Biodiversiteisgeschiedenis: laten we niet langer de kat uit de boom kijken
Een rapport van IPBES berekende dat in 2019 circa een miljoen dier- en plantsoorten met uitsterving bedreigd waren. Volgens de IUCN Red List of Threatened Species zijn er ongeveer 868 soorten uitgestorven sinds het jaar 1500. Waarschijnlijk is dit nog steeds een onderschatting van de ware biodiversiteitsachteruitgang door een tekort aan historische gegevens. Het is dus hoogtijd dat we ons afvragen welke dieren en planten in het verleden voorkwamen en of primaire historische bronnen ons iets hierover kunnen vertellen.
Historische referentiepunten
Historische gegevens over onze biodiversiteit zijn het medicijn tegen het shifting baseline syndrome; het fenomeen wanneer kennis over de rijkdom van de natuur uit het collectieve geheugen verdwijnt omdat nieuwe generaties niet weten hoe de natuur er tijdens de vorige generaties uitzag. Het gevolg is dat ze de conditie van de natuur tijdens hun eigen generatie als normaal beschouwen en dit als hun ‘baseline’ of referentiepunt nemen. Om dit te verhelpen is het belangrijk om meerdere accurate referentiepunten over het voorkomen van allerlei soorten dieren en planten te construeren die ver terug in de tijd gaan. Als we deze kennis kunnen vergaren, kan het bovendien beleidsbepalers begeleiden en ervoor zorgen dat conservatiedoelen niet gedegradeerd worden. Het kan ook een breder publiek aanspreken en bewustmaken om de gemeenschap opnieuw te verbinden met de natuur. Maar hoe pakken we dit soort onderzoek best aan? Om waarheidsgetrouwe referentiepunten te creëren is het belangrijk om primaire bronnen zeer kritische te benaderen zodat we ze correct interpreteren. Concreet kan dit door een uitgebreide achtergrond van de bron na te gaan, de intenties van de auteur of organisatie steeds in het oog te houden en door de overlevering van de bron tot vandaag te onderzoeken. Daarnaast is het noodzakelijk om interdisciplinaire samenwerkingen op touw te zetten tussen ecologen, biologen, historici, archeologen, antropologen etc.
“Abeilles, poissons, gibier et animaux sauvages” 
Om dit toe te passen op een historische casus zetten we een onuitgegeven bronnencorpus in de spotlight: de voorbereidingen voor de Dictionnaire géographique de Brabant van Philippe Vandermaelen en François-Joseph Meisser (ca. 1830). Vandermaelen en Meisser lieten in 218 verschillende gemeentes van Brabant vragenlijsten rondgaan om lokale informatie te vergaren over geografie, landbouw, handel, industrie, bevolkingsaantal en nog veel meer. Vier vragen in de lijsten gaan over wilde dieren; welke bijen, vissen, wild en ongedierte er in de gemeentes voorkwamen. De data die we verzamelden bevatten in totaal, zonder de bijen meegeteld, 1726 referenties naar 72 verschillende soorten dieren. We vertrekken vanuit deze bron om te onderzoeken wat hij kan bieden aan informatie over de fauna van Brabant.
De omgang van de Brabanders met de natuurlijke wereld evolueerde enorm tijdens de negentiende eeuw. Er kwam een groeiende liefde voor de natuur die natuurbescherming en -toerisme voortbrachten en tegelijk een uitgebreidere kennis van de natuur. De traditionele tweedeling tussen ‘ongedierte’ en ‘nuttige dieren’ in de perceptie op fauna hield standvastig stand. Er werd steeds afgewogen wat de bijdrage van de dieren opleverde ten opzichte van hun destructie en wat hierin primeerde afhankelijk van de plaats, de periode en de sociale groep waartoe een persoon behoorde.
Afbeelding: Een vragenlijst van de Dictionnaire Géographique de Brabant
Some animals are more equal than others
Aan de hand van de vragenlijsten van Vandermaelen kunnen we slechts een topje van de ijsberg waarnemen. De bron is geen volledige afspiegeling van de reële biodiversiteit omdat we merken dat de voornaamste reden voor het vermelden van een dier socio-economische schade of winst was. Onder winstgevende dieren kunnen we bijvoorbeeld honingbijen plaatsen. Ze voorzagen verschillende huishoudens van honing, boeren van bloesems en geïnteresseerden van een hobby. Toch bevestigen de vragenlijsten een dalende bijenteelt tijdens de negentiende eeuw. Ook vissen waren winstgevend voor de hengelsport en consumptie. De populairste vissen voor deze doeleinden staan dan ook bovenaan de lijst van aantal vermeldingen: paling, snoek, baars, karper en zeelt. Er werd ook geregeld gejaagd op wild voor de sport en voor vlees en pels. Zowel de haas als de patrijs waren duidelijk het populairste prooi van de jagers en daarnaast ook konijnen, kwartels, snippen en zangvogels. Niet alleen de agenda van de auteur is bepalend, ook de mate van kennis omtrent fauna en het algemene engagement tegenover de vragenlijsten spelen een rol.
Toch is het topje van de ijsberg dat we wel kunnen onderzoeken aan de hand van de bron al uiterst interessant. Ten eerste kunnen we, mits interpretatie en onderzoek aan de hand van GIS, bij bepaalde dieren redelijk nauwkeurig bepalen waar ze leefden; in welke specifieke bossen of rivieren ze voorkwamen. Op onderstaande afbeelding zien we hiervan het voorbeeld van de vos.
Ten tweede geeft de bron een bom aan informatie over de interactie tussen dier en mens en over de perceptie op dieren. Onder de noemer ongedierte worden bijvoorbeeld voornamelijk insecten, slakken en knaagdieren zoals ratten en muizen vermeld. Rupsen brachten aanhoudende en grote economische schade teweeg waardoor elke inwoner van Brabant met fruitbomen verplicht was om zijn steentje bij te dragen voor de verdelging ervan. Ook verschillende roofdieren zoals de vos en marterachtigen die boerderijen teisterden, werden duidelijk negatief gepercipieerd. Een derde interessant gegeven aan de bron is dat de stilte spreekt; het niet-vermelden van dieren toont ook een bepaalde interactie en perceptie. De vragenlijsten vermelden bijna geen roofvogels, amfibieën, reptielen en sommige veelvoorkomende dieren zoals de eekhoorn en de egel. Als bepaalde dieren niet thuishoorden in de categorieën van ongedierte, wild, vissen of bijen werden ze niet genoemd. Dergelijke vragenlijsten blijken tot slot ook interessant te zijn om de introductie van bepaalde dieren te onderzoeken. Het is steeds mogelijk dat de auteurs getuigen over bepaalde zeldzame of pas geïntroduceerde soorten.
Door verschillende bronnen te bundelen en interdisciplinair onderzoek aan te vangen kunnen we wellicht een vollediger plaatje verkrijgen van de historische biodiversiteit. Historische gegevens kunnen de lange evolutie van onze natuur ontrafelen en er voor zorgen dat we biodiversiteitsverlies niet degraderen. Door de geschiedenis van de biodiversiteit te onderzoeken kunnen we gerichte actie ondernemen en op een goed onderbouwde manier natuurherstel begeleiden.
Bibliografie
Onuitgegeven bronnen
BELGIË
Bussel
De Koninklijke Bibliotheek van België
Kaarten en plannen: archiefcollectie Vandermaelen
Vandermaelen, Philippe en François-Joseph Meisser. Documents pour la statistique de la province du Brabant recueillis par Ph. Vandermaelen. Tableaux remplis par les autorités communales, 1830-33. VDM III, Ms. II 386. Deel V-VI.
Gedrukte bronnen
Deby, Julien. Histoire naturelle de la Belgique: Mammifères. Brussel: Jamar éditeur 1848.
Drapiez, Pierre Auguste Joseph, Notice sur l'établissement géographique de Bruxelles. Brussel, 1835.
Dubois, Alphonse. Histoire populaire des animaux utiles de la Belgique. Brussel: Librairie Vanderlinden, 1878.
Dubois, Alphonse. Les animaux nuisibles de la Belgique : histoire de leurs mœurs et de leur propagation : mammifères, oiseaux et reptiles. Brussel: Librairie C. Muquardt, 1893.
Ferraris, Joseph de, Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, ca. 17777. Uitgegeven door KBR. https://www.kbr.be/nl/projecten/kaart-van-ferraris/.
Mémorial administratif de la province du Brabant méridional. Brussel: M. Hayez 1817-1832
Mémorial administratif de la province du Brabant méridional. Brussel: W. Ad. Stapleaux, 1833-1840.
Otmar ten Cate. Verhandeling over de verwoestingen door schadelijke dennen-rupsen aangerigt, en de middelen tegen dit kwaard; en natuurlijke historie van deze rupsen. 1807.
Recueil des actes administratifs du Brabant méridional. Brussel: M. Hayez, 1814-1817.
Selys-Longchamps, Edmond. Faune belge. Indication méthodique des mammifères, oiseaux, reptiles et poissons observés jusqu'ici en Belgique. Brussel: H. Dessain, 1842.
Société centrale pour la protection de la pêche fluviale. La pêche fluviale en Belgique : manuel à l'usage des pecheurs et des gardes. Brussel: Bulens, 1915.
Uitgegeven en geannalyseerd door Selys-Longchamps, Edmond. ‘Essai sur l’histoire naturelle du Brabant,’ in Mémoires de l’académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de belgique. Tome XXIV. Brussel: M. Hayez, 1850.
Vandermaelen, Philippe. Carte topographique de la Belgique, ca. 1850. Uitgegeven door KBR. https://opac.kbr.be/Library/doc/SYRACUSE/17084317/carte-topographique-d….
Vandermaelen, Philippe. Carte topographique de la Belgique, ca. 1850. Beschikbaar via Géoportail de la Wallonie. https://geoportail.wallonie.be/catalogue/67ed5145-72be-499b-8a95-c94711….
Von Beneden, P.-J. ‘MEISSER (François-Joseph)’. In Biographie nationale publiée par ’ l’académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, uitgegeven door Bruylant-Christophe, Volume 14. Brussel, 1897.
Databanken
The IUCN Red List of Threatened Species. https://www.iucnredlist.org/.
POPPKAD. Queteletcentrum, Universiteit Gent.
Vrielinck, Sven. Kadastrale statistiek 1834/1845: Digitale uitgave van de ‘Statistique territoriale. 2007.
‘Rode lijsten.’ Instituut natuur- en bosonderzoek. https://www.vlaanderen.be/inbo/rode-lijsten/.
Literatuur
Agentschap voor Natuur en Bos. Welkom in Meerdaalwoud en heverleebos. Brussel: V.U. Agentschap voor Natuur en Bos, 2020.
Allsop, Karen A. en Janette Brand Miller. ‘Honey revisited: a reappraisal of honey in pre-industrial diets.’ British Journal of Nutrition 75 (1996): 513-20.
‘Alphonse Dubois.’ Data BnF. Geraadpleegd 7.05.2023. https://data.bnf.fr/en/10747659/alphonse_dubois/#about.
Antrop, Marc. Perspectieven op het landschap: achtergronden om landschappen te lezen en te begrijpen. Ghent: Academia Press, 2007.
———. ‘Why landscapes of the past are important for the future.’ Landscape and Urban Planning 70 (2005): 21-34.
Argeloo, Marc. Natuuramnesie: hoe we vergeten zijn hoe de natuur er vroeger uitzag. Amsterdam: Atlas Contact, 2022.
Association d’Usage et de Défense des Miels de Belgique, de qualité, analysés et certifiés (PROMIEL). Miel wallon: dossier de demande d’enregistrement pour une indication géographique protégée. 2017.
Baeté, Hans, Bart Christiaens, Luc De Keersmaeker en Ruben Walleyn. Bosreservaat Jansheideberg (Hallerbos): Basisrapport situering, standplaats, historiek en onderzoek. Brussel: Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, 2006.
——— en Kris Vandevorst. Miradal: erfgoed in Heverleebos en Meerdalwoud. Leuven: Davidsfonds, 2009.
Beelen, P. Kennisdocument zeelt, Tinca tinca (Linnaeus, 1758). Bilthoven: Sportvisserij Nederland, 2008.
Bennett, Nathan J., Robin Roth, Sarah C. Klain, Kai Chan, Patrick Christie, Douglas A. Clark, Georgina Cullman, e.a. ‘Conservation social science: Understanding and integrating human dimensions to improve conservation.’ Biological Conservation 205 (2017): 93-108.
Berghmans, Sander. ‘The management of the forests of the dukes of Arenberg from 1600 until 1820.’ Revue belge de Philologie et d’Histoire 98 (2020): 1049-82.
Bezzel, Einhard. De ultieme vogelgids: het complete overzicht met meer dan 200 vogelsoorten in Nederland en België. Aartselaar: Deltas, 2017.
Bisschop, Chantal. ‘Paling in ’t groen. Over peuren en verwerken.’ In Vissen in het verleden een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van de Belgische zeevisserij, uitgegeven door Jan Mees, 107-18. Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee, 2015.
Blanco-Garrido, Francisco, Virgilio Hermoso en Miguel Clavero. ‘Fishing historical sources: A snapshot of 19th-century freshwater fauna in Spain.’ Reviews in Fish Biology and Fisheries, 2023.
Boivin, Nicole en Alison Crowther. ‘Mobilizing the past to shape a better Anthropocene.’ Nature Ecology & Evolution 5, nr. 3 (2021): 273-84.
Boshoff, André, Marietjie Landman en Graham Kerley. ‘Filling the gaps on the maps: Historical distribution patterns of some larger mammals in part of Southern Africa.’ Transactions of the Royal Society of South Africa 71, nr. 1 (2016): 23-87.
Brown, Mark J.F. en Robert J. Paxton. ‘The conservation of bees: a global perspective.’ Apidologie 40, nr. 3 (2009): 410-16.
Cardinale, Bradley J., Andrew Gonzalez, Ginger R.H. Allington en Michel Loreau. ‘Is local biodiversity declining or not? A summary of the debate over analysis of species richness time trends.’ Biological Conservation 219 (2018): 175-83.
Carnell, Simon. Hare. London: Reaktion Books, 2010.
Clavero, Miguel. ‘The king’s aquatic desires: 16th‐century fish and crayfish introductions into Spain.’ Fish and Fisheries 23, nr. 6 (2022): 1251-63.
——— en Virgilio Hermoso. ‘Historical data to plan the recovery of the European eel.’ Journal of Applied Ecology 52, nr. 4 (2015): 960-68.
Collins, Amy C., Monika Böhm en Ben Collen. ‘Choice of baseline affects historical population trends in hunted mammals of North America.’ Biological Conservation 242 (2020): 108421.
Couteyn, Laura. ‘Migratie- en draagkrachtanalyse van snoek (Esox lucius) in de IJzer en de Burggravenstroom.’ Masterproef diss., Universiteit Gent, 2012.
Criel, Dirk. De das in Vlaanderen: Een verhaal in zwart en wit. Brugge: M. Van de Wiele, 1997.
Dam, Petra van. ‘Ein Neubürger in Nordeuropa. Menschliche und natürliche Einflüsse auf die Assimilierung des Kaninchens in den Niederländischen Dünen 1300-1700’. In Beiträge zum Göttinger Umwelthistorischen Kolloquium 2004 - 2006, uitgegeven door Bernd Herrmann, 163-76. Göttingen: Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, 2007.
‘Das (Meles Meles).’ Natuurpunt. Geraadpleegd 14.04.2023. https://www.natuurpunt.be/pagina/das#:~:text=Dassen%20worden%20doorheen%20heel%20Vlaanderen,komen%20ze%20wel%20vaak%20voor.
David, Johan. Rupsenbestrijding door de eeuwen heen. Grimbergen: Museum voor de oudere technieken, 1984.
‘De Belgische fruitsector in kaart gebracht.’ Centrum Agrarische Geschiedenis. geraadpleegd 28.05.2023. https://cagnet.be/page/fruitteelt-belgische-fruitsector.
‘De das is terug!’ MAG. Vlaams-Brabant 97 (2023): 26-7.
de Vries J. en F. de Tollenaere. Etymologisch woordenboek. Utrecht: Het Spectrum, 2004.
Droeven, Emilie, Claude Feltz en Magali Kummert. Les territoires paysagers de Wallonie. Namur: Ministère de la Région wallone, 2004.
Easterday, Kelly, Tim Paulson, Proxima DasMohapatra, Peter Alagona, Shane Feirer en Maggi Kelly. ‘From the field to the cloud: a review of three approaches to sharing historical data from field stations using principles from fata science.’ Frontiers in Environmental Science 6 (2018): 88.
Emmerik, W.A.M. van. Kennisdocument brasem Abramis brama (Linnaeus, 1758). Bilthoven: Sportvisserij Nederland, 2008.
Ethington, Philip. ‘Placing the past: Groundwork for a spatial theory of history.’ Rethinking History 11, nr. 4 (2007): 465-493.
Goethem, Thomas van en Jan Luiten van Zanden. ‘Who is afraid of biodiversity? Proposal for a research agenda for environmental history.’ Environment and History 25, nr. 4 (2019): 613-47.
Goossens, Martine. The economic development of Belgian agriculture: a regional perspective, 1812-1846. Leuven, Belgium: Leuven University Press, 1993.
Gortázar, Christian, Juan Herrero, Rafael Villafuerte en Javier Marco. ‘Historical examination of the status of large mammals in Aragon, Spain.’ Mammalia 64, nr. 4 (2000): 411-22.
Govaerts, Sander. ‘Biodiversity in the Late Middle Ages: Wild birds in the fourteenth-century County of Holland.’ Environment and History, 2022.
Gregory, Ian N. en Paul S. Ell. Historical GIS Technologies, Methodologies and Scholarship. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
Guldi, Jo. ‘The Spatial Turn in history.’ Spatial humanities: a project of the Institute for Enabling Geospatial Scholarship (blog). Geraadpleegd 3.04.2023. https://spatial.scholarslab.org/spatial-turn/the-spatial-turn-in-histor….
———. ‘What is the Spatial Turn?’ Spatial humanities: a project of the Institute for Enabling Geospatial Scholarship (blog). Geraadpleegd 3.04.2023. https://spatial.scholarslab.org/spatial-turn/what-is-the-spatial-turn/.
Haidvogl, Gertrud, Richard Hoffmann, Didier Pont, Mathias Jungwirth en Verena Winiwarter. ‘Historical ecology of riverine fish in Europe.’ Aquatic Sciences 77, nr. 3 (2015): 315-24.
Hanley, Nick, Althea Davies, Konstantinos Angelopoulos, Alistair Hamilton, Alasdair Ross, Dugald Tinch en Fiona Watson. ‘Economic determinants of biodiversity change over a 400-year period in the Scottish Uplands.’ Journal of Applied Ecology 45, nr. 6 (2008): 1557-65.
Higgs, Eric, Donald A. Falk, Anita Guerrini, Marcus Hall, Jim Harris, Richard J. Hobbs, Stephen T. Jackson, Jeanine M. Rhemtulla en William Throop. ‘The changing role of history in restoration ecology.’ Frontiers in Ecology and the Environment 12, nr. 9 (2014): 499-506.
Kane, Eloise Charlotte. ‘Beyond the pale: The historical archaeology of hare hunting, 1603-1831.’ PhD diss., University of Bristol, 2021.
Kellert, Stephen R. The value of life: biological diversity and human society. Washington: Island Press Shearwater Books, 1996.
Knops, G. De open ruimte in Vlaanderen. Een geografisch-landschappelijke en biologische verkenning. Zoniënwoud en Hallerbos. Brussel: Koning Boudewijnstichting, 1985.
La langue française. Geraadpleegd 11.05.2023. https://www.lalanguefrancaise.com/.
Lambrecht, Thijs. ‘De zwarte gesel van de boer. Reputatie en bestrijding van de kraai in de Nederlanden, ca. 1400-ca. 1750’. In Gevleugelde geschiedenis van Nederland: De Nederlanders en hun vogels, uitgegeven door Jan Luiten van Zandem en Helena Cordasev, 104-15. Amsterdam: Ambo Anthos, 2022.
Lawley, Mark. ‘The psychology of finding and recognizing wildlife.’ In Naturalists in the field: collecting, recording and preserving the natural world from the fifteenth to the twenty-first century, uitgegeven door Arthur MacGregor, 891-916. Leiden: Brill, 2018.
Li, Xinhai, Guangshun Jiang, Huidong Tian, Lei Xu, Chuan Yan, Zuwang Wang, Fuwen Wei en Zhibin Zhang. ‘Human impact and climate cooling caused range contraction of large mammals in China over the past two millennia.’ Ecography 38, nr. 1 (2015): 74-82.
Loreau, Michel, Bradley J. Cardinale, Forest Isbell, Tim Newbold, Mary I. O’Connor en Claire de Mazancourt. ‘Do not downplay biodiversity loss.’ Nature 601, nr. 7894 (2022): E27-8.
Louette, G., Anseeuw, D., Gaethofs, T. Hellemans, B., Volckaert, F.A.M., Verreycken, H., Van Thuyne, G., De Charleroy, D., Belpaire, C., Declerck, S., Teugels, G.G., De Meester en L. & Ollevier, F. Ontwikkeling van een gedocumenteerde gegevensbank over uitheemse vissoorten in Vlaanderen met bijkomend onderzoek naar blauwbandgrondel. 2001.
Lovegrove, Roger. Silent fields: the long decline of a nation’s wildlife. Oxford: Oxford University Press, 2007.
Luyts, Gie. Met vryaerts en resoelen: het verdwijnen van de wolf in Vlaanderen. Turnhout: Wielewaal, 2001.
McAfee, Dominic, Heidi K. Alleway en Sean D. Connell. ‘Environmental solutions sparked by environmental history.’ Conservation Biology 34, nr. 2 (2020): 386-94.
McClenachan, Loren, Francesco Ferretti en Julia K. Baum. ‘From archives to conservation: Why historical data are needed to set baselines for marine animals and ecosystems.’ Conservation Letters 5, nr. 5 (2012): 349-59.
McClenachan, Loren, Jeremy B.C. Jackson, en Marah J.H. Newman. ‘Conservation implications of historic sea turtle nesting beach loss.’ Frontiers in Ecology and the Environment 4, nr. 6 (2006): 290-96.
McClenachcan, Loren. ‘Documenting loss of large trophy fish from the Florida Keys with historical photographs.’ Conservation Biology 23, nr. 3 (2009): 636-43.
McNeill, J.R. ‘The state of the field of environmental history.’ Annual Review of Environment and Resources 35, nr. 1 (2010): 345-74.
Meadows, Donella H., Dennis L. Meadows, Jorgen Randers en William W. Behrens III. The limits to growth: a report for the Club of Rome’s project on the predicament of mankind. New York: Universe Books, 1972.
Monsarrat, Sophie, Andre F. Boshoff en Graham I. H. Kerley. ‘Accessibility maps as a tool to predict sampling bias in historical biodiversity occurrence records.’ Ecography 42, nr. 1 (2019): 125-36.
——— en Graham I.H. Kerley. ‘Charismatic species of the past: Biases in reporting of large mammals in historical written sources.’ Biological Conservation 223 (2018): 68-75.
———, Maria G. Pennino, Tim D. Smith, Randall R. Reeves, Christine N. Meynard, David M. Kaplan en Ana S. L. Rodrigues. ‘Historical summer distribution of the endangered North Atlantic Right Whale (Eubalaena Glacialis): A hypothesis based on environmental preferences of a congeneric species.’ Diversity and Distributions 21, nr. 8 (2015): 925-37.
Moreau, Clémence, Cécile Barnaud en Raphaël Mathevet. ‘The baseline: A social construction.’ In The Baseline Concept in Biodiversity Conservation, uitgegeven door Laurent Godet, Simon Dufour en Anne-Julia Rollet, 49-60. John Wiley & Sons, Ltd, 2022.
Nores, Carlos en José Vicente López-Bao. ‘Historical data to inform the legal status of species in Europe: An E-example with wolves.’ Biological Conservation 272 (2022): 109639.
‘Otter.’ Natura2000. Geraadpleegd 14.04.2023. https://natura2000.vlaanderen.be/soort/otter.
Pauly, Daniel. ‘Anecdotes and the shifting baseline syndrome of fisheries.’ Trends in Ecology & Evolution 10, nr. 10 (1995): 430.
Pooley, Simon. ‘Descent with modification: Critical use of historical evidence for conservation.’ Conservation Letters 11, nr. 4 (2018): 1-6.
———. ‘Historians are from Venus, ecologists are from Mars.’ Conservation Biology 27, nr. 6 (2013): 1481-83.
Preston, Claire. Bee. London: Reaktion Books, 2019.
Qian, Tianlu, Yao Chi, Changbai Xi, Zhongqiu Li, en Jiechen Wang. ‘Changes in the historical and current habitat ranges of rare wild mammals in China: A case study of six taxa of small- to large-sized mammals.’ Sustainability 12, nr. 7 (2020): 2744.
Rijk, Jan de. Vogels en mensen in Nederland 1500-1920. Velp: Anoda Publishing, 2015.
Ronsijn, Wouter. De kadasterkaarten van Popp: een sleutel tot uw lokale geschiedenis: historische geografie van Aarschot, Asse, Halle en Tienen aan de hand van de kadasterkaarten van Popp. Leuven: Peeters, 2007.
Russell, Nerissa. ‘The wild side of animal domestication.’ Society & Animals 10, nr. 3 (2002): 285-302.
Timothy D. Schowalter, Insect ecology: An ecosystem approach. Elsevier, 2022.
Sheail, John. Rabbits and their history. Newton Abbot: Country Book Club, 1972.
Silvestre, Marguerite. Autour de Philippe Vandermaelen: répertoire biographique des collaborateurs de l’Établissement géographique de Bruxelles et de l’Ecole Normale. Inventaire raisonné des collections cartographiques. Bruxelles: Bibliothèque Royale de Belgique, 2014.
———. Philippe Vandermaelen, mercator de la jeune Belgique: histoire de l’Etablissement géographique de Bruxelles et de son fondateur. Bruxelles: Bibliothèque royale de Belgique, 2016.
Simon, Zoltán Boldizsár, Marek Tamm en Ewa Domańska. ‘Anthropocenic historical knowledge: Promises and pitfalls.’ Rethinking History 25, nr. 4 (2021): 406-39.
Sleigh, Charlotte. Ant. London: Reaktion Books, 2003.
Soga, Masashi en Kevin J Gaston. ‘Shifting baseline syndrome: Causes, consequences, and implications.’ Frontiers in Ecology and the Environment 16, nr. 4 (2018): 222-30.
Sury, Charles. ‘Philippe Vander Maelen et l’établissement géographique de Bruxelles.’ Bulletin of the Société Belge d’Astronomie Volume 40 (1924): 173-95.
Szabó, Péter en Radim Hédl. ‘Advancing the integration of history and ecology for conservation: History, ecology, and conservation.’ Conservation Biology 25, nr. 4 (2011): 680-87.
Tallier, Pierre-Alain, Hilde Verboven, Kris Vandekerkhove, Hans Baeté en Kris Verheyen. ‘State forestry in Belgium since the end of the eighteenth century.’ In Managing Northern Europe’s forests: histories from the Age of Improvement to the Age of Ecology, uitgegeven door Jan Oosthoek, 92-129. New York: Berghahn Books, 2018.
Torres, Leigh G., Tim D. Smith, Phil Sutton, Alison MacDiarmid, John Bannister en Tomio Miyashita. ‘From exploitation to conservation: Habitat models using whaling data predict distribution patterns and threat exposure of an endangered whale.’ Diversity and Distributions 19, nr. 9 (2013): 1138-52.
Turvey, Samuel T. en Jennifer J. Crees. ‘Extinction in the Anthropocene.’ Current Biology Magazine, nr. 29 (2019): R982-86.
Van Dale: Groot woordenboek Frans-Nederlands. Utrecht: Van Dale, 2008.
Van Den Berge, K., J. Gouwy, F. Berlengee en D. Vansevenant. Populatie-ontwikkeling van de steenmarter Martes foina in Vlaanderen in relatie tot schaderisico’s. Brussel: Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, 2012.
Van Dijck, Maarten en Wim Peeters. ‘Algemene karakterschets van Vlaams-Brabant.’ In Geuren en kleuren: een sociale en economische geschiedenis van Vlaams-Brabant: 19de en 20ste eeuw, uitgegeven door Jan de Maeyer en Peter Heyrman, 21-37. Leuven: Peeters, 2001.
Van Hecke, E., M. Antrop, S. Schmitz, V. Van Eetvelde, M. Sevenant. Atlas van België: landschappen, platteland en landbouw. Brussels: Academia Press, 2007.
Vannerum, Katrijn, en Thijs Lambrecht. Groen van toen: de verdwenen flora van Oost-Vlaanderen. Gent: Academia Press, 2022.
Vrielynck, Sven, Claude Belpaire, Annemie Stabel, Jan Breine en Paul Quataert. De visbestanden in Vlaanderen anno 1840-1950, 2003.
Warde, Paul. The invention of sustainability: nature and destiny, c. 1500-1870. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Wasscher, Marcel en Henri J. Dumont. ‘Life and work of Michel Edmond de Selys Longchamps (1813-1900), the founder of odonatology.’ Odonatologica 4, nr. 42 (2013): 369-402.
Wellens-De Donder, Liliane. Inventaire des matériaux réunis par Philippe Vandermaelen pour le Dictionnaire géographique de la province de Brabant. Brussel: Centre national d’histoire des sciences, 1979.
Wessels, Leon. ‘De jacht. Een cultuurhistorische inleiding.’ In De jacht: een cultuurgeschiedenis van jager, dier en landschap, uitgegeven door Conrad Gietman, Yme Kuiper, Elyze Storms-Smeets en Leon Wessels, 9-39. Hilversum: Verloren, 2021.
Zanden, J. L. van, Thomas van Goethem, Rob H. J. Lenders en Joop Schaminée. De ontdekking van de natuur: de ontwikkeling van biodiversiteit in Nederland vanaf de ijstijd tot de 21ste eeuw. Amsterdam: Prometheus, 2021.
Zhao, Xumao, Baoping Ren, Paul A. Garber, Xinhai Li en Ming Li. ‘Impacts of human activity and climate change on the distribution of snub-nosed monkeys in China during the past 2000 years.’ Diversity and Distributions 24, nr. 1 (2018): 92-102.
‘Zoniënwoud.’ Natura2000. Geraadpleegd 14.04.2023. https://natura2000.vlaanderen.be/gebied/zonienwoud.
