Ongelijkheid in tijden van cholera: comparatief onderzoek in tijd en ruimte naar de cholera-epidemie van 1866 in Antwerpen

Lora Pannekoucke
Persbericht

Ongelijkheid in epidemische tijden

Twee nabijgelegen buurten in Antwerpen werden uitzonderlijk hard getroffen door de epidemie, zij het elk op een andere manier. In de Universiteitsbuurt bevonden zich veel besmettingen maar werden er relatief weinig sterfgevallen gerapporteerd terwijl de Seefhoek weinig besmettingen kende maar in verhouding veel doden telde. Wat is hier aan de hand? Wie is er besmet, wie sterft, en waarom loopt dit zo ongelijk op? 

U denkt waarschijnlijk dat het hier over de coronapandemie gaat, maar niets is minder waar. Bovenstaande anekdote verwijst naar de cholera-epidemie in Antwerpen in 1866, het jaar waarin de infectieziekte gedurende de gehele negentiende eeuw het zwaarst heeft huisgehouden in de stad. Cholera, gekend door symptomen als hevig braken en diarree, is tegenwoordig gelukkig ver van ons bed, en komt alleen nog ter sprake in de retorische vraag; de cholera of de pest? Ruim 150 jaar geleden boezemde cholera de bevolking een nog grotere angst in dan de huidige coronapandemie. Destijds wist niemand wat de oorzaak van de ziekte was en hoe ze werd overgedragen. De bacterie die cholera veroorzaakt, werd namelijk pas 15 jaar later door Robert Koch ontdekt en overheidsmaatregelen werden in 1866 te pas en te onpas ingevoerd. Het mysterie waarom cholera de twee Antwerpse wijken zo verschillend trof moeten we zoeken op sociaal-economisch en ruimtelijk vlak.

Samenwonen als economisch redmiddel
In de negentiende eeuw kende Antwerpen een enorme groei van zijn havenactiviteiten. Deze economische voorspoed bracht een verhoogde migratie met zich mee die, samen met een stijgend geboortecijfer, in korte tijd voor een verdriedubbeling van de Antwerpse bevolking zorgde. De al gegoede inwoners zagen hun vermogen steeds meer groeien terwijl de armen nog meer moeite hadden om rond te komen. De bevolkingsgroei zorgde voor een torenhoge vraag naar voeding, drinkwater en huisvesting die hoge voedsel- en huurprijzen tot gevolg had. Om de prijsstijgingen de baas te kunnen, besloot de arme bevolking in het midden van de negentiende eeuw met familieleden of andere gezinnen samen te wonen in de Antwerpse binnenstad. Wanneer in 1866 cholera in Antwerpen uitbrak bleken deze clusters van gezinnen, die vaak op kleine percelen leefden, het meest kwetsbaar voor besmettingen.

Social distancing
Quarantaine of social distancing, zoals gekend tijdens de coronapandemie, was onmogelijk voor de armere bevolking in de historische binnenstad waardoor jong en oud getroffen werden. Ook de huidige Universiteitsbuurt die hier centraal staat viel hieraan ten prooi. Deze buurt kenmerkte zich door een hoog besmettingscijfer in tegenstelling tot de Seefhoek, die zich aan de andere kant van de stadswal, buiten de historisch binnenstad bevond. De Seefhoek diende vanaf het midden van de negentiende eeuw als toevluchtsoord voor de armere Antwerpse bevolking. Enkele decennia daarvoor was deze buurt nog landbouwgebied waardoor er in 1866 nog geen sprake was van overbevolking. Inwoners hadden meer ruimte om zich te settelen waardoor cholera zich trager verspreidde. Problemen met social distancing speelde hier dus minder een rol.
Maar waarom stierven er dan vooral mensen in de Seefhoek en niet in de Universiteitsbuurt? Beide buurten hadden namelijk een hoog percentage arme, laaggeschoolde inwoners in 1866 waardoor armoede alleen geen uitsluitsel geeft.

Steun aan kwetsbare bevolkingsgroepen
Mijn thesis waarin ik uitgebreid onderzoek naar het sociaal-economische profiel van individuele choleraslachtoffers deed, geeft hier antwoord op. Doordat de Seefhoek organisch verstedelijkte, voldeden voorzieningen als armenzorg en drinkwaterpompen niet aan de almaar groeiende bevolking. De meest kwetsbare bevolkingsgroepen die de binnenstad ontvluchtten, konden hier dus niet rekenen op extra ondersteuning of toegang tot medische kennis. Eerder historisch onderzoek toonde al aan dat sociaal-economisch kwetsbare groepen, zoals intra-provinciale migranten, jonge kinderen en ouderen, een hoger risico op sterfte kenden tijdens epidemieën. Deze kwetsbare personen werden echter in de Seefhoek meer benadeeld dan in de Universiteitsbuurt wanneer ze besmet raakten met cholera. De thesis toont hiermee het belang aan van financiële en materiële ondersteuning voor bevolkingsgroepen die een verhoogde kwetsbaarheid hadden door hun beroep, afkomst of gezinssituatie. Meer uitgebreide armenzorg, toegang tot drinkwater en medische zorg verminderde in 1866 namelijk navenant het aantal dodelijke slachtoffers in de Universiteitsbuurt.

Het onderzoek naar de cholera-epidemie illustreert het belang van zowel preventieve als curatieve maatregelen op niet alleen medisch maar ook sociaal-economisch niveau. Armoede vergrootte namelijk het risico op een besmetting maar de mate van ondersteuning maakte het verschil tussen leven en dood. Het gebrek aan armenzorg, toegang tot drinkwater en medische bijstand werden tientallen inwoners van de Seefhoek in 1866 fataal. De kwetsbaarheid van huishoudens en individuen bij epidemieën is niet alleen veroorzaakt door medische factoren zoals leeftijd en chronische ziektes maar ook sociaal-economische oorzaken spelen een belangrijke rol. Deze bevindingen kunnen naast wetenschappelijk onderzoek, bijdragen aan de omgang met hedendaagse en toekomstige epidemieën. De ene coronapatiënt is de andere namelijk niet. 

Bibliografie

 

Literatuur

BENGTSSON Tommy en VAN POPPEL Frans, “Socioeconomic inequalities in death from past to present: An introduction”, Explorations in Economic History, 2011, 343-356.

BRIGGS Asa, “Cholera and society in the nineteenth century”, Past & Present, 19, 1961, 76-96. 

BYNUM William F.., Science and the Practice of Medicine in the Nineteenth Century, Cambridge university press, 1994.

COMER F.A., “Geschiedkundig overzicht van Cholera in België”, Wetenschappelijke tijdingen, 33, 1974, 66-83.

CONSTANT Amelie F. e.a., “A "healthy immigrant effect" or a "sick immigrant effect"? Selection and policies matter”, The European Journal of Health Economics, 19, 2018, 103-121.

CROUSE QUINN Sandra en KUMAR Supriya, “Health inequalities and infectious disease epidemics: a challenge for global health security”, Biosecurity Bioterrorism, 2014, 263-273.

DE CAIGNY Sofie, “Het Eilandje, constructieve spanning tussen stad en haven. Urbanisatieproces en sociaaleconomische betekenis van de Antwerpse havenwijk van 1830 tot 1914”, in: VAN HOOF Werner (ed.), Stroomversnelling. De Antwerpse haven tussen 1830 en nu., Antwerpen: Pandora, 2002, 49-64.

DEVOS Isabelle en VAN ROSSEM Tina, “Urban health penalties: estimates of life expectancies in Belgian cities, 1846-1910”, Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 45, 2015, 74-109.

DINEUR Monique and ENGRAND Charles, “Épidémie et pauperisme: le choléra à Lille en 1832” in Gillet Marcel, L’homme, la vie et la mort dans le Nord au XIXième siècle, Lille: Presses Universitaires du Septentrion, 1972, 41-78.

EVANS Richard J., Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, Londen: Penguin Books, 2005.

HARRISON Mark, Disease and the Modern World. 1500 to the present day, Cambridge: Polity Press, 2004.

JANSSENS Angélique, Family and social change: the household as a process in an industrializing community, Cambridge, 1993.

JANSSENS Ric, JANSSENS Ellen en SOENS Tim, “Urbanizing Water: Looking Beyond the Transition to Water Modernity in the Cities of the Southern Low Countries”, in SOENS Tim, SCHOTT Dieter, TOYKA-SEID Michael e.a. (red.), Urbanizing Nature: Actors and Agency (Dis)Connecting Cities and Nature Since 1500, Londen: Routledge, 2020, 89-111.

JONGEPIER Iason en JANSSENS Ellen, “GIStorical Antwerp: historisch GIS als laboratorium voor de stadsgeschiedenis”, Stadsgeschiedenis, 2015, 49-62.

LAWTON Richard en LEE Robert, Population and Society in Western European Port Cities, c.1650-1939, Liverpool: Liverpool University Press, 2002.

LEE Robert, “The socio-economic and demographic characteristics of port cities: a typology for comparative analysis?”, Urban History, 25, 1998, 151-153.

LESGER Clé, “Residentiële segregatie in vroegmoderne steden. Amsterdam in de eerste helft van de negentiende eeuw.”, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 2013, 102-132.

LIS Catharina, "Woontoestanden en gangensaneringen te Antwerpen in het midden der 19e eeuw", Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 1969, 93-131.

LIS Catharina, “Proletarisch wonen in westeuropese steden in de 19de eeuw : van wildgroei naar sociale controle”, Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 3-4, 1977, 325-366.

LIS Catharina, Social Change and the Labouring Poor: Antwerp 1770-1860, New Haven and London: Yale University Press, 1980.

MAMELUND Svenn-Erik, “1918 pandemic morbidity: the first wave hits the poor, the second wave hits the rich.”, Influenza and Other Respiratory Viruses, 2018.

MAMELUND Svenn-Erik, “A socially neutral disease? Individual social class, household wealth and mortality from Spanish influenza in two socially contrasting parishes in Kristiania 1918–19”, Social Science – Medicine, 2006.

MAMELUND Svenn-Erik en DIMKA Jessica, “Commentary: Social inequalities in infectious diseases.”, Scandinavian Journal of Public Health, 2021.

MAMELUND Svenn-Erik, “Social inequality – A forgotten factor in pandemic influenza preparedness”, Tidsskr Nor Laegeforen, 137, 2017, 911-913.

PHELPS Matthew D. e.a., The importance of thinking beyond the water-supply in cholera epidemics: A historical urban case-study, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2017.

PUSCHMANN Paul e.a., “Disfavored in Life, Favored in Death? Later-Life Mortality Differences (Ages 30+) between Migrants and Natives in Antwerp, Rotterdam and Stockholm, 1850-1930”, Historical Social Research, 41, 2016, 257-290.

RYCKBOSCH Wouter, “Economic inequality and growth before the Industrial Revolution: the case of the Low Countries (fourteenth to nineteenth centuries)”, European Review of Economic History, 20, 2015, 1-22.

SEGERS Yves, “De huishuren in België, 1800-1920. Constructie en analyse van een nationale huishuurprijsindex”, Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 25, 1999, 221-257.

SOENS Tim, “Resilient societies, vulnerable people: coping with north sea floods before 1800”, Past and Present, 241, 2018, 143-176.

VAN BAVEL Bas en CURTIS Daniel, “Better Understanding Disasters by Better Using History: Systematically Using the Historical Record as One Way to Advance Research into Disasters”, International Journal of Mass Emergencies and Disasters, 34, 2016, 143-169.

VAN DAMME Ilja, GREEFS Hilde, JONGEPIER Iason en SOENS Tim, Tussen droom en daad. Historische atlas van Antwerpen, 2022, in druk.

VAN DE VIJVER Sonja, Cholera te Antwerpen 19de eeuw, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, vakgebied geschiedenis, Rijksuniversiteit Gent, 1969, 66.

VANDERMEERSCH Peter, BLONDE Bruno e.a., “Typologie sociale du parc de logements à Anvers basée sur le cadastre de 1834”, in R. BAETENS, B. BLONDE, Nouvelles approches concernant la culture de l'habitat, Antwerpen: Brepols, 1989.

VÖGELE Jörg en UMEHARA Hideharu, Gateways of Disease: Public Health in European and Asian Port Cities at the Birth of the Modern world in the late 19th and early 20th century, Göttingen: Cuvillier Verlag, 2015.

WINTER Anne, Migrants and Urban Change, Newcomers to Antwerp, 1760-1860, Londen: Routledge, 2009, 101-147.

Bronnen

Antwerpen, Felixarchief, Bevolkingsregisters, BE SA 87159, Periode 1856-1866.

Antwerpen, Felixarchief, Controle van water en de waterleiding, 641 #506, Openbare pompen.

Antwerpen, Felixarchief, Kadastrale legers, 174#661-664 en 174#583.

Antwerpen, Felixarchief, Rapporten van de inspecteurs (stratencommissies), 641#130.Antwerpen, Felixarchief, Register met overlijdensakten, BE SA 42027, 1-2424.

Antwerpen, Felixarchief, Register van overlijdens met vermelding van de doodsoorzaak, BE SA 42252, 1866.

Antwerpen, Felixarchief, Register voor permanent gesteunden, 2083#427-2083#336.

Antwerpen, Felixarchief, Slachtoffers (en maatregelen), 641 #160, gemelde gevallen.

Antwerpen, Felixarchief, Statistieken bevolking en burgerlijke stand, 777#638.

Websites

DEVOS Isabelle, De cholera-epidemie van 1866 in Brussel: een reconstructie, website van het Queteletcentrum, < https://www.queteletcenter.ugent.be/cholera/&gt;, geraadpleegd op 14 oktober 2021. 

HISCO: Computer Assisted Coding, website van History of Work Information System, https://historyofwork.iisg.nl/coding.php, geraadpleegd op 29 april 2022.

VAN DE VIJVER Sonja, De bestrijding van de cholera in Antwerpen tijdens de 19de eeuw, website van Schipperskwartier Gilbertus, <https://schipperskwartier.gilbertus.com/documents/pdfobject.php?id=013…;, geraadpleegd op 11 december.

Universiteit of Hogeschool
Master in de geschiedenis
Publicatiejaar
2022
Promotor(en)
Hilde Greefs
Kernwoorden
Share this on: