Ouderenmis(be)handeling: in de greep van het beroepsgeheim.
Ouderenmis(be)handeling: de weg kwijt?
Ouderen zijn een kwetsbare bevolkingsgroep én het kloppend hart van de samenleving. Wij als maatschappij hebben de verplichting om zorg te dragen voor deze groep en de integriteit van de ouderen extra te beschermen. Nochthans bestaat er nog steeds een maatschappelijk taboe rond de ouderenmis(be)handeling. Daarbovenop is het geen eenvoudige opgave voor de hulpverlener om in de praktijk de ouderenmis(be)handeling te detecteren en de gepaste hulp te bieden omwille van verschillende hindernissen.
Lieske en Robert zijn beiden 79 jaar en wonen nog samen thuis. Robert is slechtziend en Lieske is dementerend. Robert zorgt voor Lieske en neemt daarbij nog eens het huishouden op zich. Samen hebben ze drie kinderen op de wereld gezet die allemaal een mooie carrière hebben uitgebouwd. Zowel bij Lieske en Robert zijn er frustraties. Robert probeert zo goed mogelijk voor Lieske te zorgen, maar kan maar niet aanvaarden dat Lieske dementerend is. Lieske voelt de spanning wanneer Robert haar wil helpen en er zijn regelmatig uitingen van fysiek geweld naar Robert toe. De kinderen komen af en toe langs en zien de fysieke uitingen van Lieske naar Robert, waarop de oudste zoon Lieske regelmatig vastbindt ‘om zichzelf te beschermen’ en opsluit in de kamer ‘om Robert wat rust te gunnen’. Op een dag moeten Lieske en Robert op consultatie bij de huisarts waarop de dokter tijdens de routinecontrole bij beiden verschillende blauwe plekken aantreft. De huisarts neemt contact op met de jongste dochter van het echtpaar om de situatie te bespreken. De dochter meent op de hoogte te zijn van de gebeurtenissen, maar verzekert de huisarts dat alles onder controle is. De huisarts is er echter niet meer gerust in wanneer Robert een week nadien met een diepe snijwonde aan het hand aan zijn kabinet staat. De huisarts ging reeds in gesprek met de kinderen van Robert en Lieske en weet nu niet welke verdere stappen hij moet ondernemen.
Deze fictieve casus illustreert duidelijk dat ouderen een kwetsbare groep zijn in onze maatschappij. Deze kwetsbare groep maakt op dit moment al een groot deel uit van de Belgische bevolking en deze trend zal zich in toekomst versnellen. Het aandeel ouderen in de bevolking groeit wereldwijd aan een sneltempo. De Wereldgezondheidsorganisatie verwacht tegen het jaar 2050 een stijging van maar liefst 12,3%, naar 21,5%, in het aandeel van 60-plussers De bovenstaande casus illustreert dat de zorg voor ouderen nog niet op punt staat en er zich schrijnende situaties voordoen waarbij er (on)bewust geen rekening wordt gehouden met de noden van de oudere. Daarnaast is het niet eenvoudig voor de hulpverlener om te anticiperen op de situatie wanneer zij/hij hiermee in aanraking komt. Er treden namelijk diverse problemen en belemmeringen op, zoals op het vlak van de detectie en melding van de ouderenmis(be)handeling.
Ouderen(mis)behandeling?
Ouderenmis(be)handeling is een problematiek die minder bekend is bij zowel de bevolking, de hulpverlener zelf als in de literatuur dan kindermishandeling of partnergeweld. Tot op de dag van vandaag is er weinig speciale aandacht rond het thema geweest. Net zoals bij kindermishandeling en partnergeweld kan de mishandeling of het geweld verscheidene vormen aannemen. Daarnaast is er een groot verschil tussen het werkelijk aantal gevallen en de gemelde gevallen: de werkelijk omvang van oudermishandeling wordt schromelijk onderschat.
Mag ik mijn bejaarde vader of moeder mis(be)handelen?
Het antwoord is natuurlijk neen. Het mis(be)handelen van een oudere kan ondergebracht worden in de Belgische strafwetgeving omtrent het opzettelijk toedienen van slagen en verwondingen. Echter ziet men dat er geen concreet en aangepast juridisch kader voor de ouderenmishandeling op zichzelf bestaat. Hieruit volgt dat men terugvalt op een zeer algemeen kader waar een poging gedaan wordt om de kwetsbare groepen te beschermen aan de hand van het invoegen van een aantal beschermende rechtsbepalingen. Door de specifieke (zorg)noden van de ouderen is het duidelijk dat ouderen een zo specifiek mogelijke behandeling nodig hebben, dit ook op juridisch vlak. De verschillende vormen waarin de mis(be)handeling zich kan uiten, wordt op dit moment nog niet voldoende omkaderd door de wetgever.
De hulpverlener: belemmerd?
De hulpverlener heeft heel wat uitdagingen bij de detectie en behandeling van een mis(be)handelde oudere.
Aan de kant van de hulpverlener is het dus zeker niet eenvoudig om ouderenmishandeling te detecteren, een duidelijke vorming is er niet en de integratie in de opleiding is miniem. De regels omtrent het beroepsgeheim en de (gerechtvaardigde) schending van het beroepsgeheim zijn belangrijke aspecten waarmee de houder van het beroepsgeheim rekening moet houden bij het verstrekken van zorgverlening aan de patiënt.
Bij het melden van de mis(be)handeling is het beroepsgeheim van deze hulpverlener dus een zwaarwichtige factor. Door de complexiteit van het beroepsgeheim en de onwetendheid hieromtrent van de hulpverlener, zullen deze eerder geneigd zijn om de mis(be)handeling niet onmiddellijk te melden en voorzichtig om te springen met de verworven informatie en de gedane vaststellingen uit angst om het beroepsgeheim onrechtmatig te schenden.
Wat nu?
Net zoals Lieske en Robert zijn er tal van ouderen die op hun oude dag te maken krijgen met de verscheidene vormen van ouderenmis(be)handeling gepleegd door een persoon waarmee de oudere een vertrouwensrelatie heeft. De weerklank die te term ‘oudere’ met zich meebrengt, wordt eerder als negatief beschouwd doordat er bijkomende zorg nodig is en de ouderen andere noden hebben waardoor de participatie van de oudere sterk ingeperkt wordt door de bevolking. Uit dit alles blijkt dat er zowel op maatschappelijk als juridisch vlak ruimte is voor verbetering. Het scheppen van een positiever maatschappelijk beeld en het integreren van de participatie van ouderen in onze samenleving zijn noodzakelijk om de taboe rond de ouderenmishandeling de wereld uit te helpen. Een plan van aanpak voor de detectie van ouderenmishandeling zou de zware taak van de hulpverlener vergemakkelijken. Een toegespitst juridisch kader voor ouderenmishandeling en eenvoudige beeldvorming omtrent het beroepsgeheim en de desbetreffende schending ervan is essentieel om de hulpverlener te ondersteunen bij het ondernemen van de stappen om de mis(be)handeling te melden.
The wisdom and experience of older people is a resource of inestimable worth. Recognizing and treasuring the contributions of older people is essential to the long-term flourishing of any society. - Daisaku Ikeda, Japans filosoof
Wetgeving
Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli 1990.
Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënten, BS 16 september 2002.
Wet van 26 november 2011 tot wijziging en aanvulling van het Strafwetboek teneinde het misbruik van de zwakke toestand van personen strafbaar te stellen, en de strafrechtelijke bescherming van kwetsbare personen tegen mishandeling uit te breiden, BS 23 januari 2012.
Art. 398-405 Sw.
Art. 398, tweede lid Sw.
Art. 399 Sw.
Art. 400 Sw.
Art. 405bis Sw.
Art. 410 Sw.
Art. 422bis Sw.
Art. 499/7 BW.
Omz. 1 maart 2006 nr. COL 4/2006 betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld van het College van de Procureurs-Generaal bij de Hoven van Beroep.
Rechtspraak
Cass. 13 mei 1987, AR nr. 5728, JLMB 1987, 1165.
Cass. 18 juni 2010, TvGR. 2011-12, afl. 2, 119.
Cass. 13 maart 2012, TvGR 2012-13, afl. 2, 148-154.
Cass. (1e k.) 26 maart 2021, AR nr. D.18.0015.N, (D. / Psychologencommissie).
Corr. West-Vlaanderen, afdeling Brugge, 17 december 2018, onuitg.
Rechtsleer
BALTHAZAR, T., Gegevensbescherming in de zorg - een praktische gids bij de GDPR, Brugge, die Keure, 2018, 160 p.
BALTHAZAR, T., “[Gezondheidszorg] Het beroepsgeheim: een monument in permanente renovatie”, TvGR. 2019-20, afl. 4, 241-254.
BALTHAZAR, T. “Het gedeeld beroepsgeheim is geen uitgesmeerd beroepsgeheim” (noot onder Cass. 2 oktober 2002), TvGR. 2004-05, afl. 2, 145-146.
BALTHAZAR, T., “[Priesters, artsen en andere hulpverleningsbeoefenaars] Het beroepsgeheim: niet uitgehold, maar wel steeds complexer”, Juristenkrant 2019, afl. 381, 12.
BEAULIEU, M. “Abuse and Neglect of Older Adults in Institutional Settings: Discussion Paper Building from French Language Resources”, 1995.
BECKERS, E., en BRUGGEMAN, W., “Intrafamiliaal geweld: tussen droom en werkelijkheid”, in X., “Intrafamiliaal geweld van onder de deurmat gehaald”, Orde van de dag 2008, afl. 43, 3.
BLOCKX, F., Beroepsgeheim, Mortsel, Intersentia, 2014, 510 p.
BLOCKX, F., “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in A. VAN OEVELEN, zwijgrecht versus spreekplicht, Mortsel, Intersentia, 2013, 258 p .
DELBEKE, E., “De ‘diaken des doods’ assisenzaak: het betreft moorden en geen euthanasie” (noot onder Assisen West-Vlaanderen 31 januari 2018), TvGR 2018-19, afl. 1, 35.
DERUYCK, F., DE NAUW, A., Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Wolters Kluwer Belgium, Mechelen, 2020, 401 p.
DIERICKX, A., BUELENS, J., VIJVERMAN, A., (2014). “Hoofdstuk VII - Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens” in VANSWEEVELT, T., en DEWALLENS, F., (reds.). Handboek Gezondheidsrecht. Volume II.Rechten van patiënten: van embryo tot lijk., Antwerpen, Intersentia, 2014, 588 p.
DIERICKX, A., en BUELENS, J., “Het gedeeld beroepsgeheim erkend door het Hof van Cassatie” (noot onder Cass. 13 maart 2012), TvGR 2012-13, afl. 2, 148-154.
DIERICKX, A., “Misdrijven gepleegd ten aanzien van een minderjarig of kwetsbaar persoon. Een commentaar bij de wet van 30 november 2011”, NC 2013, 35, nr. 11.
DUPONT, L., Beginselen van strafrecht. Boekdeel 1, Leuven, Acco, 2000-01, 141, nr. 317.
GENICOT, G., “L’article 458bis nouveau du Code pénal: le secret médical dans la tourmente”, JT 2012, 721.
HANNEQUART, Y., noot onder Cass. AR 5728, 13 mei 1987 (Tozon / Verlaine), JLMB 1987, 1165.
LEENAERTS, E., PUT, J., VAN DER STRAETE, I., “Het beschikkingsrecht over het beroepsgeheim. De hulpverlener wikt, de cliënt beschikt”, TPR2003, afl. 3, 1095.
MARLIER, G., Familie in het straf- en strafprocesrecht, Wolters Kluwer Belgium, Mechelen, 2018, 904 p.
N.C.-B., “Medisch beroepsgeheim en bescherming van de patiënt” (noot onder Cass. 18 juni 2010), TvGR 2011-12, afl. 2, 119.
OPGENHAFFEN, T., PUT, J., ANNE, T., “informatie-uitwisseling tussen artsen en hulpverleners: het beroepsgeheim als splijtzwam of bindmiddel”, TvGR, 2017-2018, 6-24.
POT, A.M., JONKER, C., COMIJS, H. EN SMIT J.H. “Agressie tegen en benadeling van ouderen: een onderzoek naar ouderenmishandeling”. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 1987, 18.
STALS, I.,, “Nieuwe richtlijnen, nieuwe uitdagingen justitiële aanpak van intrafamiliaal geweld en extrafamiliale kindermishandeling (de COL 3 en de COL 4)” in X., Intrafamiliaal geweld van onder de deurmat gehaald, Orde van de dag 2008, afl. 43, 25.
VANASSCHE, S., “Toepassing artikel 458bis Sw. vereist dat hulpverlener contact had met slachtoffer en dader” (noot onder Cass. 26 maart 2021),NJW 2021, afl. 448, 687.
VANASSCHE, S., OPGENHAFFEN, T., “Het beroepsgeheim wanneer de patiënt slachtoffer is. Het doolhof van Cassatie”, T.Strafr. 2022, afl. 1, 42-49.
VANSWEEVELT, T., “Het beroepsgeheim van de zorgverlener of hulpverlener: verschillend naargelang er enkel contact (!) Is met het slachtoffer dan wel met het slachtoffer en de dader” (noot onder Cass. 26 maart 2021), T.Gez., 2021-22, afl. 1, 42-51.
VANSWEEVELT, T. en TACK, S., , “Hoofdstuk V - Het recht gezondheidstoestandinformatie en geïnformeerde toestemming” in F. DEWALLENS en T. VANSWEEVELT, Handboek gezondheidsrecht, Volume II Handboek Gezondheidsrecht. Volume II. Rechten van patiënten: van embryo tot lijk, Mortsel, Intersentia, 2014, 588 p.
VAN DEN EEDEN, E., “Partnergeweld: enkele burgerrechtelijke aspecten”, Orde van de Dag 2008, afl. 43, 63-72.
VAN DER STRAETE, I., en PUT, J., beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 59-64.
VAN DER STRAETE, I., en PUT, J., “Het gedeeld beroepsgeheim en het gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-05, 41-59.
VERSWEYVELT A.S., e.a., Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, die Keure, 2018, 368 p.
Varia
Adv. Nationale Raad van de Orde der Geneesheren van 17 september 2011.
Adv. Nationale Raad van de Orde der Geneesheren van 4 juli 2015.
Adv. Nationale Raad van de Orde der Geneesheren van 11 december 2021.
DESOMER A., POUPPEZ, C., PRIMUS, C., RICOUR, C., VINCK, I., “synthese: hoe kunnen we ouderenmis(be)handeling in belgië beter aanpakken?”, KCE REPORT 331As 2020, 45 p.
Desmet, N., “'t Zitemzo met ambtsgeheim en beroepsgeheim”, tZitemzo, 2021.
Hermans, A., “Ouderen ervaren dagelijks een gebrek aan respect en middelen om waardig oud te worden”, KNACK, 21 januari 2021.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, “Ouderenmishandeling en ontspoorde mantelzorg”, www.huiselijkgeweld.nl/vormen/ouderenmishandeling-en-ontspoorde-mantelzorg.
Plysier, S., “Wat betekend oud worden in onze samenleving?”, www.kenniscentrumwwz.be/stefaan-plysier-over-wat-betekent-oud-worden-onze-samenleving.
Statistiek Vlaanderen, “Bevolking naar leeftijd en geslacht”, www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/bevolking/bevolking-naar-leeftijd-en-geslacht#vlaamse-leeftijdspiramide-heeft-zware-top-en-smalle-basis, 7 juli 2021.
VLOCO, “ouderenmis(be)handeling”, www.ouderenmisbehandeling.be/VLOCO/Index.aspx.
VLOCO, “Professionelen”, www.ouderenmisbehandeling.be/VLOCO/Hulpverlener_WatNu_WatDoetVLOCO.aspx.
VLOCO, “ontspoorde zorg”, www.ouderenmisbehandeling.be/VLOCO/Burger_OntspoordeZorg_OntspoordeZorg.aspx.
Vzw Respect Seniors, www.besafe.be/nl/veiligheidsthemas/geweld/ouderenmis-be-handeling.
World Health Organization, “Ageing and health”, www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health, 4 oktober 2021.