indígena ecuatoriano (Master's thesis). Flacso, Ecuador.
Miller, C., & Razavi, S. (1995). From WID to GAD: Conceptual shifts in the women and development discourse (No. 1). UNRISD Occasional Paper.
Murillo, M. A. (2006). Colombia’s Indigenous Caught in the Conflict. NACLA Report on the Americas, 39(4), 4-7.
90
Latour, B. (2017). Facing Gaia: Eight lectures on the new climatic regime. John Wiley & Sons.
Ministerio de Agricultura y Desarollo Rural. (2022). CAPÍTULO 5. Naturaleza Jurídica de los Resguardos Indígenas, Manejo y Administración. Gov.co. https://www.minagricultura.gov.co/Normatividad/Paginas/Decreto-1071-201…- Naturaleza-Juridica-de-los-Resguardos-Indigenas-Manejo-y-Administracion.aspx
Ministerio de Cultura. (2010). Los uitoto, hijos del tabaco, la coca y la yuca dulce. Ministerio de Cultura de República de Colombia.
Monaiyanhö, J. (2018). La fuerza de la manicuera: acciones de resistencia de las mujeres Witoto de la Chorrera-Amazonas - durante la explotación del caucha - casa arana. Universidad Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario.
Morales-Muñoz, H., Löhr, K., Bonatti, M., Eufemia, L., & Sieber, S. (2021). Assessing impacts of environmental peacebuilding in Caquetá, Colombia: A multistakeholder perspective. International Affairs, 97(1), 179-199.
Observatorio del Programa Presidencial de Derechos Humanos y DIH. (2014). Diagnóstico de la situación del pueblo indígena Uitoto. https://2014.derechoshumanos.gov.co/Observatorio/Documents/2010/Diagnos… iagnostico_UITOTO.pdf
ONIC. (2020.). Muina Murui. https://www.onic.org.co/. https://www.onic.org.co/pueblos/1125muinane
Organización Nacional de los Pueblos Indígenas de la Amazonia Colombiana OPIAC. (2022). About us. https://opiac.org.co. https://opiac.org.co/opiac/quienes-somos
Parpart, J. L., Connelly, M. P., & Barriteau, V. E. (2000). Theoretical Perspectives on Gender and Development. IDRC.
91
Programa Pequeñas Donaciones. (2021). Cuidadoras de la Amazonía. Geraadpleegd op 13 mei 2022, van https://undp.shorthandstories.com/gef-sgp-cuidadoras-de-la-amazonia
Law, J. (2015). What's wrong with a one-world world?. Distinktion: Scandinavian Journal of Social Theory 16(1), 126-139.
Loescher , G., & Milner, J. (2009). Understanding the challenge. Forced Migration Review(33), 9-11. Retrieved 08 31, 2021, from https://www.fmreview.org/sites/fmr/files/FMRdownloads/en/FMRpdfs/FMR33/…
MAIS. (2022). MAIS - Movimiento Alternativo Indígena y Social. https://www.mais.com.co/. https://www.mais.com.co/opinio/570-la-lider-indigena-wayuu-arelis-urian…-
precandidata-presidencial-del-mais-para-el-pacto-historico
Opiac-Organización Nacional de los Pueblos Indígenas de la Amazonia Colombiana (2013). Programme for the Protection of Indigenous Women of the Colombian Amazon Opiac, Auto 092 of the Colombian Constitutional Court.
Molina, N. (2007). Caucho y coca: una aproximación a la economía extractiva y su incidencia en los procesos sociales en la Amazonía colombiana. Revista Facultad de Trabajo Social, 23, 157-168.
Palacios, G. (2006). Fiebre de tierra caliente. Una historia ambiental de Colombia 1850- 1930. Bogotá: ILSA.
Paredes, J. (2010). Hilando fino desde el feminismo indígena comunitario. Coord. Yuderkys Espinosa, Aproximaciones críticas a las prácticas teóricas políticas del feminismo latinoamericano, 1, 117-120.
Picq, M. L. (2018). Vernacular sovereignties: Indigenous women challenging world politics. University of Arizona Press.
92
Portal de Datos Abiertos de la ANT. (2020). Resguardos Indígenas. Https://DataAgenciadetierras.Opendata.Arcgis.Com/.https://dataagenciadetierras.opendata.arc
gis.com/datasets/agenciadetierras::resguardosind%C3%ADgenas/explore?location=0. 408719%2C-74.240577%2C8.00
Programa Pequeñas Donaciones. (2021). Cuidadoras de la Amazonía. Geraadpleegd op 13 mei 2022, van https://undp.shorthandstories.com/gef-sgp-cuidadoras-de-la-amazonia
Radcliffe, S. (2008) "Las mujeres indígenas ecuatorianas bajo la gobernabilidad multicultural y de género." In Raza, etnicidad y sexualidades: Ciudadanía y multiculturalismo en América Latina, edited by Peter Wade, Fernando Urrea Giraldo, and Mara Viveros Vigoya, 105-136. Bogotá: Universidad Nacional de Colombia.
Rasmussen, M. B., & Lund, C. (2018). Reconfiguring Frontier Spaces: The territorialization of resource control. World Development 101, 388-399.
Richards, P. (2005). The politics of gender, human rights, and being Indigenous in Chile. Gender & Society, 19(2), 199-220.
Radcliffe, S. A. (2017). Geography and indigeneity I: Indigeneity, coloniality and knowledge. Progress in Human Geography, 41(2), 220-229.
Rhee, J. E., & Subedi, B. (2014). Colonizing and decolonizing projects of re/covering spirituality. Educational Studies, 50(4), 339-356.
Rousseau, S. (2011). Indigenous and feminist movements at the constituent assembly in Bolivia: Locating the representation of Indigenous women. Latin American Research Review, 5-28.
Ruta Pacífica de las Mujeres. (2013). La verdad de las mujeres víctimas del conflicto armado en Colombia versión resumida. Colombia. Retrieved 11 10, 2021, from http://rutapacifica.org.co/documentos/versionresumidacomisiondeverdadym…
93
Rodriguez P., E. (2008). Los pueblos indígenas y afrocolombianos en el desplazamiento forzado. Retrieved 11 16, 2021, from acnur.org: https://www.acnur.org/fileadmin/Documentos/Pueblos_indigenas/palau_2008… _afrocol_despl.pdf
Sánchez, C. (2020). Nazareth Cabrera: la fuerza de la palabra dulce. Mongabay. https://es.mongabay.com/2020/12/nazareth-cabrera-defensora-amazonia/
Sierra, M. T. (2007) La renovación de la justicia indígena en tiempos de derechos: Etnicidad, género y diver- sidad (accessed February 17, 2011, at http://lanic.utexas.edu/project/etext/llilas/ vrp/sierra.pdf
Smith, Andrea. 2011. “Indigenous feminism without apology.” Unsettling America: Decolonization in theory & practice. September 8.
Suzack, C., Huhndorf, S. M., Perreault, J., & Barman, J. (Eds.). (2014). Indigenous women and feminism: Politics, activism, culture. UBC Press.
Suárez L.L. (2007). Participate, Make Visible, Propose. The Wager of Indigenous Women in the Organizational Process of the Regional Indigenous Council of Cauca (CRIC). Sieder. R. Demanding Justice and Security: Indigenous women and legal pluralities in Latin America. (173-195). New Brunswick, New Jersey. Rutgers University Press.
The General Assembly. (2007). UN Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. https://www.un.org/development/desa/Indigenouspeoples/wpcontent/uploads… /UNDRIP_E_web.pdf
Tobón, M. (2018). “Our future is our past.” gold mining, environment, and Indigenous resistance in the middle Caquetá river region, Colombia. Maguaré, 32(1), 139.
94
Ulloa, A. (2020). Mujeres indígenas haciendo, investigando y reescribiendo lo político en América Latina. Centro Editorial de la Facultad de Ciencias Humanas de la Universidad Nacional de Colombia.
Tovar-Restrepo, M., & Irazábal, C. (2014). Indigenous women and violence in Colombia: agency, autonomy, and territoriality. Latin American Perspectives, 41(1), 39-58.
United Nations Human Rights. (2007). The United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. United Nations Human Rights: Office of the High Comissioner. https://www.ohchr.org/documents/issues/ipeoples/undripmanualfornhris.pdf
Ulloa, A. (2016). Feminismos territoriales en América Latina: defensas de la vida frente a los extractivismos. Nómadas, (45), 123-139.
Ulloa, A. (2020). Mujeres indígenas haciendo, investigando y reescribiendo lo político en América Latina. Centro Editorial de la Facultad de Ciencias Humanas de la Universidad Nacional de Colombia.
U.S. Agency for International Development y The Nature Conservancy. 2013. Memorias de los cinco talleres de percepción del territorio desde el punto de vista ambiental y memoria 68 de los talleres de socialización de resultados de plan de manejo y de taller de lineamientos y zonificación desde el punto de vista ambiental. Solano, Caquetá. 133 p.
Van Auken, P. M., Frisvoll, S. J., & Stewart, S. I. (2010). Visualising community: using participant-driven photo-elicitation for research and application. Local environment, 15(4), 373-388.
Visión Amazonía. (2021). La chagra: un espacio de integración y aprendizaje cultural para las comunidades indígenas – Visión Amazonía. https://visionamazonia.minambiente.gov.co/news/la-chagra-un-espacio-de-…- aprendizaje-cultural-para-las-comunidades-indigenas/#carouselExampleIndicators
95
Wendoh, S., & Wallace, T. (2005). Re-thinking gender mainstreaming in African NGOs and communities. Gender & Development, 13(2), 70-79.
Rose-Redwood, R. (2016). " Reclaim, Rename, Reoccupy": Decolonizing Place and the Reclaiming of PKOLS. ACME: An International E-Journal for Critical Geographies, 15(1).
Yilmaz, K. 2013. Comparison of quantitative and qualitative research traditions: Epistemological, theoretical, and methodological differences. European Journal of Education 48(2), 311-325.
