Conflict of cohousing? Zijn de (internationale) scheepvaart en de offshore windmolenparken verzoenbaar op het Belgische deel van de Noordzee?
Wist je dat België een 11de provincie heeft? De Belgische Noordzee wordt dankzij haar strategische locatie beschouwd als de 11de en rijkste Belgische provincie. Ondanks haar beperkte oppervlakte van 3.458km2 omvat de Belgische Noordzee drukst bevaren vaarroute ter wereld en zijn de Belgische havens aantrekkelijk voor de scheepvaart. Bovendien kent deze kleine maar bezige bijenkorf de laatste jaren een enorme expansie van offshore windmolenparken. Tegen 2030 zullen zij 15,3% (of 530km2) van ons stukje Noordzee innemen.
Inderdaad, de Belgische Noordzee is zeer dynamisch en wordt steeds belangrijker. Maar wat zijn de gevolgen van de ontwikkelingen van de scheepvaart en offshore energiesector op de Belgische Noordzee?
De vraag stelt zich of twee belangrijke sectoren, namelijk scheepvaart en de offshore windenergie, verzoenbaar zijn op de Belgische Noordzee. Het is immers een voortdurende evenwichtsoefening om talrijke spelers (waaronder de visserij-, defensie- of toerismesector) te laten samenleven op dat kleine stukje Noordzee.
Dit onderzoek put grond uit een literatuurstudie en zes interviews met personen uit de betrokken sectoren.
Dynamische Noordzee
De Belgische Noordzee is een historisch scheepvaartknooppunt met jaarlijks meer dan 150.000 scheepsbewegingen. Het economisch belang van de scheepvaartindustrie voor België is groot aangezien de Belgische Noordzee toegang biedt tot alle Belgische en Europese Havens. Ook wordt 5,9% van de actieve Belgische bevolking tewerkgesteld in de scheepvaartindustrie, die 6,3% van ons BBP vertegenwoordigt (tabel 1).
Wereldwijd wordt 80% van alle handelsgoederen per schip vervoerd. Het succes van de zee als vervoersinfrastructuur wordt verklaard doordat gemiddeld slechts 1% van de finale consumentenprijs gelinkt is aan transportkosten. Om haar vervoersdoelstellingen te behalen, zal de EU nog meer inzetten op transport langs Europese kustlijnen.
Daarnaast heeft de offshore energiesector (als onderdeel van de Blauwe Economie) een sterk groeiend aandeel in onze algemene welvaart (tabel 1). Met 399 offshore windturbines is België de vijfde grootste offshore energieproducent wereldwijd en staat ze op de tweede plaats op vlak van opgewekte offshore energie per inwoner. Tegen 2030 zal de ingenomen zeeruimte en de energiecapaciteit verdubbelen dankzij de nieuwste energiezone (Elisabethzone). Hiermee tracht België aan de EU-doelstellingen te voldoen om tegen 2030 17,5% van de totale elektriciteitsproductie op te wekken via hernieuwbare energiebronnen, waarvan een gedeelte afkomstig is van offshore energie.
Conflict of cohousing?
Om een vorm van cohousing te implementeren, wijst België zeegebieden toe aan de verschillende spelers om hun activiteiten uit te oefenen rekening houdend met hun noden en veiligheid. Toch ervaart, onder andere, de scheepvaartoffshore windparken vaak als een hindernis of gevaar.
In 2021 bevestigde een Europese maritieme organisatie dat offshore windmolenparken een negatief effect op de veiligheid en efficiëntie van de scheepvaart veroorzaken. Met de aanhoudende uitbreiding van de windparken ervaarde België hetzelfde, waardoor een nieuw scheepsrouteringsysteem werd aangenomen in 2017. Hiermee daalde het algemeen aanvaringsrisico tussen schepen en windturbines van één om de 4,4 jaar tot één om de 12 jaar. Enkel aan het zuidelijkste deel van de Belgische windparken steeg het aanvaringsrisico. Diverse redenen verklaren de (blijvende) aanvaringsrisico’s zoals onder andere de hogere scheepsdensiteit. Dit wordt mede veroorzaakt door onderhoudsschepen voor windparken en het verplaatsingseffect van schepen op de scheepsroutes. Bovendien kunnen schepen niet rekenen op hun radarsystemen omdat windturbines interferenties veroorzaken op radars.
Hoewel rampscenario’s niet de norm zijn, bewees storm Eunice (februari 2022) dat inboeten aan vrije ruimte de veiligheid ondermijnt. Schaderapport: twee afgedreven schepen tussen de windturbines.
Offshore windmolenparken kunnen echter niet eender waar worden geëxploiteerd. De rentabiliteit ervan stijgt of daalt naargelang hun locatie. Exploitatiekosten zijn gebonden aan de afstand tot de kustlijn (vervoerskosten, leggen van kabels,…): hoe verder van de kustlijn, hoe duurder de turbines (tot 30% duurder). Tevens moeten energiezones groot genoeg zijn want de grootte van de wieken en de afstand tussen de turbines bepalen mee de ideale energieopwekking.
Anderzijds hekelt de scheepvaart dan weer het omvaren voor dergelijke artificiële omgevingsfactoren. Omwegen impliceren immers grote financiële en ecologische gevolgen voor schepen die Belgische havens aanlopen.
Belgische oplossing
Het zesjaarlijks marien ruimtelijk plan bepaalt ook duurzame oplossingen om conflicten te vermijden en ter bevordering van de verzoenbaarheid van beide spelers. Bijvoorbeeld het instellen van veiligheidsperimeters van 500 meter rond installaties en goede communicatiemogelijkheden voor zeevarenden.
Het plan voorziet het meervoudig ruimtegebruik als dé oplossing voor het plaatsgebrek. Dit verplicht de samenwerking en afstemming tussen de verschillende spelers op zee waarbij éénzelfde zone eventueel aan meerdere spelers toegewezen wordt: bijvoorbeeld drijvende zonnepanelen tussen offshore windturbines.
Hoewel het meervoudig ruimtegebruik de verzoenbaarheid kan bevorderen, vreest men dat de uitdagingen nog groter zullen worden. Grotere en langere schepen zijn immers moeilijker te manoeuvreren. Bijgevolg is voldoende bewegingsruimte cruciaal voor de veiligheid. Negeert België dit, dan verliest het mogelijks haar belangrijke positie in de scheepvaartsector. Ook de praktische uitwerking van het meervoudig ruimtegebruik is niet onbesproken.
Conclusie: way forward
De ambitieuze doelstelling richting 2030 enerzijds en de hierboven geschetste problematiek anderzijds, wijzen op een nakend conflict. Door de beperkingen van de Belgische Noordzee, kan België de offshore windenergie onmogelijk onbeperkt uitbreiden zonder (de veiligheid van) de scheepvaart te hypothekeren, noch aan de energiebehoeftes en EU-energiedoelstellingen voldoen.
De betrokken sectoren hebben een gelijkaardige visie: er is nood aan een holistische kijk op het gebruik van de Noordzee. Een internationale problematiek of industrie kan niet worden geregeld met de huidige lokale regels. Stel een gemeenschappelijk Europees plan op of, meer specifiek, een plan met alle Noordzeelanden én kijk naar Europese zeegebieden waar het wél mogelijk is om offshore activiteiten verder uit te bouwen. Dankzij deze supranationale benadering zal de scheepvaart niet verder gehinderd worden wanneer er offshore windturbines bijkomen én kan er (kosten)efficiënter gewerkt worden.
“Één op drie windturbines wereldwijd worden gebouwd door Vlaamse bedrijven dankzij de opgebouwde expertise op de Belgische Noordzee”
België bezit één van de vier grootste Europese havens én heeft onmiskenbare kennis in offshore energie, waardoor zij een sleutelrol kan spelen en de drijfveer kan zijn in deze ontwikkeling. Bovendien zal België kunnen genieten van offshore energie dankzij onderzeese kabelverbindingen. Recent zette de Noordzeecoalitie een eerste stap naar dergelijke interconnecties tussen staten om offshore energie uit te wisselen.
Alzo wordt de Noordzee het centrum van scheepsindustrie én de Europese energiecentrale.
Bibliografie
INTERNATIONALE WETGEVING
Verdrag van de Verenigde Naties inzake het recht van de zee (UNCLOS), Pb. L. 23 juni 1998, afl. 179, 3-134.
Verdrag inzake de bescherming van het mariene milieu in het noordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan (OSPAR) van 22 september 1922
Resolutie A.671(16) Safety zones and safety of navigation around offshore installations and structures aangenomen op 19 oktober 1989.
Resolutie A.572(14) Amendments to the general provisions on ship’s routeing aangenomen op 25 november 2016.
EUROPESE WETGEVING
Verordening 1380/2013 van het Europees Parlement en de Raad van 11 december 2013 inzake het gemeenschappelijk visserijbeleid, tot wijziging van Verordeningen (EG) nr. 1954/2003 en (EG) nr. 1224/2009 van de Raad en tot intrekking van
Verordeningen (EG) nr. 2371/2002 en (EG) nr. 639/2004 van de Raad en Besluit 2004/585/EG van de Raad, Pb. L. 28 december 2013, aflv. 354, 22-61.
Richtlijn 92/43/EEG van de Raad van 21 mei 1992 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna, Pb. L. 22 juli 1992, aflv. 206, 7-50.
Richtlijn 2001/77/EG van het Europees Parlement en de Raad van 27 september 2001 betreffende de bevordering van elektriciteitsopwekking uit hernieuwbare energiebronnen op de interne elektriciteitsmarkt, Pb. L. 27 oktober 2001, afl. 283, 33-40.
Richtlijn 2009/147/EG van het Europees Parlement en de Raad van 30 november 2009 inzake het behoud van de vogelstand, Pb. L. 26 januari 2010, aflv. 20, 7-25.
Richtlijn 2011/92/EU betreffende de milieueffectbeoordeling van bepaalde openbare en particuliere projecten, Pb. L. 28 januari 2012, afl. 26, 1-28.
Richtlijn 2014/52/EU van het Europees Parlement en de Raad van 16 april 2014 tot wijziging van Richtlijn 2014/89/EU van het Europees Parlement en de Raad van 23 juli 2014 tot vaststelling van een kader voor maritieme ruimtelijke planning, Pb. L. 28 augustus 2014, aflv. 40, 135-145.
Richtlijn 2018/2001 van het Europees Parlement en de Raad van 11 december 2018 ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen, Pb. L. 21 december 2018, afl. 328, 82-209.
NATIONALE WETGEVING
Wetboek Scheepvaart.
Wet van 13 juni 1969 inzake de exploratie en de exploitatie van niet -levende rijkdommen van de territoriale zee en het continentaal plat, BS 8 oktober 1969.
Wet ter bescherming van het mariene milieu en ter organisatie van de mariene ruimtelijke planning in de zeegebieden onder de rechtsbevoegdheid van België van 20 januari 1999, BS 12 maart 1999.
Wet betreffende de exclusieve economische zone van België in de Noordzee van 22 april 1999, BS 10 juli 1999.
Wet tot wijziging van de wet van 20 januari 1999 ter bescherming van het marine milieu in de zeegebieden onder de rechtsbevoegdheid van België, wat de organisatie van de mariene ruimtelijke planning betreft van 20 juli 2012, BS 11 september 2012.
Wet tot wijziging van de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt met het oog op het invoeren van een concurrerende inschrijvingsprocedure voor de bouw en exploitatie van productie-installaties in de zeegebieden onder de rechtsbevoegdheid van België en tot bekrachtiging van het koninklijk besluit van 11 februari 2019 tot wijziging van het koninklijk besluit van 16 juli 2002betreffende de instelling van mechanismen voor de bevordering van elektriciteit opgewekt uit hernieuwbare energiebronnen van 12 mei 2019, BS 24 mei 2019.
Koninklijk besluit betreffende de nadere regels voor het leggen van elektriciteitskabels die in de territoriale zee of het nationaal grondgebied binnenkomen of die geplaatst of gebruikt worden in het kader van de exploratie van het continentaal plat, de exploitatie van de minerale rijkdommen en andere niet-levende rijkdommen daarvan of van de werkzaamheden van kunstmatige eilanden, installaties of inrichtingen die onder Belgische rechtsmacht vallen van 12 maart 2002, BS 9 mei 2002.
Koninklijk besluit tot instelling van veiligheidszones in de zeegebieden onder Belgische rechtsbevoegdheid van 4 februari 2020, BS 27 februari 2020.
Bijlage 2: Langetermijnvisie, doelstellingen en indicatoren, en ruimtelijke beleidskeuzes. (2019, mei22).
Bijlage 2 bij Koninklijk besluit tot vaststelling van het marien ruimtelijk plan voor de periode van 2020 tot 2026 in de Belgische zeegebieden.
Bijlage 4 Kaarten MRP 2020. (2019, mei 22).
Bijlage 4 bij Koninklijk besluit tot vaststelling van het marien ruimtelijk plan voor de periode van 2020 tot 2026 in de Belgische zeegebieden .
LITERATUUR
Adriaen, D. (2022, mei 18). Noordzee wordt Europese groene-energiecentrale. Opgeroepen op mei 2022, van De Tijd: https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/noordzee-wordt-europese- groene-energiecentrale/10389494.html
Adriaen, D. (2022, maart 17). Regering wil meer windmolens, maar moet eerst hinderpalen slopen. Opgeroepen op april 2022, van De Tijd: https://www.tijd.be/ondernemen/milieu- energie/regering-wil-meer-windmolens-maar-moet-eerst-hinderpalen-slopen/10374427.html
Belgian Offshore Platform. (2017, maart 30). 15.000 tot 16.000 jobs in de Belgische offshore windenergie. Opgeroepen op maart 2022, van Belgian Offshore Platform: https://www.belgianoffshoreplatform.be/nl/news/15-000-tot-16-000-jobs-i…- offshore-windenergie/
Belgian Offshore Platform. (sd). Over ons. Opgeroepen op april 2022, van Belgian Offshore Platform: https://www.belgianoffshoreplatform.be/nl/about/
Belpaeme, K., Cliquet, A., Coppens, J., Douvere, F., Maes, F., Maelfait, H., . . . Vanhulle, A. (2011). De Noordzee in Belgie: Tijd om de opportuniteiten waar te maken. Oostende: Coördinatiepunt Duurzaam Kustbeheer. Opgehaald van C-Scope: http://www.cscope.eu/_files/results/marine- mgmt-plan/belgium/noordzee-in-belgie-position-paper.pdf
Berichten aan Zeevarenden 2022. (sd). Opgeroepen op mei 2022, van Vlaanderen: https://www.vlaanderen.be/publicaties/berichten-aan-zeevarenden-2022
Blue Action. (sd). The EU Blue Growth Strategy. Opgeroepen op februari 2022, van Blue Action: https://blue-action.eu/policy-feed/blue-growth
Breyer, S., Cornet, M., Pestiaux, J., & Vermeulen, P. (2017). Socio-economische impact van de Belgische offshore windindustrie. Leuven: Climact. Opgeroepen op maart 2022, van Belgian Offshore Platform: https://www.belgianoffshoreplatform.be/app/uploads/Studie-Socio- economische-impact-van-de-belgische-offshore-windindustrie.pdf
Cambien, K. (2022, januari 7). Noordzeewind is een belangrijke energieleverancier. Opgeroepen op februari 2022, van Made-In: https://www.made-in.be/west-vlaanderen/noordzeewind-is-een- belangrijke-energieleverancier/
CNDP. (sd). Le descriptif du projet. Opgeroepen op februari 2022, van Commission Nationale du débat public (CNDP) - Dunkerque eolien en mer: CNDP https://dunkerque- eolien.debatpublic.fr/projet/descriptif.
Coates, D., Kapasakali, D.-A., Vincx, M., & Vanaverbeke, J. (2016). Short-term effects of fishery exclusion in offshore wind farms on macrofaunal communities in the Belgian part of the North Sea. Fisheries Research(Volume 179), 131-138.
Compendium Kust en Zee. (sd). De Europese Blauwe Economie groeit en bloeit. Opgeroepen op april 2022, van Compendium Kust en Zee: http://www.compendiumkustenzee.be/nl/de-europese- blauwe-economie-groeit-en-bloeit.
Cornet, M., Pestiaux, J., Schobbens, Q., & Vander Linden , C. (2021). The socio-economic impact of 6 GW offshore wind development in Belgium: More deployment of wind energy at sea delivers major economic and climate benefits for Belgium. Brussels: Belgian Offshore Platform.
C-Power. (2004). Thorntonbank farshore windturbinepark: algemene presentatie en milieueffecten. Zwijndrecht: C-Power NV.
CREG. (2021). Study on the functioning and price evolution of the Belgian wholesale electricity market – Monitoring Report 2020. Brussel: CREG.
De Backer, P. (2017). Langtermijnvisie Noordee 2050. Brussel/Oostende: Think Tank North Sea.
De Blauwe Cluster. (2020, januari 23). De blauwe economie, een ongekende sterkhouder van de Vlaamse economie [Persbericht]. Opgeroepen op februari 2022, van Blauwe Cluster: https://www.blauwecluster.be/sites/default/files/attachments/persberich…
De Blauwe Cluster. (2020). Roadmap hernieuwbare energie & zoetwaterproductie. Oostende: De Blauwe Cluster vzw.
De Blauwe Cluster. (sd). Dienstverlening. Opgeroepen op april 2022, van Blauwe Cluster: https://www.blauwecluster.be/over/dienstverlening
De Blauwe Cluster. (sd). Hernieuwbare energie & zoetwaterproductie. Opgeroepen op maart 2022, van Blauwe Cluster: https://www.blauwecluster.be/domein/hernieuwbare-energie-zoetwaterprodu…;
De Blauwe Cluster. (sd). Supersized-4.0. Opgeroepen op april 2022, van Blauwe Cluster: https://www.blauwecluster.be/project/supersized-40.
De Clercq, B. (2021, mei 27). Hybrid offshore wind projects: optimising energy flows across Europe.Opgeroepen op april 2022, van European Energy Forum: https://www.europeanenergyforum.eu/sites/default/files/events/doc/eef_2…;
De Preter, W. (2022, januari 4). Staalbedrijf Smulders wint contracten voor Britse windparken. Opgeroepen op februari 2022, van De Tijd: https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/staalbedrijf-smulders-win…;
De Wachter, B., & Volckaert, A. (2005). Energy. In F. Maes, M. De Batist, V. Van Lancker, D. Leroy, & M. Vincx, Towards a Spatial Structure Plan for Sustainable Management of the Sea: Mixed actions - Final report: SPSD II (MA/02/006) (pp. 43-62). Brussel: Belgian Science Policy.
Degraer, S., Kerckhof, F., Ruebens, J., Vanermen, N., De Mesel, I., Rumes, B., . . . Vincx, M. (2013). Not necessarily all gold that shines: appropriate ecological context setting needed! In S. Degraer, R. Brabant, & B. Rumes, Environmental Impacts of offshore wind farms In the Belgian part of the North Sea: Learning from the past to optimise future monitoring programmes (Vol. Chapter 17, pp. 175-181). Brussel: Royal Belgian Institute of Natural Sciences (RBINS) Operational Directorate Natural Environment, Marine Ecology and Management Section.
Degraer, S., Provoost, S., Stienen, E., De Troch, M., De Clerck, O., Sabbe, K., . . . Sandra, M. (2022). Milieu en natuur. In T. Verleye, H. Pirlet, C. Martens, M. Sandra, F. De Raedemaecker, L. Devriese, . . . J. Mees, Kennisgids Gebruik Kust en Zee 2022 - Compendium voor Kust en Zee (pp. 1-30). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Dewilde, L., & Schiltz, B. (2001). Windenergiewinning en visserij: verzoenbare activiteiten? 8-10. (J.
Seys, Interviewer, & J. Seys, Redacteur) Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Elia. (sd). MOG-II. Opgeroepen op mei 2022, van Elia: https://www.elia.be/nl/infrastructuur-en-projecten/infrastructuurprojec…;
EMSA. (sd). Mission Statements. Opgeroepen op mei 2022, van EMSA: http://www.emsa.europa.eu.
Energie: productiecapaciteit van de Prinses Elisabeth-zone in de Noordzee. (2021, oktober 15). Opgeroepen op april 2022, van news.belgium: https://news.belgium.be/nl/energie-productiecapaciteit-van-de-prinses-e…;
Energy. (2022, mei 18). President von der Leyen participates in the Leaders' Summit on offshore wind in the North Sea. Opgeroepen op mei 2022, van European Commission: https://ec.europa.eu/info/news/president-von-der-leyen-participates-lea…- wind-north-sea-2022-may-18_en.
Essent. (sd). Watt, megawatt en gigawatt - De eenheid van energie. Opgeroepen op mei 2022, van Essent: https://www.essent.nl/kennisbank/stroom-en-gas/energiebegrippen/watt-me…- gigawatt.
European Commission. (2020, november 19). Boosting Offshore Renewable Energy for a Climate Neutral Europe. Opgeroepen op april 2022, van European Commission: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_20_2096.
European Commission. (sd). Motorways of the Sea. Opgeroepen op maart 2022, van European Commission: https://transport.ec.europa.eu/transport-modes/maritime/motorways-sea_en.
European Commission. (sd). Short sea shipping. Opgeroepen op april 2022, van European Commission: https://transport.ec.europa.eu/transport-modes/maritime/short-sea-shipp….
European Shortsea Network. (sd). Opgeroepen op mei 2022, van European Short Sea Network: https://europeanshortsea.com.
FAO. (2022). Fishery and Aquaculture Country Profiles. Belgium. Country Profile Fact Sheets. Fisheries and Aquaculture Division [online]. Opgeroepen op mei 2022, van FAO: https://www.fao.org/fishery/en/facp/bel.
Focus-WTV. (2020, december 18). De Panne dient bezwaarschrift in tegen Frans windmolenpark. Opgeroepen op februari 2022, van Focus-WTV: https://www.focus-wtv.be/nieuws/de-panne- dient-bezwaarschrift-tegen-frans-windmolenpark.
Focus-WTV. (2021, januari 19). België vraagt Frankrijk windmolenpark te verschuiven. Opgeroepen op februari 2022, van Focus-WTV: https://www.focus-wtv.be/nieuws/belgië-vraagt-frankrijk- windmolenpark-te-verschuiven.
FOD Economie. (sd). Belgische offshore windenergie – 5,4-5,8 GW tegen 2030. Opgeroepen op mei 2022, van FOD Economie: https://economie.fgov.be/nl/themas/energie/energiebronnen/hernieuwbare- energieen/hernieuwbare-energiebronnen-de/belgische-offshore-windenergie.
FOD Economie. (sd). Ontwikkeling van de exploitatie van hernieuwbare energiebronnen in de Noordzee. Opgeroepen op mei 2022, van FOD Economie: https://economie.fgov.be/nl/themas/energie/energiebronnen/hernieuwbare- energieen/ontwikkeling-van-de.
FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie . (2020). Zand- en grindwinning in het Belgische deel van de Noordzee. Brussel: FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie .
FOD Mobiliteit en vervoer. (2017, februari 2). Nieuwe scheepvaartroutes langs de Belgische - Nederlandse Noordzeekust. Opgeroepen op februari 2022, van FOD Mobiliteit en vervoer: https://mobilit.belgium.be/nl/nieuws/nieuwsberichten/2017/nieuwe_scheep… de_belgische_nederlandse_noordzeekust.
FOD Mobiliteit en vervoer. (sd). Directoraat-generaal Scheepvaart. Opgeroepen op februari 2022, van FOD Mobiliteit en vervoer: https://mobilit.belgium.be/nl/overfod/organisatie/martitiem.
FOD Mobiliteit en vervoer. (sd). MAiDEN. Opgeroepen op mei 2022, van FOD Mobiliteit en vervoer: https://mobilit.belgium.be/nl/scheepvaart/europees_maritiem_beleid/maid….
FOD Volksgezondheid. (2021, mei 20). Onze Noordzee. Opgeroepen op februari 2022, van FOD Volksgezondheid: https://www.health.belgium.be/nl/milieu/onze-Noordzee.
FOD Volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu. (2016, januari 12). Scheepvaart en havens. Opgeroepen op maart 2022, van FOD Volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu: https://www.health.belgium.be/nl/scheepvaart-en-havens.
Frese, F. (2020, november 27). Short Sea Shipping. Opgeroepen op maart 2022, van Container Xchange: https://www.container-xchange.com/blog/short-sea-shipping/.
Goethals, A., Mentens, J., Mathys, P., Rumes, B., Moerman, D., Heylen, B., . . . Dauwe, S. (2022). Energie (inclusief kabels en leidingen). In S. Dauwe, T. Verleye, H. Pirlet, C. Martens, M. Sandra, F. De Raedemaecker, . . . J. Mees, Kennisgids Gebruik Kust en Zee 2022 - Compendium voor Kust en Zee. (pp. 79-104). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Hare, A. W. (sd).
Haven. (sd). Opgeroepen op maart 2022, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Haven.
IALA. (2021, december 17). IALA Recommendation R0139 (O-139) The Marking of Man-Made Structures. Opgeroepen op mei 2022, van International Association of Marine Aids to Navigation and Lighthouse Authorities: https://www.iala-aism.org/product/marking-of-man- made-offshore-structures-o-139/.
KBIN. (sd). Kabels en pijpleidingen. Opgeroepen op april 2022, van Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) Operationele Directie Natuurlijk Milieu: https://odnature.naturalsciences.be/mumm/nl/cables-pipelines/.
KBIN. (sd). Windparken in de Noordzee. Opgeroepen op februari 2022, van Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) Operationele Directie Natuurlijk Milieu: https://odnature.naturalsciences.be/mumm/nl/windfarms/.
KBRV. (2020, mei 20). The European shipping industry: a key enabler to offshore wind. Opgeroepen op april 2022, van Koninklijke Belgische Redersvereniging: https://kbrv.be/nl/the-european- shipping-industry-a-key-enabler-to-offshore-wind/.
Kilowattuur. (sd). Opgeroepen op mei 2022, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Kilowattuur.
Kint, E. (2017, mei 29). Operatie Noordzee: vaarroutes voor de kust volledig aangepast. Opgeroepen op februari 2022, van Provinciale Zeeuwse Courant: https://www.pzc.nl/zeeuws-nieuws/operatie-noordzee-vaarroutes-voor-de-k…;
Kustportaal. (sd). De Belgische kust. Opgeroepen op februari 2022, van Kustportaal: https://www.kustportaal.be/nl/de-belgische-kust.
Kustportaal. (sd). Maritiem transport en havens. Opgeroepen op februari 2022, van Kustportaal: https://www.kustportaal.be/nl/maritiem-transport-scheepvaart-en-havens.
Lemmens, W. (2022, mei 4). Interview Wilfried Lemmens - Gedelegeerd Bestuurder Koninklijke Belgische Redervereniging. 37:07. (C. Meyhui, Interviewer).
Lescrauwaet, A.-K., Mees, J., Roose, P., Verreet, G., & Verhalle, J. (2022). Geïntegreerd maritiem beleid. In S. Dauwe, T. Verleye, H. Pirlet, C. Martens, F. De Raedemaecker, L. Devriese, . . . J. Mees, Kennisgids Gebruik Kust en Zee 2022 - Compendium voor Kust en Zee (pp. 261-276). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Lindeboom, H., & Murk, T. (sd). Drie transities in de Nederlandse Noordzee. Opgeroepen op 2022 maart, van Landschap: https://www.landschap.nl/tijdschrift/2019-4/drie-transities-in-de- nederlandse-noordzee/.
Maes, F. (2015). Hernieuwbare energie op zee en scheepvaart: het Belgisch marien ruimtelijk plan. In A. Cliquet, & F. Maes, Recht door zee: Hedendaags internationaal zee- en maritiem recht: Liber amicorum Eddy Somers (pp. 55-79). Antwerpen-Apeldoorn: Maklu.
Maes, F., Cliquet, A., Van Gaever, S., Lescrauwaet, A.-K., Pirlet, H., & Thomas, V. (2013). Raakvlak marien onderzoek en beleid. In A.-K. Lescrauwaet, H. Pirlet, T. Verleye, J. Mees, & R. Herman, Compendium voor Kust en Zee 2013: Een geïntegreerd kennisdocument over de socio- economische, ecologische en institutionele aspecten van de kust en zee in Vlaanderen en België (pp. 286-323). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Maes, F., Merckx, J.-P., Lescroart, J., Pirlet, H., & Verleye, T. (2022). Maritiem transport, scheepvaart en havens. In S. Dauwe , T. Verleye, H. Pirlet, C. Martens, M. Sandra, F. De Raedemaecker, . . . J. Mees, Kennisgids Gebruik Kust en Zee 2022 - Compendium voor kust en zee (pp. 31-56). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Maes, F., Vanhulle, A., Lescrauwaet, A.-K., Douvere, F., Kyramarios, M., Herman, C., & Depoorter, P. (2013). Mariene Ruimtelijke Planning. In A.-K. Lescrauwaet, H. Pirlet, T. Verleye, J. Mees, & R. Herman, Compendium voor Kust en Zee 2013: Een geïntegreerd kennisdocument over de socio- economische, ecologische en institutionele aspecten van de kust en zee in Vlaanderen en België (pp. 271-285). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Marien. (sd). Opgeroepen op februari 2022, van Encyclo: https://www.encyclo.nl/begrip/marien.
MARIN. (2015). Risk assessment for the proposed routeing measures in the approaches to the Schelde estuary. Wageningen: Marin.
Maritiem. (sd). Opgeroepen op februari 2022, van Encyclo: https://www.encyclo.nl/begrip/maritiem.
Maritime and Coastguard Agency. (2016). MARINE GUIDANCE NOTE MGN 654 (M+F) Safety of Navigation: Offshore Renewable Energy Installations (OREIs)-Guidance on UK Navigational Practice, Safety and Emergency Response. Southampton: Maritime and Coastguard Agency. Opgeroepen op mei 2022, van Government UK: https://www.gov.uk/guidance/offshore- renewable-energy-installations-impact-on-shipping.
Martens, C., Moulaert, I., Pirlet, H., Loosvelt, L., Overmeire, A., & Verreet, G. (2022). Blauwe Economie en Innovatie. In S. Dauwe, T. Verleye, H. Pirlet , C. Martens, M. Sandra, F. De Raedemaecker, . . . J. Mees, Kennisgids Gebruik Kust en Zee 2022 - Compendium voor Kust en Zee (pp. 243-259). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Mathys, P., Meirschaert, V., Portilla, J., De Rouck, J., De Volder, G., & Dewilde, L. (2009). OPTIEP-BCP: Optimalisering van de basiskennis over het energiepotentieel op het Belgisch Continentaal Plat. In opdracht van het Federaal Wetenschapsbeleid, Strategische Prioriteiten van de Federale Overheid (AP/42). Brussel: Federaal Wetenschapsbeleid.
Meeus, K. (2022, mei 12). Interview Kim Meeus - Beleidsadviseur Minister van de Noordzee. 31:40. (C. Meyhui, Interviewer).
Mehdi, R., Baldauf, M., Nilsson, H., Pålsson, J., & Dimitrios, D. (2017, oktober). The Spatial Planners' guide to distance between Shipping & Offshore Renewable Energy Installations. Opgeroepen op maart 2022, van NorthSea Region: https://northsearegion.eu/media/5056/northsee_safetydistances_and_final….
Merckx, J.-P. (2020). Zeehavens en luchthavens in Vlaanderen. Feiten, statistieken en indicatoren voor 2019. Brussel: Mobiliteitsraad van Vlaanderen.
Mobiliteitsraad. (sd). Scheepsbewegingen. Opgeroepen op maart 2022, van Mobiliteitsraad: https://www.mobiliteitsraad.be/mora/thema/kerncijfers/vlaamse-havens/sc….
Mobiliteitsraad. (sd). Toegevoegde waarde. Opgeroepen op februari 2022, van Mobiliteitsraad: https://www.mobiliteitsraad.be/mora/thema/kerncijfers/vlaamse-havens/to….
Moreau, K. (2021, juli 20). Windparken op zee verhogen de koolstofopslag in zeebodems – bruikbare kennis voor mariene ruimtelijke ordening en klimaatveranderingsmodellen. Opgeroepen op mei 2022, van Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen Operationele Directie Natuurlijk Milieu: https://www.naturalsciences.be/nl/news/item/21228/.
Moreau, K. (2022, Februari 2). Windparken op zee, een aanhoudende inspanning van vele partners. Opgeroepen op februari 2022, van Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen: Operationele Dienst Natuurlijk Milieu: https://odnature.naturalsciences.be/mumm/nl/blog_news/post_1970.
Natura2000 Vlaanderen. (sd). Begrippen beginnend met N | Natura2000. Opgeroepen op februari 2022, van Natura2000 Vlaanderen: https://natura2000.vlaanderen.be/begrippen/letter_n#Natura_2000.
Nemo Link. (sd). What is Nemo Link? Opgeroepen op maart 2022, van Nemo Link: https://www.nemolink.co.uk/about-us/#what-is-nemo-link.
Neyts, D., Maes, F., Merckx, J.-P., & Pirlet, H. (2013). Maritiem transport, scheepvaart & zeehavens. In A.-K. Lescauwaet, H. Pirlet, T. Verleye, J. Mees, & R. Herman, Compendium voor Kust en Zee 2013: Een geïntegreerd kennisdocument over socio-economische, ecologische en institutionele aspecten van de kust en zee in Vlaanderen en België (pp. 99-120). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Nilsson, H., Mehdi, R., Schröder-Hinrichs, J.-U., van Overloop, J., & Pålsson, J. (2018). Improving the coexistence of offshore wind farms and shipping: an international comparison of navigational risk assessment processes. WMU Journal of Maritime Affairs(17(3)), 397-434.
Nilsson, H., Van Overloop, J., Mehdi, R., & Pålsson, J. (2018). Transnational maritime spatial planning in the North Sea: The shipping context. Report on Work-package 4 of the NorthSEE Project. NorthSEE. Interreg North Sea Region.
Noodzeeloket. (sd). Verdeling Continentaal Plat. Opgeroepen op mei 2022, van Noordzeeloket: https://www.noordzeeloket.nl/en/management/noordzeeatlas/deel-iii-belei…
Noordzee. (sd). Opgeroepen op maart 2022, van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Noordzee.
North Sea Region. (sd). International routing measures for shipping (IMO). Opgeroepen op maart 2022, van North Sea Region: https://northsearegion.eu/northsee/s-hipping/international-routing-meas…;
North Sea Region. (sd). Northsee. Opgeroepen op mei 2022, van North Sea Region: https://northsearegion.eu/northsee/.
Notteboom, T. (2005). De zee, bron van economische dynamiek. In L. le Hardy de Beaulieu, À l'aube du XXIe siècle: quelles perspectives maritimes pour la Belgique? (pp. 8-30). Namur: Presses universitaires de Namur.
Nuytemans, M. (2022, mei 6). Interview Marc Nuytemans - CEO Blauwe Cluster. 00:43:19. (C. Meyhui, Interviewer).
Overheid Vlaanderen. (sd). Sterkte/zwakte analyse (SWOT-analyse). Opgeroepen op mei 2022, van Overheid Vlaanderen: https://overheid.vlaanderen.be/sterkte/zwakte-analyse-swot-analyse.
Pauwels, L. (2018, juli 19). Belgische bedrijven meester op zee: Offshore windmolenparken goed voor 15.000 jobs. Opgeroepen op februari 2022, van VRT: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/07/19/offshore-windmolenparken-goed-v….
PIANC. (sd). MarCom Wg 161: Interaction Between Offshore Wind Farms and Maritime Navigation (2018). Opgeroepen op maart 2022, van PIANC: https://www.pianc.org/publications/marcom/marcom-wg-161-interaction-bet…- wind-farms-and-maritime-navigation-1.
PIANC. (sd). The World Association for Waterborne Transport Infrastructure. Opgeroepen op april 2022, van Pianc: https://www.pianc.org/about.
Pirlet, H., Rumes, B., Degraer, S., & Lauwaert, B. (2014). Offshore windmolens in de Belgische Noordzee. Ruimte: Vakblad van de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning(6(22)), pp. 68-71.
Polet, H., Torreele, E., Sandra, M., & Verleye, T. (2022). Visserij. In S. Dauwe, T. Verleye, H. Pirlet, C. Martens, M. Sandra, F. De Raedemaecker, . . . J. Mees, Kennisgids Gebruik Kust en Zee 2022 - Compendium voor Kust en Zee (pp. 105-124). Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ).
Port of Antwerp. (sd). Shortsea. Opgeroepen op april 2022, van Port of Antwerp: https://www.portofantwerp.com/en/shortsea
Port of Oostende. (2021, maart 24). Jaarverslag Haven Oostende 2020: Nichehaven met toekomst. Opgeroepen op april 2022, van Port of Oostende: https://www.portofoostende.be/nl/nieuws/jaarverslag-2020.
Port Risk Management. (sd). Navigation Risk Assessment. Opgeroepen op maart 2022, van Port Risk Management: https://www.portriskmanagement.com/services/navigation-risk-assessment/.
(1987). Report of the World Commission on Environment and Development : note / by the Secretary- General. . United Nations. Oxford: Oxford University Press.
Roos, J. (2022, februari 18). Twee schepen in moeilijkheden door storm Eunice: “Kapitein voer op miraculeuze wijze door het windmolenpark”. Opgeroepen op maart 2022, van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20220218_96780867.
Rubbrecht, I., Dhyne, E., & Duprez, C. (2021). Economic importance of the Belgian maritime and inland ports Report 2019. National Bank of Belgium. Brussel: National Bank of Belgium.
Rumes, B., & Brabant, R. (2021). Offshore renewable energy development in the Belgian part of the North Sea -2021. In S. Degraer, R. Brabant, B. Rumes, & L. Virgin, Environmental Impacts of Offshore Wind Farms in the Belgian Part of the North Sea: Attraction, avoidance and habitat use at various spatial scales. Memoirs on the Marine Environment (pp. 11-17). Brussel: Royal Belgian Institute of Natural Sciences (RBINS) Operational Directorate Natural Environment, Marine Ecology and Management Section.
Schupp, M., Kafas, A., Buck, B., Krause, G., Onyango, V., Stelzenmüller, V., . . . Scott, B. (2021, februari 1). Fishing whitin offshore wind farms in the North Sea: Stakeholder perspectives for multi-use from Scotland and Germany. Journal of Environmental Management, Volume 279.
Sertyn, P. (2017, mei 31). Noordzee krijgt rondpunt voor zeeschepen. Opgeroepen op februari 2022, van De Standaard: https://www.standaard.be/cnt/dmf20170530_02905119
Skeyes. (2018, november 6). Ontwikkeling van windenergie. Opgeroepen op maart 2022, van Skeyes: https://www.skeyes.be/nl/blog/sustainability_eolienne/
Skeyes. (sd). Wind turbine consultation map. Opgeroepen op maart 2022, van Skeyes: https://www.skeyes.be/nl/diensten/urbanisme/faq-wind-turbine-consultati…
Skeyes. (sd). Wind turbine consultation map (MAP). Opgeroepen op maart 2022, van Skeyes: https://www.skeyes.be/media/1887/windturbine_consultation_map_jpeg_2021…
Steel, T. (2021, oktober 22). Energiewaakhond heeft vragen bij uitbreiding windenergie op zee. Opgeroepen op maart 2022, van De Tijd: https://www.tijd.be/ondernemen/milieu- energie/energiewaakhond-heeft-vragen-bij-uitbreiding-windenergie-op-zee/10340813.html.
Ten Brinck, T. (2020, maart 11). Overzicht windenergie: De voor- en nadelen van windmolens en windparken. Opgeroepen op februari 2022, van Wat is duurzaam: https://www.wattisduurzaam.nl/2136/energie-opwekken/wind/overzicht-wind…- voord-en-nadelen-van-energie-uit-wind-2/.
Tsai, Y.-M., & Lin, C.-Y. (2021, december 2021). Investigation on Improving Strategies for Navigation Safety in the Offshore Wind Farm in Taiwan Strait. Journal of Marine Science and Engineering(9(12)), 21.
UNCTAD. (2020). Review of Maritime Transport 2020. New York en Geneve: United Nations Conference on Trade and Development.
United Nations. (sd). Overview - Convention & Related Agreements. Opgeroepen op maart 2022, van Oceans & Law of the Sea - United Nations: https://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/convention_historica….
UNTC. (sd). Law of the Sea. Opgeroepen op februari 2022, van United Nations Treaty Collection (UNTC): https://treaties.un.org/pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREA TY&mtdsg_no=XXI- 6&chapter=21&Temp=mtdsg3&clang=_en.
Van Bogaert, T., Roels, K., & Platteau, J. (2021). Visserijrapport 2020. Brussel: Departement, Landbouw en Visserij.
van der Molen, H. H. (sd). Onze Aarde. Opgeroepen op april 2022, van Milieuzaken: https://www.milieuzaken.org/aarde.php
Van der Straeten, T. (2022, januari 19). Public consultation on the offshore wind tender for the Princess Elisabeth Zone. Public consultation on the offshore wind tender for the Princess Elisabeth Zone.
Van Overloop, J. (2022, maart 24). Screenshot scheepsbewegingen 18 februari 2022. SEG EMSA.
Van Overloop, J. (2022, maart 23). Interview Jeroen Van Overloop - Directoraat Generaal Scheepvaart. 01:37:04. (C. Meyhui, Interviewer).
Van Quickenborne, V. (2021, juni 22). Belgische Noordzee wordt proeftuin voor autonome en onbemande vaartuigen [Persbericht]. Opgeroepen op april 2022, van De Blauwe Cluster: https://www.blauwecluster.be/sites/default/files/20210622_pb_belgische_… eftuin_voor_autonome_en_onbemande_vaartuigen.pdf.
Van Wyngene, K., van Acker, S., Gillaerts, S., Papa, E., Vandevelde, L., & Van Eetvelde, G. (2014). Windkracht 13 : het potentieel van kleine en middelgrote windturbines in kaart gebracht. ECOTIPS: Environment & Technologie(19(5)), 46-49.
Vanaverbeke, J., Degraer, S., Haelters, J., Kerckhof, F., Seys, J., Van Hoey, G., . . . Vandepitte, L. (2020). Een blik op zee: Biodiversiteit en bescherming van het mariene leven in het Belgisch deel van de Noordzee. Natuur.Focus(19(2)), 86-95.
Vandecasteele, K. (2022, mei 17). Interview Kris Vandecasteele - Schepen van visserij Nieuwpoort. 33:24. (C. Meyhui, Interviewer).
Vanden Abeele, P., Maes, F., Schrijvers, J., & Vanhulle, A. (2005). Een zee van ruimte : GAUFRE : naar een ruimtelijk structuurplan voor het duurzaam beheer van de Noordzee. (F. Maes, J. Schrijvers, & A. Vanhulle, Red.) Brussel: Federaal wetenschapsbeleid.
Verbeke, B. (2022, mei 20). Interview Bruno Verbeke - Otary. 37:48. (C. Meyhui, Interviewer).
Vlaanderen. (sd). Vlaamse Havens. Opgeroepen op februari 2022, van Vlaanderen: https://www.vlaanderen.be/vlaamse-havens.
Vleet. (sd). Staand want. Opgeroepen op mei 2022, van Vleet: https://www.vleet.be/nl/staand-want.
VLIZ. (sd). VLIZ' Infoloket over kust en zee. Opgeroepen op maart 2022, van Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ): https://www.vliz.be/vmdcdata/faq/keywords.php?id=46.
Werkgroep meervoudig ruimtegebruik. (sd). Eindverslag Werkgroep meervoudig ruimtegebruik. Werkgroep meervoudig ruimtegebruik.
Yu, Q., Zhang, J., & Liu, K. (2018, Mei). Risk analysis of ships & offshore wind turbines collision: Risk evaluation and case study. Progress in Maritime Technology and Engineering, Proceedings of the 4th International Conference on Maritime Technology and Engineering (MARTECH 2018) (pp. 484-490). Lissabon: CRC Press.
