Voltooid leven in een historisch perspectief

Stefanie
Meul

"Ik ben te oud, ik ben levensmoe en aangezien de Lieve Heer me vergeten is, zal ik er zelf maar een einde aan maken,” verzuchtte Jean in 1882 meermaals tegen zijn arts. Dokter Alfred Stocquart schreef in een medisch tijdschrift dat de zelfdoding van de 88-jarige man bepaald niet onverwacht te noemen was. Eerder dan zijn hoge ouderdom was het vooral een gevoel van onherroepelijke aftakeling dat Jean tot zelfdoding dreef.

Deze passage lijkt exact de verzuchtingen te verwoorden van hedendaagse senioren die levensmoe zijn. In de negentiende eeuw konden ‘ouden van dagen’ klaarblijkelijk een gelijkaardig sentiment van doodsverlangen voelen op het einde van hun leven. Waarom wordt de problematiek door experts dan als ‘typisch eigentijds’ bestempeld? En wat kan historisch onderzoek eigenlijk bijdragen aan de complexe problematiek van voltooid leven?  

Ferdinand Hodler, Die Lebensmüden, 1892.Ferdinand Hodler, Die Lebensmüden, 1892.

Voltooid leven tegenwoordig

In Nederland kreeg ‘voltooid leven’ of levensmoeheid bij ouderen al eerder maatschappelijke, politieke en academische aandacht, maar de afgelopen jaren is het ook in België een actueel thema. Voltooid leven geldt als een neveneffect van de gemedicaliseerde welvaartsstaat en een gestegen levensverwachting. Hoofdzakelijk de hoogbejaarde populatie lijdt aan deze ‘aandoening’ die nogal resistent blijkt voor beproefde middelen als antidepressiva en psychotherapie. Ouderen die levensmoe zijn, beschrijven hun leven als een lijdensweg door de gevolgen van het oud-zijn op zich. In een aantal gevallen uiten senioren hierdoor een nadrukkelijke doodswens die in de huidige euthanasiewetgeving niet erkend is. Het lijden wordt immers niet veroorzaakt door een ongeneeslijke aandoening zoals de wet voorschrijft, maar door ‘normale’ verouderingsprocessen.  In de pers duikt het thema dan ook vaak op in de context van het ruimere euthanasiedebat. Hierdoor dreigt ‘levensmoeheid bij ouderen’ soms vereenvoudigd te worden tot ‘ouderen met een doodswens’.

 

Levensmoeheid in een (on)voltooid verleden?

Hoewel experts voltooid leven als een hedendaags probleem beschouwen, was levensmoeheid ook al een veelgebruikte term in Belgische kranten en literaire werken uit de negentiende en twintigste eeuw. Het woord kende in het verleden een opvallend ruimer gebruik en betekenis. Krantenartikelen berichtten bijvoorbeeld geregeld over levensmoeheid bij kinderen en (jong)volwassenen. Ook de Nederlandse schrijver Louis Couperus beschreef zijn jeugdige hoofdpersonage Eline Vere als levensmoe. De term drukte een vorm van lijden uit, maar de gradatie kon sterk variëren. In een literaire context verwoordde levensmoeheid vaak een gevoel van ‘Weltschmerz’, een sentiment van smart en ontgoocheling over het leven. In kranten kon het woord zowel in de reclamesectie als bij de overlijdensberichten opduiken. Zo erkenden de producenten van Sunlight zeep met een kwinkslag dat poetsen in 1888 ‘levensvermoeiend’ kon zijn.

Reclame Sunlight zeep uit 1888

Dat levensmoeheid geregeld tot zelfmoord leidde, blijkt uit de frequente berichtgeving in kranten van uiteenlopende signatuur. Volgens de socialistische pers kon levensmoeheid veroorzaakt worden door ‘miserie’ of economische uitzichtloosheid. Ook de kerk betoonde zich in de negentiende eeuw bezorgd over de stijging van het aantal zelfdodingen. In katholieke kranten verschenen er regelmatig waarschuwingen waarbij de redacties hun lezers opriepen om zichzelf te beschermen tegen levensmoeheid met een katholieke levenswandel en een onwankelbaar geloof.

Levensmoeheid werd in het verleden wellicht door brede lagen van de bevolking gevoeld, maar opvallend weinig in een medische context beschreven. Terwijl religie een preventieve functie had, kregen artsen-psychiaters vanaf het einde van de negentiende eeuw de verantwoordelijkheid over de behandeling van geestesziekten. De heersende medische visie beschouwde zelfdoding toen altijd als het gevolg van een psychiatrische aandoening. Het kwam erop aan die onderliggende aandoening te diagnosticeren en te behandelen in een psychiatrische instelling. De bewaking van mogelijke ‘zelfmoordenaars’ in de instelling werd een van de speerpunten in de behandeling van suïcidale patiënten. Volgens negentiende en twintigste-eeuwse psychiaters leidden ziektebeelden als melancholie of depressie, psychose en ‘seniliteit’ tot suïcide. Intussen werd in de volksmond over levensmoeheid als boosdoener gesproken. Hoewel deze verschillen in terminologie triviaal lijken, getuigen ze van tegenstrijdige visies die eraan ten grondslag liggen. Psychiaters vertegenwoordigden vanaf de negentiende eeuw op een treffende wijze het nieuwe biomedische denken. Ze beschouwden psychiatrische ziektebeelden als een wetenschappelijk probleem waarop de mens wetenschappelijke antwoorden kon bieden in de vorm van diagnoses, behandelingen en -in het beste geval- genezing. Het idee dat de psychiater kon ingrijpen in het domein van de geest was bijna revolutionair te noemen. Tegelijk leefden ook oudere visies door, met als leidende principes de nietigheid van de mens en zijn onvermogen om in zaken van leven en dood in te grijpen. Volgens sommige historische auteurs leidde het niet aanvaarden van deze menselijke bestaansconditie zelfs tot een toename van levensmoeheid.  

 

Een gelaagd begrip

Levensmoeheid heeft gedurende de voorbije anderhalve eeuw een grondige gedaanteverandering ondergaan. Daarbij zijn vooral de recente betekenisvernauwing en de medische erkenning opvallend. De bijna vanzelfsprekende koppeling tussen levensmoeheid en ouderen die vandaag bestaat, kan toegeschreven worden aan verschillende factoren zoals een vergrijzende samenleving en gewijzigde denkbeelden over ouderdom, lijden en dood. Daarnaast kreeg de problematiek vorm vanuit een toenemende medicalisering die zich in de maatschappij voltrok. Terwijl levensmoeheid in historische bronnen vaak verbonden bleek met een zeker doodsverlangen, presenteerde de psychiatrie zichzelf vanaf het einde van de negentiende eeuw als deskundige op het gebied van doodswensen en suïcide. De algemene gevoelstoestand ‘levensmoeheid,’ die in de literaire en journalistieke bronnen vaak gepaard ging met existentiële en maatschappelijke problemen, werd geobjectiveerd en geclassificeerd in allerhande psychiatrische diagnoses en behandelingen. Doodsgedachten evolueerden zo dus tot een medisch probleem en het ultieme doel was om zelfdoding te kunnen voorkomen. De aanhoudende hoge suïcidecijfers in de twintigste en eenentwintigste eeuw dwongen om dit oorspronkelijke optimisme bij te stellen. De medische erkenning van levensmoeheid bij ouderen symboliseert dan ook de grenzen van de psychiatrische wetenschap.

Het citaat uit de inleiding, waarbij een arts de zelfdoding van een hoogbejaarde man linkte aan levensmoeheid, blijkt een atypische getuigenis uit de negentiende eeuw. Levensmoeheid is geen ‘tijdloos’ fenomeen, maar ontstond in een bepaalde historische context. Intussen transformeerde het begrip onder invloed van een gewijzigde demografische realiteit en nieuwe inzichten. Tegelijk draagt de term nog sporen van de oudere betekenissen in zich. Historisch onderzoek kan die sporen blootleggen en een groter begrip bewerkstelligen over (het ontstaan van) complexe maatschappelijke fenomenen zoals levensmoeheid.  

 

 

Bibliografie

Bibliografie

Onuitgegeven bronnen

Gent, Archief Museum Dr. Guislain:

Livre de la clinique 1851

Livre de la clinique 1855

Livre de la clinique 1860

Livre de la clinique 1897-1899

Geneeskundig register 1934

Geneeskundig register 1959- 1960

Leuven, KADOC documentatie- en onderzoekscentrum voor religie, cultuur en samenleving:

2.20: Archief Grauwzusters Fransiscanessen Hasselt, Zieken- en/of overlijdensregister van het burgerlijk gasthuis van 1856-1940. 

340: Archief Dochters van Maria Willebroek, Register van de bejaarden opgenomen in het rusthuis 1939-1978.

374: Archief Gasthuiszusters Augustinessen Brussel, Sint-Jan en Sint-Elizabethinstituut, patiëntenregister 1866-1869.

1016: Archief Alexianen, Psychiatrische kliniek van de Broeders Alexianen te Tienen, Staten van patiënten opgenomen vanaf 1865 tot en met 1930.

1017: Archief Alexianen, Psychiatrische kliniek van de Broeders Alexianen te Tienen, Geneeskundig register van 1852-1859.

Gedrukte bronnen

“Allerhande nieuws.”De Denderbode, 13 september, 1888. https://aalst.courant.nu /issue /DDB /1888-09-13/edition/0/page/2.

Balsam, N.C. Mannen van beteekenis in onze dagen: Levensschetsen en portretten. Haarlem: Stoomdrukkerij Gebr. van Asperen, van de Velde, 1881.

Bakker, Maartje. “Tientallen Spaanse ouderen sterven eenzaam in rusthuizen: ‘ze zijn vergeten’.” De Morgen, 19 maart, 2020. https://www.demorgen.be/cs-b27212c4.

Baüer, Gérard. “Où le coeur reprend ses droits.” Le Soir, 9 maart, 1952. https://uurl.kbr.be/1606334.

Beckers, Lotte. “Wie luistert naar onze ouderen? ‘Overal is er maar één groep die telt: de jongeren’.” De Morgen, 4 december, 2020. https://www.demorgen.be/cs-bef96a40.

“Boekbespreking.” De Standaard, 31 juli, 1949. https://uurl.kbr.be/1459292.

Bougard, M.“Du suicide et de la folie suicide, par M. le docteur A. Brierre de Boismont.” Journal de médecine, de chirurgie et de pharmacologie 43 (1866), 285. https://uurl.kbr.be/1784449.

Brierre de Boismont, Alexandre.  Du suicide et de la folie suicide: considérés dans leurs rapports avec la statistique, la médecine et la philosophie. Parijs: Germer Baillière, 1856.

Buysse, Cyriel. Verzameld werk, deel 2. Onder redactie van A. Van Elslander en A.M. Musschoot. Brussel: Uitgeverij Manteau, 1975.

Calkoen, Jacob M.A. Levensmiskenning en levenswaardering. Amsterdam: Uitgeverij J.G. Lankelma,1870.  

Candide. “A l’ombre du cloître.” Le Soir, 20 januari, 1935. https://uurl.kbr.be/1600410.

Caritas, 1912, 1919, 1931, 1939-40, 1946-47, 1950-51, 1956-57, 1964-65, 1968-70.

Couperus, Louis. Eline Vere. Amsterdam: P.N. Van Kampen en zoon, 1890.

De Beauvoir, Simone. De Ouderdom: Situatie en zingeving in de laatste levensfase. Utrecht: Uitgeverij Bijleveld, 1970.

De Génestet, Petrus, Abraham. De dichtwerken van P.A. De Génestet. Onder redactie van C.P. Tiele. Amsterdam: Gebr. Kraay, 1873.

Dekhuijzen-Zeehuisen, J., Diederich, J., Meyer, J.A.J.,  Royer, G. Wielek, H.  Zorgen van en voor bejaarden. Zaltbommel: Uitgeverij Van Tuyl, 1956.

De Graeve. “Dagen van kommer en ellende.” Vooruit, 25 november, 1923. https://uurl.kbr.be/1548786.

Den Hertog, Matteus Marinus. De zedelijke waardering van den zelfmoord: Proefschrift ter verkrijging van den graad van Doctor in de Godsgeleerdheid aan de Rijks-Universiteit te Utrecht. ’s Gravenhage: De Swart & zoon, 1913.

De la Parra, Céleste A. Eenige opmerkingen over den zelfmoord. Leiden: S.C. Van Droesbrugh, 1895.

De Rijke, Joanie. “Interview Andrea Maier: Of je gezond oud wordt, heb je grotendeels zelf in de hand.” De Morgen, 13 november, 2021. https://www.demorgen.be/cs-b1ef9d9e.

“De toestand te Leuven.” Als’t Past, 21 augustus, 1909. https://zoeken.krantencollectie.be/detail.php?nav_id=11&index=1&imgid=1… 1548599.

“De vadermoord te Nevele.” Het Nieuwsblad, 15 september, 1934. https://uurl.kbr.be/1585328.

De Verpleegster, 1927, 1947, 1948.

“De vrees voor het leven.” Gazet van Antwerpen, 22 december, 1924. https://uurl.kbr.be/1364773.

De Voght, Jozef. “Kerstmis in de Geschiedenis.” De Standaard, 25 december, 1921. https://uurl.kbr.be/1451724.

“De zelfmoordepidemie te Wenen.” De Standaard, 5 mei, 1926. https://uurl.kbr.be/1453280.

De Ziekenbrief, 1949, 1965, 1967.

Durkheim, Emile. Le Suicide: Etude de Sociologie par Emile Durkheim. Parijs: Librairie Félix Alcan, 1912.

“Een aftroggelaar gesnapt in Noord-Frankrijk.” De Standaard,6 september, 1934. https://uurl.kbr.be/1456391.

“Een 100jarige te Schaarbeek.” Het Laatste Nieuws, 21 juni, 1908. https://uurl.kbr.be/1242701.

E. “Un drame à Paris.” Le Soir, 17 juli, 1932. https://uurl.kbr.be/1599486.

Gilhuis, C. Hoe dichter ik nader…: gesprekken over het ouder worden. Wageningen: Uitgeverij Gebr. Zomer & Keunings, 1956.

Gilhuis, C. Pastorale zorg aan bejaarden. Kampen: Uitgeverij J.H. Kok, 1956.

“Grootheid en verval.” Recht en Vrijheid, 8 juli, 1928. https://aalst.courant.nu/issue/REV/1928-07-08/edition/0/page/1.

Hall, G. Stanley. Senescence: The Last Half of Life. New York: D. Appleton and Company, 1922.

“Het geheim van Olga Kotelko, en wat we allemaal van haar kunnen leren om gelukkig oud te worden.” Goed Gevoel, 8 februari,2015. https://www.goedgevoel.be/happy-spring/het-geheim-van-olga-kotelko-en-w… =https%3A%2F%2F www.google.com%2F

Ilegems, Danny. “Interview Chris De Stoop: ‘Men heeft de woon-zorgsector op slot gedaan en de sleutel weggegooid. Zo werden rusthuizen sterfhuizen’.” De Morgen, 1 februari, 2022. https://www.demorgen.be/cs-b264fde4.

“Kring der zelfmoordenaars.” Vooruit, 16 oktober, 1911. https://uurl.kbr.be/1544684.

“Labour is levensmoe.”Vrij: Maandelijkse Uitgave van de Federatie der Liberale Jeugd Arrondissement Antwerpen, maart, 1951. https://hdl.handle.net/21.12117/1059645.

“Bonine.” De Standaard, 24 september, 1938. https://uurl.kbr.be/1457854.

L.D.L.“Feiten en beschouwingen: De taak der jongeren.” De Standaard, 26 januari, 1948. https://uurl.kbr.be/1458741.

“Levensmoe.” De Ro(o)de Vaan, 5 juni, 1950. https://uurl.kbr.be/1183236.

“Levensmoe.” De Volksgazet, 4 juni, 1929. https://uurl.kbr.be/1641541.

“Levensmoe.” Volk en Staat, 29 januari, 1937.https://uurl.kbr.be/1406022.

L’infirmière/De Verpleegster ,1922-1926.

Medico-sociaal Bulletin: Verbond der werken voor hulpbetoon en medisch-sociale diensten, 1957-1960.

Melens. “Levensmoeheid of zal ik levensmoe zijn?” Stoot: tijdschrift voor en door jongeren, 1 februari, 1963. https://hdl.handle.net/21.12117/29647234.

Montorgueil, Georges. “Chronique Parisienne pour les vieux.” Le Soir, 21 april, 1895. https://uurl.kbr.be/1577965.

Motet. “Les morts accidentelles et les suicides en France.” Journal de médecine, de chirurgie et de pharmacologie 70 (1880), 507-12. https://uurl.kbr.be/1814052.

“Nog zoo jong en reeds levensmoe.” Vooruit, 10 december, 1927. https://uurl.kbr.be/1550047.

“Nouvelles locales.” Le Progrès, 30 maart 1890. http://www.historischekranten.be/issue/PRG/1890-03-30/edition/null/page….

“5 o’clock and not finished yet: nearly tired of life: a friend suggests “Sunlight”: result! Complete success.” Lever Brothers Ltd., 1888. https://wellcomecollection.org/works/ sjnvhhbn.

Ontijd, Conraad G. Verhandeling over den zelfmoord: Voorgelezen in de Eerste Klasse van het KoninklijkNederlands Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schone Kunsten. ’s Gravenhage en Amsterdam: Gebroeders Van Cleef, 1839.

“Ontwerp der wet op de liefdadigheid.” Het Handelsblad, 13 juli, 1857. https://uurl.kbr.be/1093236.

Onze Oude Dag, 1952-1962.

Oosterom, Rianne. “Interview Guido Dieperink: Mijn ouders hebben er op een amateuristische manier een einde aan gemaakt.” De Morgen, 8 oktober, 2021. https://www.demorgen.be/a-b7227f83.

“Opinion no. 73 of 11 September 2017 on euthanasia in case of non-terminally ill patients, psychological suffering and psychiatric disorders”, Belgian Advisory Committee on Bioethics (2017).

Pennick. “De weg naar ’t geluk.” De Denderbode, 12 mei, 1918. https://aalst. courant.nu/issue /DDB/1918-05-12/edition/0/page/1.

Psychiatrie en Verpleging, 1958-1959, 1963-1966.

P.V.A. “Van een zwervende Ridder en een jonge Gravinne.” De Stad Eecloo, 5 februari, 1899. https://hdl.handle.net/21.12117/17200542.

“Rond de wereld.” De Gazet van Poperinghe, 30 april, 1922. https://historischekranten.be/issue/DGP/1922-04-30/edition/null/page/1.

R.S. “EEG heeft geen andere keuze dan slagen.” Het Volksbelang, januari, 1986. https://hdl.handle.net/21.12117/769406.

Speijer, N. Het zelfmoordvraagstuk: een samenvattend overzicht van de verschillende aspecten van de zelfmoord. Arnhem: Van Loghum Slaterus, 1969.

Stocquart, Alfred. “Suicide par pendaisan d’un vieillard de 88 ans en démence.” Journal de médecine, de chirurgie et de pharmacologie 74 (1882), 254-55. https://uurl.kbr.be/1786255.

“Suicide d’un vieillard à Ypres.” Le Progrès, 26 juni, 1910. http://www.historischekranten.be/issue/PRG/1910-06-26/edition/null/page….

Swarth, Hélène. “Lentemorgen,” Het Volksbelang, 7 juli, 1888. https://hdl.handle.net/21.12117/976248.

Teirlinck, Isodoor; Styns, Reimond. Arm Vlaanderen. Gent: Boekhandel J. Vuylsteke, 1891.

Ten Kate, Jan Jacob Lodewijk. Dicht bij het Vaderhuis: Lektuur aan den avond des levens. Amsterdam: Uitgeverij D.B. Centen, 1880.

“Uitbesteding van wezen en ouderlingen.” Het Handelsblad, 10 februari, 1898. https://uurl.kbr.be/1105469.

Van Eeden, Frederik. Van de koele meren des doods. Amsterdam: Athenaeum-Polak en Van Gennep, 2004.

VAN.“Een liedje dat doodt.” Vooruit, 11 maart, 1936. https://uurl.kbr.be/1552963.

Van Hamel, Anton Gerard. “Een schilderij van den nacht,” Los en Vast 1, 1875, 85-148.

V.d.R.D.“De koningin van de wereld.”Burgerwelzijn, 23 december, 1949. https://zoeken.erfgoedbrugge.be/detail.php?id=974889526& index=1&cm volgnummer=.

Verbond Katholieke Vlaamsche Verpleegsters, 1945-47, 1951-52.

Verplegenden en Gemeenschapszorg, 1958-59, 1962-63, 1966-67, 1970.

Westendorp, Rudi. Oud worden zonder het te zijn: Over vitaliteit en veroudering. Amsterdam: Uitgeverij Atlas Contact, 2015.

Wies. “Voor onze jeugd.” Gazet Van Antwerpen, 11 april, 1931. https://uurl.kbr.be/1366850.

“Zelfmoordenepidemie in Roemenië.” Vooruit, 23 maart, 1934. https://uurl.kbr.be/1552255.

“Zelfmoordepidemie te Nizza en omgeving.” De Standaard, 24 januar 1934. https://uurl.kbr.be/1455800.

“Zelfmoorden van scholieren in Rusland.” Vooruit, 18 mei, 1913. https://uurl.kbr.be/1545262.

Ziekenverpleging, 1924-1938.

“Zij zochten het leven.” De Nieuwe Tijd: Christen Vlaams Democratisch Weekblad van het Arrondissement Leuven, 22 februari, 1925. https://zoeken.krantencollectie.be/detail.php?nav_id=11&index=2&imgid=1….

“Zoo jong en reeds levensmoe.” Het Laatste Nieuws, 29 april, 1931. https://uurl.kbr.be/1249221.

Werken

Albou, Philippe. “Evolution de l’image des personnes âgées au cours du XX siècle.” Histoire des Science Médicales 35, nr. 1 (2001), 43-50.

Allegaert, Patrick, Brokken, An, Cailliau, Annemie, Couckhuyt, Alexander, Lamot, Yoon Hee, Marius, Bart, Vanoverschelde Vaast en Vertriest Nele,red. Geen rede mee te rijmen: Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2012.

Andersen, Eva. “De Société de Médecine Mentale de Belgique in transnationaal perspectief (1869-1900).”Journal of Belgian History 47, nr. 4 (2017), 50-84.

Arendt, Florian. "Assessing Responsible Reporting on Suicide in the Nineteenth Century: Evidence for a High Quantity of Low-quality News." Death Studies 45, nr. 4 (2021), 305-12.

Arendt, Florian. "Reporting on Suicide Between 1819 and 1944." Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention 39, nr. 5 (2018), 344-52.

Barbagli, Marzio. Farewell to the World: A History of Suicide. Cambridge: Polity Press, 2015.

Baeyens, J.P. “De dienst geriatrie: het concept en de implicaties,” in Gerontologie en Geriatrie: proceedings 20th wintermeeting Oostende. Leuven en Apeldoorn: Garant, 1997.

Bremmers Chris, Van Der Heiden Gert-Jan en Reynaert Peter (red). Fenomenologie als houding: bijdragen aan een fenomenologische wijsbegeerte. Brussel: VUBPress, 2018.

Boddice, Rob. A History of Feelings. London: Reaktion Books, 2019.

Boddice, Rob. The History of Emotions. Manchester: Manchester University Press, 2018.

Boddice, Rob. "The Developing Brain as Historical Artifact." Developmental Psychology 55, nr. 9 (2019), 1994-997.

Bound Alberti, Fay. "This “Modern Epidemic”: Loneliness as an Emotion Cluster and a Neglected Subject in the History of Emotions." Emotion Review 10, nr. 3 (2018), 242-54.

Broz, Ludek, en Daniel Münster (red.). Suicide and Agency: Anthropological Perspectives on Self-Destruction, Personhood, and Power. Surrey: Ashgate Publishing Limited, 2015.

Beyen, Marnix. De taal van de geschiedenis: Hoe historici lezen en schrijven. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2019.

Clark, David. “Between hope and acceptance: The medicalization of dying.” British Medical Journal 324 (2002), 905-907.

Connerton, Paul. “Seven types of forgetting.” Memory Studies 1, nr.1 (2008), 59-71.

Daeleman, Céline, en De Lepeleire, Jan. "Levensmoeheid Bij Patiënten: Een Exploratie bij Huisartsen." Tijdschrift Voor Geneeskunde 76, nr. 3 (2020), 1-11.

De Bens, Els. De pers in België: Het verhaal van de Belgische dagbladpers, gisteren, vandaag en morgen. Tielt: Lannoo, 2001.

Defalco, Amelia. “In Praise of Idleness: Aging and the Morality of Inactivity.” Cultural Critique 92 (2016), 84-113.

Devos, Timothy (red.). Euthanasie, een ander verhaal: Ervaringen en reflecties van zorgverleners. Kalmthout: Uitgeverij Pelckmans, 2021.

De Vreese, Leen. “Van Emil Kreaplin tot DSM-5: zoeken naar de ware aard van mentale ziekten.” Ethiek & Maatschappij 21 (2019), 79-108.

Dieperink, Guido. Samen waardig sterven: Het voltooide leven van mijn ouders. Uitgave in eigen beheer, 2021.

Dürr, Renate. Threatened Knowledge. Milton: Taylor & Francis Group, 2021.

Firth-Godbehere, Richard. A Human History of Emotions. New York: Little, Brown Spark, 2021.

Frank, Ellen. "A New Chapter in the History of Depression." European Neuropsychopharmacology 22,nr. 3 (2012), S475.

Gaddis, John Lewis. The Landscape of History: How Historians Map the Past. New York: Oxford University Press, 2002.

Gerard, E. Politieke geschiedenis van België. Leuven: Acco, 2018.

Giddens, Anthony. Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity Press, 1993.

Gilleard, Chris en Paul Higgs. “An Enveloping Shadow? The Role of the Nursing Home in the Social Imaginary of the Fourth Age.” In Care Home Stories onder redactie van Sally Chivers en Ulla Chriebernegg, 229-46. Bielefeld: Transcript Verlag, 2017. 

Gilleard, Chris. "Finitude, Choice and the Right to Die: Age and the Completed Life."  Ageing and Society (2020), 1-11.

Hermans, Goedele. Collocatie en dwang: Krankzinnigenzorg in België (1850-1900). Onuitgegeven masterproef, Leuven: K.U.Leuven, Faculteit Letteren, 2010.

Horwitz, Allan V. Dsm: A History of Psychiatry's Bible. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2021.

Godderis, Idesbald, Nadia Lie en Stefania Marzo. Interculturaliteit en de geesteswetenschappen: over grenzen, beelden en taal. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2020.

Keizer, Bert. Voltooid: Nieuw licht op een zelfgekozen dood. Amsterdam: Uitgeverij Ambo/Anthos, 2018.

Kounine, Laura. "Emotions, Mind, and Body on Trial: A Cross-Cultural Perspective." Journal of Social History 51, nr. 2 (2017), 219-30.

Kourany, Janet en Martin Carrier (red.). Science and the Production of Ignorance: When the Quest for Knowledge is Thwarted. Cambridge: MIT Press, 2020.

Kral, Michael J. "Suicide and the Internalization of Culture: Three Questions." Transcultural Psychiatry 35, nr. 2 (1998), 221-33.

Lawlor, Clark. From Melancholia to Prozac: A History of Depression. Oxford: Oxford University Press, 2012.

Lorenz, Chris. “Historical Knowledge and Historical Reality: A Plea for “Internal Realism”.” History and Theory 33, nr. 3 (1994), 297-327.

Loriaux, Florence. “Vieillir au XIXe siècle: un état morbide ou une nouvelle pathologie?”. Carhop: Analyses en        ligne, 2007. https://www.carhop.be/images/Vieillir_au_XIXe%20siècle_F.LORIAUX_2007.p…

Luauté, Jean-Pierre. “’Les Suicides par misère à Paris’ à la fin du XIXe siècle.” Annales Médico-Psychologique 174 (2016), 485-90.

Marcoen, Alfons. "Het concept succesvol ouder worden: Onvoltooid of overbodig?" Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie 46, nr. 5 (2015), 257-61.

Marres, R. “Naturalisme en karakterfatalisme: het fatalisme bij Couperus.” Bzzlletin 20 (1990), 38-52.

Marsh, Ian. "Historical Phenomenology: Understanding Experiences of Suicide and Suicidality Across Time."

In Phenomenology of Suicide onder redactie van Maurizio Pompili, 1-12. Cham: Springer International Publishing, 2017.

Marsh, Ian. “The Uses of History in the Unmaking of Modern Suicide.” Journal of Social History 46, nr.3 (2013), 744-56.

Mathijsen, Marita. De gemaskerde eeuw. Amsterdam: Uitgeverij Querido, 2002.

Mulley, G. “A History of Geriatrics and Gerontology.” European Geriatric Medicine 3, nr. 4 (2012), 225- 27.

Palmor, Lauren. “Exploding the Hearth: considering Victorian aging.” Age, Culture,Humanities 2 (2015), 185-201.

Presnell, Jenny L. The Information-Literate Historian: A Guide to Research for History Students. New York en Oxford: Oxford University Press, 2013.

Reddy, William M. "Historical Research on the Self and Emotions." Emotion Review 1, nr. 4 (2009): 302-15.

Richelle, Sophie, en Iris Loffeier. "Expériences de la vieillesse en établissement à deux siècles d’intervalle: l’humanisation en question." Genèses 106, nr. 1 (2017), 30-49.

Richelle, Sophie. Hospices: Une histoire sensible de la vieillesse, Bruxelles, 1830-1914. Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2019.

Richelle, Sophie. "The Elderly Poor, or Poor Elderly: Old Age in Nursing Homes, Old Age on the Margins?" Revue Belge D'histoire Contemporaine. Belgisch Tijdschrift Voor Nieuwste Geschiedenis 46, nr. 1 (2016), 84-103.

Sewell, H. William. Logics of History: Social Theory and Social Transformation. Chicago en Londen: The University of Chicago Press, 2005.

Stavenuiter, Monique. "A Cracked Mirror: Images and Self-Images of Elderly Men and Women in the Netherlands in the Nineteenth Century." Journal of Social History 29, nr. 2 (1995), 357-73. 

Stavenuiter, Monique. “‘Younger People Are Preferred’: The Self-Images of Elderly Women Represented in Their Letters to a Dutch Almshouse, 1885-1940.” Journal of Family History 25, nr. 2 (2000), 211–20. 

Thane, Pat. “‘An Untiring Zest for Life’: Images and Self-Images of Old Women in England.” Journal of Family History 25, nr. 2 (2000), 235-47. 

Thane, Pat. "Social Histories of Old Age and Aging." Journal of Social History 37 (2003), 93-111. 

Troyansky, David. "The History of Old Age in the Western World." Ageing and Society 16, nr. 2 (1996), 233-43.

Van den Broeck, Nick, Thijs Lambrecht en Anne Winter. “Pre-Industrial Welfare between Regional Economies and Local Regimes: Rural Poor Relief in Flanders around 1800.” Continuity and Change 33, nr. 2 (2018), 255-284.

Vandendriessche, Joris, en Benoît Majerus. Medical Histories of Belgium. New Narratives on Health, Care and Citizenship in the Nineteenth and Twentieth Centuries. Manchester: University Press, 2021.

Van Den Noortgate, N., P. Vanden Berghe, J. De Lepeleire, G. Ghijsebrechts, J. Lisaerde, en A. Beyen. "La lassitude chez la personne âgée." Revue Médicale De Liège 72, nr. 12 (2017), 552-62.

Van Den Noortgate, N., P. Vanden Berghe, J. De Lepeleire, G. Ghijsebrechts, J. Lisaerde, en A. Beyen. "Oud en Moe van Dagen: Levensmoeheid Bij Ouderen." Tijdschrift Voor Geneeskunde 72, nr. 3 (2016), 145-57.

Van Gorp, Baldwin. Van over en oud, tot het zilveren goud: Beeldvorming en communicatie over het ouder worden. Vroeger nadenken over later: een dialoog tussen de generaties over de latere levensjaren. Brussel: Koning Boudewijn Stichting, 2013.

Van Gucht, Joren. “Van zielenverpleger tot ziekenverpleger: De psychiatrische verpleger van de Broeders van Liefde (1924-1972)”. Onuitgegeven masterproef, KULeuven Faculteit Letteren, Master in de cultuurgeschiedenis, 2018.

Van Nieuwenhuyze, Elke. “Cyriel Buysse en de naturalistische roman in Nederland: Verslag van een onderzoek met een tekstuele invalshoek.” Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 21 (2005), 185-263.

Van Tongeren, Paul. Willen sterven: Over de autonomie en het voltooide leven. Utrecht: Uitgeverij Kok, 2018.

Van Wijngaarden, Els. "De ambivalente doodswens van ouderen die niet ernstig ziek zijn." Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 164, nr. 26 (2020), 1-4.

Van Wijngaarden, Els. Voltooid leven: Over leven en willen sterven. Amsterdam en Antwerpen: Uitgeverij Atlas Contact, 2016.

Van Wijngaarden, Els. “The Darker Side of Ageing: Towards an Ethics of Suffering that Emphasises the Primacy of Witnessing.” Journal of Population Aging 14, 2021, 323-342.

Verburgt, Lukas M. en Peter Burke. “Introduction: Histories of Ignorance.” Journal for the History of Knowledge 2 (2021), 1-9.

Vercauteren, Gregory. “De zorg voor behoeftige ouderen te Antwerpen in de negentiende eeuw.” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 31, nr. 1-2 (2001), 253-281.

Vercauteren, Gregory. “Zo ziek, zo oud en zo alleen: De uitbesteding van behoeftige ouderen in en om Antwerpen 1811-1910.” Bijdragen tot de geschiedenis 88 (2005), 1-13.

Vink, Ton. “Ouderen en het Zelfgekozen Levenseinde.” Gerōn 16, nr. 4 (december 2014), 15-18.

Weaver, John, en David Wright. Histories of Suicide: International Perspectives on Self-Destruction in the Modern World. Toronto: University of Toronto Press, 2008.

Weicht, Bernhard. "The Making of ‘the Elderly’: Constructing the Subject of Care." Journal of Aging Studies 27, nr. 2 (2013), 188-97.

Weisz, George. Chronic Disease in the Twentieth Century: A History. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2014.

Weisz, George. “The Emergence of Medical Specialization in the Nineteenth Century,” Bulletin of the History of Medicine 77, nr. 3 (2003), 236-275.

Wils, Kaat. De omweg van de wetenschap: Het positivisme en de Belgische en Nederlandse intellectuele cultuur, 1845-1914. Amsterdam: University Press, 2005. 

Digitale informatie

Belgische vereniging voor Gerontologie en Geriatrie. “Over de BVGG: geschiedenis.” Geraadpleegd op 29 mei, 2022. https://geriatrie.be/nl/de-bvgg/over/geschiedenis/.

Belelite. “Regering Spaak III.” Geraadpleegd op 3 mei, 2022.            http://www.commissionroyalehistoire.be/belelite/nl/gov/govid/fed/spaaki….

Belgica Press. “Zoek in de gedigitaliseerde kranten van KBR.” Geraadpleegd op 5 april, 2022. https://www.belgicapress.be/?lang=NL.

Brosens, Bregt en Luk Schokkaert. ODIS. “Hendrik Marck.” Geraadpleegd op 5 juni, 2022.http://www.odis.be/lnk/PS_3765.

Canon van de Nederlandstalige literatuur. “Van de koele meren des doods, Frederik van Eeden.” Geraadpleegd op 20 april, 2022. https://literairecanon.be/nl/. 

DBNL, “Algemeen letterkundig lexicon: romantiek.” Geraadpleegd op 27 mei 2022. https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02727.php.

DBNL. “Ngram viewer.” Geraadpleegd op 23 maart, 2022. https://www.dbnl.org/ngram-viewer/.

DBNL. “Weltsmertz.” Algemeen letterkundig lexicon. Geraadpleegd op 23 maart, 2022. https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_03217.php.

Diekstra, René. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. “Nico en Renée Speijer.” Geraadpleegd op 12 mei, 2022. https://bevrijdingsportretten.nl/portret/nico-renee-speijer/.

De Lange, Frits. “Oud en der dagen zat,” Trouw, 11 oktober, 2008. https://www.trouw.nl/nieuws/oud-en-der-dagen-zat~bf776e7e/

Desmet, Hilde. “Arm Vlaanderen, hybridische roman uit de periode rond de eeuwwisseling.” DBNL. Geraadpleegd op 20 april, 2022. https://www.dbnl.org/tekst/_ver016198401_01/_ver016198401_01_0009.php.

Literatuurgeschiedenis. “De Beweging van Tachtig: een literaire revolutie.” Geraadpleegd op 20 april, 2022. https://www.literatuurgeschiedenis.org/19e-eeuw/de-beweging-van-tachtig.

Literatuurgeschiedenis. “Eline Vere. Een Haagse roman.” Geraadpleegd op 21 april, 2022. https://www.literatuurgeschiedenis.org/teksten/eline-vere-een-haagsche-….

Literatuurgeschiedenis. “P.A. de Génestet: Tragische dominee-dichter.” Geraadpleegd op 20 april, 2022. https://www.literatuurgeschiedenis.org/schrijvers/pa-de-genestet.

Luyten, Dirk. “75 jaar geleden: de geboorte van onze sociale zekerheid,”Vrt Nws. Laatst bijgewerkt op 28 december, 2019. https://vrtnws.be/p.lW75jWG.

Peeters, Karel en Mark Van Den Wijngaert. NEVB Online.  “Jespers, Jozef.” Geraadpleegd op 6 juni, 2022. https://nevb.be/wiki/Jespers,_Jozef. 

Ruberg, Willemijn. “Belichaming en ervaring: fenomenologie en de lichaamsgeschiedenis.” Locus-Tijdschrift voor cultuurwetenschappen 22. Gepubliceerd op 26 november 2019. https://edu.nl/bxnqn.

Van Bork, G.J. DBNL. “J.J.L. ten Kate.” Geraadpleegd op 20 april, 2022. https://www.dbnl.org/tekst/bork001schr01_01/bork001schr01_01_0569.php. …;

Vink, Ton. Filosofische praktijk Ninewells: praktijk voor levenseindevragen.“Speijer en Diekstra.” Geraadpleegd op 12 mei, 2022. http://www.ninewells.nl/page24/page34/page34.html.

WNT. “Geraakt.”Geraadpleegd op 25 april 2022. https://gtb.ivdnt.org/search/?owner=wnt#.

WNT. “Uittering.” Geraadpleegd op 25 april 2022. https://gtb.ivdnt.org/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M072332.re.8….

Wouters, Nico. Belgium WWII. “Persoonlijkheden: Leemans Victor.” Geraadpleegd op 6 juni, 2022. https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/persoonlijkheden/leemans….

Wouters, Nico en Petra Gunst. NEVB Online. “Van Mechelen, Frans.” Geraadpleegd op 6 juni, 2022. https://nevb.be/wiki/Van_Mechelen,_Frans

 

Download scriptie (3.36 MB)
Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2022
Promotor(en)
Kaat Wils