Hoorde u reeds van de nieuwe onderwijsaanpak ‘CLIL’? De afkorting staat voor Content and Language Integrated Learning, een innovatieve methode waarbij een niet-taalvak zoals bv. geschiedenis gegeven wordt in een vreemde taal zoals bv. Engels (Coyle, 2010). Hoewel CLIL een gouden kans vormt om de taalvaardigheden van leerlingen extra te doen groeien (Martens, 2017), brengt CLIL ook heel wat uitdagingen met zich mee (Bruton, 2011). Hoe kunnen CLIL-leerlingen hier maximaal in ondersteund worden? Recent onderzoek stond stil bij het potentieel van digitale tools in de CLIL-klas (Albero-Posac, 2019).
CLIL: hip en trendy
Misschien kent u zelf wel een CLIL-leerling of -leerkracht? De kans is niet onbestaande, want sinds september 2021 zijn er meer dan 140 CLIL-scholen in Vlaanderen (Vlaams Ministerie van Onderwijs, 2021). De stijgende populariteit van CLIL hoeft niet te verwonderen, aangezien belangrijke instanties als de Europese Commissie (2003) CLIL reeds hadden aanbevolen als “een doeltreffende opportuniteit voor leerlingen om hun nieuwe taalvaardigheden in te zetten”. Leerlingen die geschiedenis in het Engels volgen, verwerken bovendien een heleboel Engelse vakspecifieke woorden. Zo’n uitgebreide woordenschat kan best van pas komen als voorbereiding op ons sterk verengelste hoger onderwijs.
“Tout va très bien, Madame la Marquise”?
Het is niettemin oppassen geblazen voor valkuilen. Door de populariteit en hipheid van het CLIL-concept, dreigen kritische stemmen onder de mat te worden geschoven (Perez Canado, 2016). Het risico is dan dat er aan eventuele uitdagingen niets gedaan wordt omdat ze onopgemerkt blijven. Zo werd er jarenlang geclaimd dat “CLIL geen negatieve impact heeft op de verwerving van de vakinhoudelijke leerstof” (Spratt, 2011: 6). Deze bewering werd echter ontkracht door een reeks kwaliteitsvolle maar toch onderbelichte studies (Bruton, 2013; Dallinger, 2016). CLIL-klassen hebben meer tijd nodig om dezelfde leerplandoelstellingen te bereiken als niet-CLIL-klassen, zo bleek uit een onderzoek bij 1800 Duitse CLIL- en niet-CLIL-leerlingen (Dallinger, 2016). In feite is dit de logica zelve, want CLIL veronderstelt dat er geregeld lestijd wordt vrijgemaakt voor het expliciet behandelen van taaldoelen (Coyle, 2010), wat vaak ten koste gaat van de vakinhoud.
Eureka?
Geconfronteerd met deze uitdaging van een “negatief CLIL-effect” (Dallinger, 2016: 30) werd er naar mogelijke remedies gezocht. In het digitale tijdperk hoef je evenwel niet al te ver te zoeken. De methode van flipping the classroom (FTC), waarbij leerlingen reeds voor de les een filmpje bekijken (i.p.v. huiswerk na de les), heeft in het verleden al meermaals zijn vruchten afgeworpen (Van Alten, 2019). Bijgevolg drong de vraag zich op: in welke mate kan FTC een meerwaarde bieden voor CLIL-leeromgevingen? Om dit te onderzoeken werd digitaal CLIL-materiaal ontworpen voor 15 lesonderwerpen (zie <http://sites.google.com/view/clilhistory>), zoals bv. op maat gemaakte kennisclips op YouTube met Engelse ondertitels, Google Forms met controlevragen over deze clips, Quizlets en woordenlijsten, enz. Dit digitaal CLIL-materiaal werd gebruikt tijdens twee stageperiodes van samen 44 CLIL-lessen in de Broederschool Humaniora Sint-Niklaas, alsook buiten deze stageperiodes in de lessen van de CLIL-leerkrachten aldaar. Via een Google Forms werd na afloop van elke lessenreeks gepeild naar de percepties van zowel leerkrachten als leerlingen over het digitale materiaal.
Resultaten
De eindresultaten waren over het algemeen eerder positief. Alle betrokken leerkrachten gaven aan akkoord te gaan met de stelling dat “het voorbereidende digitaal materiaal een meerwaarde had voor de les of lessenreeks”, en dan vooral in de zin dat “de les vlotter verliep” (33%), dat “de leerlingen de inhouden sneller begrepen” (33%) en dat “de taal minder een hindernis vormde” (17%). Van de 308 bevraagde leerlingen gaf 54,5% aan akkoord te gaan met de stelling dat “het digitaal materiaal hen geholpen had tijdens de les”. Dit getemperde enthousiasme kan misschien deels verklaard worden doordat leerlingen het kijken van een YouTube-filmpje als extra werklast ervaren. Bovendien moet opgemerkt worden dat het aantal leerlingen dat ‘niet akkoord’ ging met de bovenvermelde stelling minder dan 6% bedraagt.
Besluit
Uit dit alles kan besloten worden dat FTC wel degelijk een meerwaarde heeft voor CLIL-leeromgevingen. Tegelijkertijd mag het effect ervan niet overschat worden: FTC is geen wondermiddel. Wellicht kan het ook slechts in beperkte mate compenseren voor het “negatieve CLIL-effect op inhoudverwerving” (Dallinger, 2016). Verder onderzoek is dus nodig: zowel kwantitatief (op een grotere schaal) als kwalitatief (met meer controlegroepen, rekening houdend met andere variabelen). Bij dezen dus een warme oproep aan onze Vlaamse CLIL-deskundigen om de handschoen op te nemen.
Nathan Van Herck
Referenties
Albero-Posac, S. (2019). Using Digital Resources for Content and Language Integrated Learning: A Proposal for the ICT-Enrichment of a Course on Biology and Geology. Realia. Research in Education and Learning Innovation Archives, 22, 11-28.
Bruton, A. (2011). Is CLIL so beneficial, or just selective? Re-evaluating some of the research. System. An International Journal of Educational Technology and Applied Linguistics, 39(4), 523–532.
Bruton, A. (2013). CLIL: Some of the reasons why … and why not. System. An International Journal of Educational Technology and Applied Linguistics, 41(3), 587–597.
Coyle, D., Hood, P., & Marsh, D. (2010). CLIL: Content and Language Integrated Learning. Cambridge University Press.
Dallinger, S., Jonkmann, K., Hollm, J., & Fiege, C. (2016). The effect of content and language integrated learning on students’ English and history competences. Learning and Instruction, 41, 23-31.
European Commission. (2003). Communication from the Commission Promoting Language Learning and Linguistic Diversity. EUR-Lex. Access to European Union Law. Geraadpleegd op 5 december 2021 op https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2003:0449:FIN:EN:PDF.
Martens, L., & Van de Craen, P. (eds.). (2017). Klaar voor CLIL. Het CLIL-handboek voor Vlaanderen en Nederland. Acco.
Perez Canado, M.L. (2016). From the CLIL Craze to the CLIL Conundrum: Addressing the Current CLIL Controversy. Journal of Teaching & Learning Language & Literature, 9(1), 9-31.
Spratt, M. (2011). CLIL: the nature of the beast. English Teaching Professional, 72, 4-6.
Van Alten, D. C., Phielix, C., Janssen, J., & Kester, L. (2019). Effects of flipping the classroom on learning outcomes and satisfaction: A meta-analysis. Educational Research Review, 28, 1-18.
Vlaams Ministerie van Onderwijs. (2021). CLIL voor directies en administraties. Onderwijs.vlaanderen.be. Geraadpleegd op 2 april 2022 https://onderwijs.vlaanderen.be/en/node/1065#overzicht-CLIL-scholen.
-, Digitale hulpmiddelen in het onderwijs. (2018). Kennisnet. Retrieved January 28, 2022, from https://www.kennisnet.nl/app/uploads/kennisnet/publicatie/Kennisnet-Digitale-hulpmiddelen-in-het-onderwijs.pdf
-, Learning English or learning in English: will we have a choice? (2005, April 20). The Guardian. https://www.theguardian.com/theguardian/2005/apr/20/guardianweekly.guardianweekly1.
Adriaenssens, D. (2017). CLIL for history - A focus on the language teaching aspect. Odisee.
Albero-Posac, S. (2019). Using Digital Resources for Content and Language Integrated Learning: A Proposal for the ICT-Enrichment of a Course on Biology and Geology. Realia. Research in Education and Learning Innovation Archives, 22, 11-28.
Awouters, V., & Schuer, J. (2005). Digitale didactiek: de elektronische leeromgeving als krachtig hulpmiddel bij competentieleren. De Boeck.
Baars, G. (red.) (2009). Digitale didactiek: praktische stappenplannen voor het gebruik van ICT. Lemma.
Ball, P., Kelly, K., & Clegg, J. (2015). Putting CLIL into Practice. Oxford University Press.
Borowiak. (2019). CLIL Education. Contacts and Contrasts in Educational Contexts and Translation (pp. 73–83). Springer International Publishing.
Bozdoğan, D. (2015). Technology-enhanced CLIL classrooms. CLIL in Foreign Language Education, 13, 164-175.
Briggs, D. (2015). Preaching in Practice. English Teaching Professional, 96, 49-50.
Bruton, A. (2011). Is CLIL so beneficial, or just selective? Re-evaluating some of the research. System. An International Journal of Educational Technology and Applied Linguistics, 39(4), 523–532.
Bruton, A. (2013). CLIL: Some of the reasons why … and why not. System. An International Journal of Educational Technology and Applied Linguistics, 41(3), 587–597.
Castellano-Risco, I., Alejo-González, R., & Piquer-Píriz, A. M. (2020). The development of receptive vocabulary in CLIL vs EFL: Is the learning context the main variable? System, 91, 1-10.
Cenoz, J., Genesee, F., & Gorter, D. (2013). Critical Analysis of CLIL: Taking Stock and Looking Forward. Applied Linguistics, 35(3), 243–262.
Claeys, L. (2016). A look inside the CLIL classroom: a clillicous taste of education. Odisee.
Coyle, D., Hood, P., & Marsh, D. (2010). CLIL: Content and Language Integrated Learning. Cambridge University Press.
Crevits, H. (2019, May 17). Met CLIL leer je een andere taal op 1, 2, 3! hildecrevits.be. Retrieved December 5, 2021, from https://www.hildecrevits.be/nieuws/met-clil-leer-je-een-andere-taal-op-1-2-3/
Dale, Liz, & Tanner, Rosie. (2012). CLIL Activities: A resource for subject and language teachers. Cambridge University Press.
Dallinger, S., Jonkmann, K., Hollm, J., & Fiege, C. (2016). The effect of content and language integrated learning on students’ English and history competences: Killing two birds with one stone? Learning and Instruction, 41, 23-31.
Dalton-Puffer, C. (2007). Discourse in content and language integrated learning (CLIL) classrooms. John Benjamins Pub.
Dalton-Puffer, C., Nikula, T., & Smit, U. (Eds.). (2010). Language use and language learning in CLIL classrooms (vol. 7). John Benjamins Publishing.
Dalton-Puffer, C. (2011). Content-and-Language Integrated Learning: From Practice to Principles? Annual Review of Applied Linguistics, 31, 182–204.
Dalton-Puffer, C. (n.d.). CLIL in der Praxis: Was sagt die Forschung? Goethe-Institut. Retrieved January 26, 2022, from https://www.goethe.de/de/spr/unt/kum/clg/20984546.html
Darvin, R., Lo, Y. Y., & Lin, A. M. Y. (2020). Examining CLIL through a Critical Lens. English Teaching & Learning, 44(2), 103–108.
De Block, R. (2020). The impact of a bilingual learning environment within a practical CLIL lesson. Odisee.
Deller, S., & Price, C. (2007). Teaching other subjects through English. Oxford University Press.
D'haese, I. & Valcke, M. (2005). Digitaal leren. ICT-toepassingen in het hoger onderwijs. Lannoo Uitgeverij.
Díaz Pérez, Wendy, Fields, Donna Lee, & Marsh, David. (2018). Innovations and Challenges: Conceptualizing CLIL Practice. Theory into Practice, 57(3), 177–184.
Duthoy, L. (2016). CLIL for history: Early Christianity in Europe: onderzoek naar het effect van de CLIL methodiek op taal, inhoud en leerlingbevinding, toegepast in het vak geschiedenis binnen het thema middeleeuwen. Odisee.
European Commission. (2003). Communication from the Commission Promoting Language Learning and Linguistic Diversity. EUR-Lex. Access to European Union Law. Retrieved December 5, 2021, from https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2003:0449:FIN:EN:PDF
Eurydice. (2006). Content and Language Integrated Learning (CLIL) at School in Europe. European Commission.
Flemish Inspectorate of Education. (2017). Twee jaar CLIL in het Vlaams secundair onderwijs: een evaluatie. Flemish Ministry of Education. https://bit.ly/31FPGY1
Flemish Ministry of Education. (2014). Besluit tot bepaling van de kwaliteitsstandaard voor CLIL. Government of Flanders. Retrieved December 6, 2021, from https://data-onderwijs.vlaanderen.be/edulex/document.aspx?docid=14721.
Flemish Ministry of Education. (n.d.). CLIL: Content and Language Integrated Learning. Onderwijs.vlaanderen.be. Retrieved January 26, 2022, from https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/clil-onderwijs-in-een-vreemde-taal
Fulton. (2014). Time for learning: top 10 reasons why flipping the classroom can change education. Corwin, a SAGE Company.
Gass, S. M., & Mackey, A. (2014). Input, interaction, and output in second language acquisition. Theories in second language acquisition (pp. 194-220). Routledge.
Gierlinger, E. (2007). Modular CLIL in lower secondary education: Some insights from a research project in Austria. In: Dalton-Puffer & U. Smit (eds.), Empirical perspectives on classroom discourse (pp. 79–118).
Gierlinger, E. (2012). CLIL-ing me softly: methodology. English Teaching Professional.
Gierlinger, E., & Wagner, T. (2016). The more the merrier. Revisiting CLIL-based vocabulary growth in secondary education. Latin American Journal of Content & Language Integrated Learning, 9(1), 37–63.
Haelermans, C. (2017). Digital tools in education. On Usage, Effects and the Role of the Teacher [Slides]. https://wwwsnsse.cdn.triggerfish.cloud/uploads/2017/10/presentation-carla-haelermans.pdf
Hamers, J.F., Blanc, M. (2000). Bilinguality and bilingualism. Cambridge University Press.
Harmer, J. (2015). The Practice of English Language Teaching (5th ed.). Pearson Education ESL.
Heine, L. (2015). Leistungsmessung im CLIL-Unterricht. Zeitschrift für interkulturellen Fremdsprachenunterricht, 20(2), 21–24.
Hellekjær, G.O. (2010). Assessing lecture comprehension in Norwegian English-medium higher education. Language use and language learning in CLIL classrooms, 7, 233-258.
Hermanns, M., Post, J. L., & Deal, B. (2015). Faculty experience of flipping the classroom: Lessons learned. Journal of Nursing Education and Practice, 5(10), 79-85.
Hoare, P. (2010). Content-based language teaching in China: Contextual influences on implementation. Journal of Multilingual and Multicultural development, 31(1), 69-86.
Hönig, I. (2010). Assessment in CLIL: A case study. Current Research on CLIL, 3(36), 36-41.
Jäppinen, A. K. (2005). Thinking and content learning of mathematics and science as cognitional development in content and language integrated learning (CLIL): Teaching through a foreign language in Finland. Language and education, 19(2), 147-168.
Kelly, T.M. (2013). Teaching history in the digital age. University of Michigan Press.
Kirkgoz, Y. (2007). English language teaching in Turkey: Policy changes and their implementations. RELC journal, 38(2), 216-228.
Koehler, M. e.a. (2013). The Technological Pedagogical Content Knowledge Framework. In: Handbook of Research on Educational Communications and Technology (pp. 101–111). Springer New York.
Koehler, M., & Mishra, P. (2009). What is technological pedagogical content knowledge (TPACK)?. Contemporary issues in technology and teacher education, 9(1), 60-70.
Krashen, S. (1985). The input hypothesis: Issues and implications. Longman.
Kunter, M., Klusmann, U., Baumert, J., Richter, D., Voss, T., & Hachfeld, A. (2013). Professional competence of teachers: effects on instructional quality and student development. Journal of Educational Psychology, 105, 805-820.
Lasagabaster, D., & Sierra, J. M. (2010). Immersion and CLIL in English: More differences than similarities. ELT journal, 64(4), 367-375.
Lorenzo, F. (2017). Historical literacy in bilingual settings: Cognitive academic language in CLIL history narratives. Linguistics and education, 37, 32-41.
Mahan, K. R. (2020). The comprehending teacher: Scaffolding in content and language integrated learning (CLIL). The Language Learning Journal, 1-15.
Makropoulos, J. (2010). Students' attitudes to the secondary French immersion curriculum in a Canadian context. Language, Culture and Curriculum, 23(1), 1-13.
Marsh, H., Hau, K. T., & Kong, C. K. (2000). Late immersion and language of instruction in Hong Kong high schools: Achievement growth in language and nonlanguage subjects. Harvard Educational Review, 70(3), 302-347.
Marsh, D. (ed.) (2009). Report by the Core Scientific Research Team, Study on the Contribution of Multilingualism to Creativity, European Commission.
Martens, L., & Van de Craen, P. (eds.). (2017). Klaar voor CLIL. Het CLIL-handboek voor Vlaanderen en Nederland. Acco.
Martens, L., & Van Hooydonck, I. (2021). CLIL en taalondersteunend lesgeven: welke noden in het geschiedenis-onderwijs in Vlaanderen. Hermes: Tijdschrift van de Vlaamse Vereniging Leraren Geschiedenis, 25(1), 22-28.
Matthys, A.-L. (2018). Voegt flipping the classroom een meerwaarde toe aan het klasgebeuren? Katholieke Hogeschool VIVES Torhout.
Mehisto, P. (2008). CLIL counterweights: recognising and decreasing disjuncture in CLIL. Int. CLIL Res. J., 1(1), 93-119.
Mehisto, P. (2011). CLIL Essentials for Secondary School Teachers. Cambridge University Press.
Mehisto, P., Marsh, D., & Frigols, M. J. (2008). Uncovering CLIL: Content and language integrated learning in bilingual and multilingual education. Macmillan Education.
Mertens, S. (2016). Flipping the classroom: nieuwe lesmiddelen in de omgekeerde geschiedenisles. Odisee.
Michaelsen, A. (2020). The Digital Classroom. Routledge.
Nawrot-Lis, B. (2019). The challenges of content acquisition in a CLIL course: A CLIL-based chemistry course at the lower secondary school level. Springer Nature.
Nieto Moreno de Diezmas. (2018). Exploring CLIL contribution towards the acquisition of cross-curricular competences: a comparative study on digital competence development in CLIL. Revista de Lingüística y Lenguas Aplicadas, 13(1), 75–85.
Nieto Moreno de Diezmas. (2021). Are CLIL Settings More Conducive to the Acquisition of Digital Competences? A Comparative Study in Primary Education. In Content and Language Integrated Learning in Monolingual Settings (pp. 53–70). Springer
Oattes, H., Oostdam, R., De Graaff, R., & Wilschut, A. (2018). The challenge of balancing content and language: Perceptions of Dutch bilingual education history teachers. Teaching and Teacher Education, 70, 165-174.
Paran, A. (2013). Content and language integrated learning: Panacea or policy borrowing myth?. Applied Linguistics Review, 4(2), 317-342.
Pérez Cañado, M.L. (2016). From the CLIL Craze to the CLIL Conundrum: Addressing the Current CLIL Controversy. Journal of Teaching & Learning Language & Literature, 9(1), 9-31.
Pérez Cañado, M.L. (2018). CLIL and pedagogical innovation: Fact or fiction? International Journal of Applied Linguistics, 28(3), 369-390.
Piquer, & Lorenzo, N. (2015). Reflecting on CLIL innovation. An interview with Do Coyle and Elisabet Pladevall. Bellaterra: Journal of Teaching & Learning Language & Literature, 8(1), 86.
Prince, J. (2017). English Language Learners in a Digital Classroom. CATESOL Journal, 29(1), 51-73.
Rimmer, W. (2009). A closer look at CLIL. English Teaching Professional.
Rolley, K. (2020). Towards English as a lingua franca. Modern English Teacher, 29 (2), https://www.modernenglishteacher.com/towards-english-as-a-lingua-franca.
Rubens, W. (2014). E-learning. Trends en ontwikkelingen. InnoDoks.
Scott, D., & Beadle, S. (2014). Improving the effectiveness of language learning: CLIL and computer assisted language learning. Retrieved from https://bit.ly/3o9utO2.
Seikkula-Leino, J. (2007). CLIL learning: Achievement levels and affective factors. Language and Education, 21(4), 328-341.
Sendur, van Drie, J., van Boxtel, C., & Kan, K.-J. (n.d.). Historical reasoning in an undergraduate CLIL course: students' progression and the role of language proficiency. International Journal of Bilingual Education and Bilingualism, 1–17.
Serpa, S. e.a. (2020). COVID-19 and the Promotion of Digital Competences in Education. Universal Journal of Educational Research, 8(10), 4520-4528.
Shaw, L. (2001). The digital classroom: How technology is changing the way we teach and learn. Educational Technology & Society, 4(3), 161-162.
Somers, T., & Surmont, J. (2012). CLIL and immersion: how clear-cut are they?. ELT journal, 66(1), 113-116.
Spratt, M. (2011). CLIL: the nature of the beast. English Teaching Professional, 72, 4-6.
Stone, B. B. (2012, May). Flip your classroom to increase active learning and student engagement. Proceedings from 28th Annual Conference on Distance Teaching & Learning, Madison, Wisconsin, USA.
Strobbe, L. (2013). Je vak in een vreemde taal? Wegwijzer voor de CLIL-onderwijspraktijk. Acco.
Supply, S. (2016). CLIL for history: toegepast op het thema 'oorlogsvoering in de middeleeuwen'. Odisee.
Swan, M. (1985). A Critical Look at the Communicative Approach (2). ELT Journal. 39(2), pp. 76-87.
Tatiana, Kobicheva, A., & Tokareva, E. (2019). Web-Based Environment in the Integrated Learning Model for CLIL-Learners: Examination of Students’ and Teacher’s Satisfaction. Digital Science, 263–274.
Thys. (2018). Is there a structural difference between a regular history lesson and an English CLIL- lesson? Odisee.
Ting, Y. T. (2011). CLIL… not only not immersion but also more than the sum of its parts. ELT journal, 65(3), 314-317.
Van Acker, S. (2019). Didactische werkvormen en leerstrategieën. Odisee.
Van Alten, D. C., Phielix, C., Janssen, J., & Kester, L. (2019). Effects of flipping the classroom on learning outcomes and satisfaction: A meta-analysis. Educational Research Review, 28, 1-18.
Van de Cauter. (2016). Teaching history through English: the CLIL-format in Flanders. 2016. Odisee.
Van den Beemt, A. (2014). Leren met interactieve media. Van Gorcum.
Van Lokeren, S. (2020). Flipping the classroom met kennisclips. E-Learning: MOOC voor leerkrachten. Retrieved January 2, 2021, from https://ecourses.odisee.be/elearning/cursus/flipping-the-classroom-met-kennisclips/
Van Mechelen, D. (2018). Digitale CLIL-rondleiding in het Gallo-Romeins Museum. Thomas More Kempen.
Van Mensel, L., Hiligsmann, P., Mettewie, L., & Galand, B. (2020). CLIL, an elitist language learning approach? A background analysis of English and Dutch CLIL pupils in French-speaking Belgium. Language, Culture and Curriculum, 33(1), 1-14.
Villareal Olaizola, I., & García Mayo, M. P. (2009). Tense and agreement morphology in the interlanguage of Basque/Spanish bilinguals: CLIL versus non-CLIL. In: Zarobe, R. e.a., Content and Language Integrated Learning: Evidence from Research in Europe. Multilingual Matters, 157-175.
Voogt, Fisser, P., Pareja Roblin, N., Tondeur, J., & van Braak, J. (2013). Technological pedagogical content knowledge - a review of the literature. Journal of Computer Assisted Learning, 29(2), 109–121.
Wellings, J., & Levine, M. H. (2009). The digital promise: Transforming learning with innovative uses of technology. Apple Inc.
Wikipedia contributors. (2020). Content and language integrated learning. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Content_and_language_integrated_learning
Willems, J. (2017). CLILiG: Alternative Methode zur Förderung des Deutschen als Fremdsprache in Flandern. Odisee.
Wilschut, A., Van Straaten, D., & Van Riessen, M. (2013). Geschiedenisdidactiek: handboek voor de vakdocent. Uitgeverij Coutinho.
Wojtowicz, L., Stansfield, M., Connolly, T., & Hainey, T. (2011). The impact of ICT and games based learning on content and language integrated learning. Proceedings of the 4th International Conference: ICT for Language Learning (vol. 9).
Wood, D., Bruner, J. & Ross, G. (1976). The role of tutoring in problem solving. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 17(2), 89-100.
Zarobe, Y. (2007). CLIL in a bilingual community: similarities and differences with the learning of English as a foreign language’. VIEWZ, Vienna Working English Papers, 16(3).
Zucker, A. A. (2008). Transforming schools with technology: How smart use of digital tools helps achieve six key education goals. Harvard Education Press.