Als schoollopen (even) niet meer lukt
Jaarlijks verlaten nog heel wat jongeren de middelbare school zonder diploma. In Vlaanderen is dit cijfer de laatste jaren al gedaald, maar toch blijft het een verontrustend fenomeen. In Vlaanderen zijn er meerdere initiatieven die zich inzetten om vroegtijdige schooluitval tegen te gaan, zoals de naadloze flexibele trajecten (NAFT). Er werd nagegaan hoe jongeren en andere betrokkenen de impact van NAFT ervaren.
Vroegtijdig schoolverlaten: what’s in a name?
De meeste landen hanteren verschillende definities betreffende vroegtijdige schooluitval. Over het algemeen kan je concluderen dat vroegtijdig schoolverlaten duidt op het vervroegd stopzetten van de schoolloopbaan waarbij geen diploma of getuigschrift van het secundair onderwijs werd behaald.
Waar onderzoek het veelal over eens is, is dat schooluitval voornamelijk als een proces moet worden gezien dat wordt voorafgegaan door risicofactoren. Voorbeelden van risico’s die aan vroegtijdige schooluitval worden gelinkt, zijn spijbelen, zittenblijven of schoolmoeheid. Maar ook familiale factoren - zoals een verontrustende thuissituatie of families die in armoede leven - kunnen de kans op vroegtijdig schoolverlaten verhogen. Tenslotte is de school ook een belangrijke factor die schooluitval kan tegen gaan. Onder meer een goede relatie tussen leerkracht en leerling wordt in de literatuur als belangrijke beschermende factor aangehaald. Ook scholen die adequaat inzetten op spijbelgedrag kunnen vroegtijdig schoolverlaten bij hun leerlingen doen dalen.
Dit impliceert dat we schooluitval als een ‘samen verhaal’ moeten bekijken en het probleem niet enkel bij de leerling mogen leggen. We moeten de gehele context in acht nemen om schoolverlaten te kunnen begrijpen.
Non scholae sed vitae discimus
Bovenstaande zin heb je misschien al eens zien passeren. Dit Latijns motto betekent “We leren niet voor school maar voor het leven.” Het belang van onderwijs was dus zelfs al eeuwen geleden voor de Romeinen duidelijk. De schoolbanken zonder diploma verlaten, brengt dan ook heel wat ongemak met zich mee. Vroegtijdige schoolverlaters krijgen immers vaker te kampen met werkloosheid en armoede. Ook krijgt deze groep vaker te kampen met depressieve gevoelens. Naast nadelen voor het individu, is het ook ongunstig voor de samenleving. Denk maar aan verloren nationaal inkomen en verhoogde sociale zekerheidsuitgaven. Logisch dus dat het bestrijden van schooluitval in verschillende landen hoog op de politieke agenda staat.
NAFT: de benzine om terug op gang te geraken?
Hoewel NAFT de meeste lezers wellicht aan benzine zal doen denken, staat de afkorting voor “naadloos flexibele trajecten”. De trajecten werden in 2016 het leven ingeroepen om vroegtijdige schooluitval tegen te gaan. in Vlaanderen zijn er verschillende diensten die deze trajecten aanbieden. NAFT situeert zich binnen het schoolextern aanbod. Als naadloos flexibel traject nodig blijkt, wordt de leerling door het CLB bij een NAFT-aanbieder aangemeld. Er wordt vervolgens met alle betrokken actoren samen gezeten om te peilen naar de behoeften van de leerling en te kijken hoe NAFT ondersteuning kan bieden. NAFT biedt zowel preventieve als remediërende ondersteuning bij leerlingen bij wie schooluitval dreigt. Verder kan NAFT ook worden ingezet bij leerlingengroepen, volledige klasgroepen of bij schoolteams om hen bij te staan in het omgaan met jongeren. Samengevat biedt NAFT ondersteuning, zowel individueel als in groep, om schooluitval tegen te gaan. De redenen van aanmelding kunnen heel divers zijn. Denk maar aan jongeren die kampen met faalangst, stress, jongeren die de motivatie niet (meer) vinden om naar school te gaan etc... Aangezien NAFT een relatief jong initiatief is, wou NAFT nagaan wat jongeren en andere betrokkenen als werkzaam beschouwen binnen de trajecten. Op vraag van NAFT kwam dan ook dit onderzoek tot stand, waarin naar de ervaringen van jongeren en andere betrokken actoren werd gepeild.
Bevindingen in a nutshell
Samengevat gaven jongeren vooral aan waarde te hechten aan de succeservaringen die ze kunnen opdoen binnen NAFT. Door ervaringen in een andere setting op te doen verruimt hun blik met betrekking tot hun kwaliteiten. Voor jongeren die de school reeds hadden verlaten, bleek het ervaren van structuur en een daginvulling waardevol te zijn. Ook werc NAFT door enkele jongeren als een rustmoment ervaren en bleek de sfeer tijdens de trajecten belangrijk te zijn. Jongeren voelen zich bij NAFT voornamelijk op hun gemak en voelen zich gehoord. Uit dit onderzoek bleek NAFT vooral een positieve impact op welzijn en het versterken van vaardigheden te hebben. Maar er kwamen ook enkele uitdagingen naar voren. Zo is NAFT niet echt bekend bij het grote publiek, wat voor onduidelijkheid kan zorgen. Ook worden de trajecten vaak als te kortdurend ervaren.
“Bijvoorbeeld als we zo’n kringgesprek hadden, iedereen aarzelde altijd van ‘hmm wie gaat er nu beginnen?’ en meestal was ik degene die dan zo de lijn doorbrak terwijl ik nooit gedacht had da ik da zou kunnen” (jongere)
Last but not least
Hoewel het inzichten kan verschaffen in de ervaringen met betrekking tot NAFT, betreft het een kleinschalig onderzoek en kunnen uitspraken niet worden veralgemeend. Meer onderzoek is dus nodig. Het tegengaan van vroegtijdige schooluitval vergt blijvende inspanningen van meerdere actoren. Laten we ons blijven inzetten en sleutelen aan het tegengaan van schooluitval, want jongeren zijn de burgers van morgen maar zeker ook van vandaag. Jeugdwerk werkt. Het heeft vaak een impact op levens van jongeren, nu én later. Blijven investeren in kinderen en jongeren en hierbij hun stem centraal stellen is dan ook de boodschap.
Bibliografie
Arktos vzw (z.d.). NAFT - Naadloze flexibele trajecten. Geraadpleegd van https://arktos.be/nl/ondersteuning/naft Baarends, E., & Simon, F. (2017). Over validering van praktijkgericht kwalitatief onderzoek. KWALON, 22(3). Barkmeijer, K., & Brokken, J. (2014). Werk aan je winkel. Trude van Waarden. SWP. Bevoegdheden van gemeenschappen. (z.d.). www.vlaanderen.be. https://www.vlaanderen.be/uw-overheid/verdeling-van-de-bevoegdheden/bev…gemeenschappen Blazer, C., Gonzalez - Hernandez, V. (2018). Student dropout: risk factors, impact of prevention programs and effective strategies. Research Services. Volume 1708. Research Services, Miami-Dade Country Public Schools. https://eric.ed.gov/?id=ED587683 Bleijenbergh, I. (2013). Kwalitatief onderzoek in organisaties. Boom. Bodvin, K., Verschueren, K., & Struyf, E. (2018). De rol van familiale achtergrond van leerlingen bij extra ondersteuning binnen en buiten de school. Welwijs: Wisselwerking Onderwijs en Welzijnswerk, 29(4), 15-18. Borgna, C., Struffolino, E., Pushed or pulled? (2016) Girls and boys facing early school leaving risk in Italy, Social Science Research. http://dx.doi.org/10.1016/j.ssresearch.2016.06.021 Bourgeois, G., Crevits, H., & Muyters, P. (2018, 17 augustus). Ontwerp van decreet betreffende het onderwijs XXVIII. Vlaams Parlement. Geraadpleegd op 26 april 2022, van https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1394932 Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77–101. https://doi.org/10.1191/1478088706qp063oa 60 Castleberry, A. N., & Nolen, A. L. (2018). Thematic analysis of qualitative research data: Is it as easy as it sounds? Currents in Pharmacy Teaching and Learning, 10(6), 807–815. https://doi.org/10.1016/j.cptl.2018.03.019 Cijfers over schooluitval. (z.d.). Geraadpleegd op 3 januari 2023 van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/samen-tegen-schooluitval/vroegtijdig…over-schooluitval Commissie voor Onderwijs donderdag 24 maart 2016, 14 uur | Vlaams Parlement. (z.d.). https://www.vlaamsparlement.be/nl/parlementairwerk/commissies/commissievergaderingen/1044664 Coussée F., Roets G. (2011). Vrijetijdsbeleving van kinderen in armoede. Geraadpleegd van http://www.kekidatabank.be/docs/Onderzoek/Roets_onderzoeksrapport.pdf Deci, E. L., Olafsen, A. H., & Ryan, R. M. (2017). Self-Determination Theory in Work Organizations: The State of a Science. Annual review of organizational psychology and organizational behavior, 4(1), 19–43. https://doi.org/10.1146/annurev-orgpsych-032516-113108 De Mulder, J. (2017). Berichten uit Europa: Commissie-sociaal beleid-stedenbeleidmigratieagenda. PUBLIEK DOMEIN, 16(6), 47-58. De Witte, K., & Cabus, S. J. (2013). Dropout prevention measures in the Netherlands, an explorative evaluation. Educational Review, 65(2), 155–176. https://doi.org/10.1080/00131911.2011.648172 De Witte, K., Cabus, S., Thyssen, G., Groot, W., & Van den Brink, H. M. (2013). A critical review of the literature on school dropout. Educational Research Review, 10, 13–28. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2013.05.002 De Witte, K. & Mazrekaj, D. (2017). Vroegtijdig schoolverlaten. Evidence based aanbevelingen. In De geslaagde school (pp. 85–116). Itinera Institute. https://www.researchgate.net/profile/HindriksJean/publication/319464642… SCHOOL/links/59ad0b79458515d09cdd4de8/DE-GESLAAGDE-SCHOOL.pdf#page=85 61 De Witte, K., Nicaise, I., Lavrijsen, J., Van Landeghem, G., Lamote, C., & Van Damme, J. (2013). The Impact of Institutional Context, Education and Labour Market Policies on Early School Leaving: a comparative analysis of EU countries. European Journal of Education, 48(3), 331– 345. doi:10.1111/ejed.12034 D’Oosterlinck, F., Soenen, B., Spriet, E., & Sel, K. (2016). Relaties opbouwen met kinderen en jongeren in crisissituaties. LannooCampus. Drempels verlagen. (z.d.). De Ambrassade. https://ambrassade.be/nl/toolbox-diversiteit/laagdrempelig-jeugdwerk/dr… Eindbalans EU2020-strategie ‘Werk’ en ‘Onderwijs en vorming’ | Statbel. (2021, 31 maart). https://statbel.fgov.be/nl/nieuws/eindbalans-eu2020-strategie-werk-en-o… European Commission. (2017, oktober). Thematisch factsheet Europees semester voortijdige schoolverlaters.https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/file_import/europeansemester_thematic-factsheet_early-school-leavers_nl.pdf?fbclid=IwAR115WWkCUY4q1iCofaHCCQ-M8ExqiEFgfTJK_vxhvTGJ0Lv2mioe2RFeU Eurostat – Europees bureau voor statistiek. (z.d.). Europese Commissie. Geraadpleegd van https://commission.europa.eu/about-european-commission/departments-and-…agencies/eurostat-european-statistics_nl Eurostat. Statistics Explained. (z.d.). Early leavers from education and training. Geraadpleegd op 3 januari 2023 van https://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php?title=Early_leavers_from_education_and_training Europese commissie. Schoolbeleid (2015). Een schoolbrede aanpak van voortijdige schoolverlaten. Beleidsboodschappen. Geraadpleegd op 9 januari 2023 van https://education.ec.europa.eu/sites/default/files/document-librarydocs/policy_rec_dutch_final.pdf 62 Freeman, J., Wilkinson, S., Kowitt, J., Kittelman, A., & Flannery, K. B. (2019). Research-supported practices for improving attendance in high schools: a review of the literature. Educational Research and Evaluation, 481–503. https://doi.org/10.1080/13803611.2019.1602546 Geldof, D. (2015). Nood aan een nieuwe democratiseringsgolf. De transitie naar superdiversiteit als uitdaging voor hoger onderwijs. Tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid, 4, 66 - 76, geraadpleegd op 8 januari 2023 van http://dirkgeldof.be/system/files/TORB_Geldof+superdiversiteit+en+democ… derwijs+DEF.pdf Goedhart, R. (2018). Samenleren op een superdiverse school. SWP. González-Rodríguez, D., Vieira, M. J., & Vidal, J. (2019). Factors that influence early school leaving: a comprehensive model. Educational Research, 61(2), 214–230. https://doi.org/10.1080/00131881.2019.1596034 Groep INTRO - Home. (z.d.). Geraadpleegd van https://www.groepintro.be/nl/ Gubbels, J., Van der Put, C. E., & Assink, M. (2019). Risk Factors for School Absenteeism and Dropout: A Meta-Analytic Review. Journal of Youth and Adolescence, 48(9), 1637–1667. https://doi.org/10.1007/s10964-019-01072-5 Hartnack, A. (2017). Background document and review of key South African and international literature on school dropouts. https://dgmt.co.za/wp-content/uploads/2017/08/SchoolDropoutBackground-Paper-Final.pdf Heylen, L. (2022). De school van je leven. LannooCampus. Hobbs, A., Kotlaja, M., & Wylie, L. (2018). Absenteeism Interventions: An Approach for Common Definitions in Statewide Program Evaluations. Justice Evaluation Journal, 1(2), 215–232. https://doi.org/10.1080/24751979.2018.1517584 63 Hoffer, T. B. (2015). Dropping Out: Why Students Drop Out of High School and What Can Be Done About It. Contemporary Sociology: A Journal of Reviews, 45(1), 80–82. https://doi.org/10.1177/0094306115621526jj JES vzw. (z.d.). Geraadpleegd van https://jes.be/wij-zijn-jes/ Juchtmans, G., Mazrekaj, D., Meert, C., De Rick, K., & De Witte, K. (2017). Schoolverzuim in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Naar een gecoördineerde en gedeelde strategie tegen schoolverzuim voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. KULeuven. Geraadpleegd op 8 januari 2023 van file:///C:/Users/admin/Downloads/studie_schoolverzuim_nl%20(1).pdf Kearney, C. A., & Graczyk, P. A. (2020). A Multidimensional, Multi-tiered System of Supports Model to Promote School Attendance and Address School Absenteeism. Clinical Child and Family Psychology Review, 23(3), 316–337. https://doi.org/10.1007/s10567-020-00317-1 Keppens G. & Spruyt B. (2017), Spijbelen en vroegtijdig schoolverlaten in internationaal perspectief: Maakt het type onderwijssysteem een verschil? Steunpunt Onderwijsonderzoek, Brussel. https://data-onderwijs.vlaanderen.be/documenten/bestanden/9341.pdf Keppens G. & Spruyt B. (2019), Preventie van spijbelen en vroegtijdig schoolverlaten. Eindrapport. Steunpunt Onderwijsonderzoek, Brussel. Geraadpleegd van http://steunpuntsono.be/wpcontent/uploads/2020/06/Eindrapport_website.pdf Keppens, G., & Spruyt, B. (2021). Het belang van schoolbinding. JGZ Tijdschrift voor jeugdgezondheidszorg, 53(2–3), 68–72. https://doi.org/10.1007/s12452-021-00237-8 Knippenberg, I. (2015). Invloed van Autonomieondersteuning op Motivatie om te Bewegen. Student Undergraduate Research E-journal!, 1 geraadpleegd van https://journals.open.tudelft.nl/sure/article/view/1038/1181 Krane, V., & Klevan, T. (2018). There are three of us: parents’ experiences of the importance of teacher-student relationships and parental involvement in upper secondary school. International 64 Journal of Adolescence and Youth, 24(1), 74–84. https://doi.org/10.1080/02673843.2018.1464482 Lamote, C., Van Landeghem G., Blommaert, M., Nicaise I., De Fraine B., & Van Damme J. (2013). De sociale staat van Vlaanderen: Voortijdig schoolverlaten in Vlaanderen: een stand van zaken en een voorstel tot aanpak. Josée Lemaître. Geraadpleegd op 2 januari 2023 van https://core.ac.uk/download/pdf/34592015.pdf#page=14 Lamote, C. & Van Damme, J. (2011). Iedereen gekwalificeerd? Een samenvatting van de kenmerken, oorzaken, gevolgen en aanpak van ongekwalificeerd uitstromen vanuit een Vlaams en Europees kader. Brussel: Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming Lejo. (z.d.). Lejo | Versterkt jongeren. Geraadpleegd van https://lejo.be/ Lemos, M., & Veríssimo, L. (2014). The Relationships between Intrinsic Motivation, Extrinsic Motivation, and Achievement, Along Elementary School. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 112, 930–938. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.01.1251 Lyche, C. (2010), "Taking on the Completion Challenge: A Literature Review on Policies to Prevent Dropout and Early School Leaving", OECD Education Working Papers, No. 53, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/5km4m2t59cmr-en. Minnaert, A., & Odenthal, L. (2018). Motivatie is een werkwoord. CPS. Mollette, M., Villa, B., & Cate, D. (2020). Accelerated Middle School Programs: Preliminary Indicators of Long-Term Academic Benefits for Over-age Youth. Journal of Education for Students Placed at Risk (JESPAR), 25(4), 338–355. https://doi.org/10.1080/10824669.2020.1757453 Mortelmans, D. (2009). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. acco. Naadloos flexibel traject (NAFT) | Jeugdhulp. (z.d.). https://www.jeugdhulp.be/. Geraadpleegd op 30 mei 2022, van https://www.jeugdhulp.be/organisaties/naadloos-flexibel-traject-naft 65 Nachtergaele, S., Reynaert, D., Gobeyn, H., De Stercke, N., & Roose, R. (2017). Sociaal werk en mensenrechten.acco. NAFT. (2022). Visienota mei 2022. Geraadpleegd van https://www.opgroeien.be/sites/default/files/tool-documents/visienota-n… Neyts, S. (2021). Ongewettigd schoolverzuim in Vlaanderen. JGZ Tijdschrift voor jeugdgezondheidszorg, 53(2–3), 57–62. https://doi.org/10.1007/s12452-021-00245-8 Neyts, S. (2019). Schooluitval tegengaan: binding als buffer tegen spijbelgedrag. Politeia. Newton, N. (2010). The use of semi-structured itnerviews in qualitative research: strengths and weaknesses. Geraadpleegd van The use of semi-structured interviews in qualitative research: strengths and weaknesses | Dr Nigel Newton - Academia.edu Noorda, J., & Van Dijk, A. (2017). De actuele noodzaak van effectmeting in het jongerenwerk. Jeugdbeleid, 11(4), 255–261. https://doi.org/10.1007/s12451-017-0159-5 Onderwijs- en jeugdbeleid. (z.d.). Europa Nu. https://www.europa-nu.nl/id/vg9pjpilytz0/onderwijs_en_jeugdbeleid Ober, C., Kreulen, S., Feenstra, M., Regeling, M., Meijers, E. M., & van Ree, N. (2012). De context van leren. Geraadpleegd van https://www.researchgate.net/profile/MarliesFeenstra/publication/277329716_De_Context_van_Leren/links/55687d2208aec22683025a7c/ De-Context-van-Leren.pdf Onderwijsbeleid en -vernieuwing. (z.d.). https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijsbeleid-envernieuwing Onderwijs Vlaanderen (z.d.) NAFT: naadloze flexibele trajecten. https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/samen-tegen-schooluitval/leerrecht/n…trajecten 66 Oostdam, R. J., Koerhuis, M. J. C., & Fukkink, R. G. (2016). Het verband tussen ongewenst gedrag en de leerpsychologische behoeften van leerlingen in het voortgezet onderwijs. Pedagogische Studiën, 93(2), 97-116. Orpinas, P., & Raczynski, K. (2015). School Climate Associated with School Dropout Among Tenth Graders. Pensamiento Psicológico, 14(1). https://doi.org/10.11144/javerianacali.ppsi14-1.scsd Over Statbel | Statbel. (2017). Geraadpleegd van https://statbel.fgov.be/nl/over-statbel Petty, N. J., Thomson, O. P., Stew, G. (2012). Ready for a paradigm shift? Part 2: introducing qualitative research methodologies and methods. Manual Therapy, 17(5), 378-384. doi:10.1016/j.math.2012.03.004 Pieper, Ivet (2018). Jeugd actief in onderzoek en beleid. Jeugdbeleid, 12(3), 181–190. doi:10.1007/s12451-018-0187-9 Reese, H. W. (2011). The learning-by-doing principle. Behavioral Development Bulletin, 17(1), 1– 19. https://doi.org/10.1037/h0100597 Rekenhof. (2021). Voorkomen van vroegtijdig schoolverlaten. In Leerlingenbegeleiding in het beroepssecundair onderwijs. Geraadpleegd op 20 april 2023, van https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1697301 Reschly, A. L., Pohl, A. J., & Christenson, S. L. (Reds.). (2020). Student Engagement. Effective Academic, Behavioral, Cognitive, and Affective Interventions at School. https://doi.org/10.1007/978-3-030-37285-9 Ricard, N. C., & Pelletier, L. G. (2016). Dropping out of high school: The role of parent and teacher self-determination support, reciprocal friendships and academic motivation. Contemporary Educational Psychology, 44–45, 32–40. https://doi.org/10.1016/j.cedpsych.2015.12.003 67 Ripamonti, E. (2017). Risk Factors for Dropping out of High School: A Review of Contemporary, International Empirical Research. Adolescent Research Review, 3(3), 321–338. https://doi.org/10.1007/s40894-017-0075-y Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2020). Intrinsic and extrinsic motivation from a self-determination theory perspective: Definitions, theory, practices, and future directions. Contemporary Educational Psychology, 61, 101860. https://doi.org/10.1016/j.cedpsych.2020.101860 Schooluitval. (z.d.). European Education Area. Geraadpleegd op 27 december 2022 van https://education.ec.europa.eu/nl/education-levels/school-education/ear… Snijder, M. (2013). Jongeren plukken vruchten van Europese mogelijkheden. Jeugdbeleid, 7(4), 205–210. https://doi.org/10.1007/s12451-013-0037-8 Steens, R. (z.d.). Zicht op ambulante methoden jeugddelingquentie. Een verdieping en verbreding van de praktijkervaring met NPT. https://www.jeugdhulp.be/sites/default/files/documents/eindrapport_ambu… gddelinquentie_roos_steens.pdf Vansteenkiste, M., Lens, W., Donche, V., & Aelterman, N. (2016). Motivatie in de klas. Handboek diagnostiek in de leerlingenbegeleiding, 180, 175-194. Van den Branden, K. (2015). Onderwijs voor de 21ste eeuw: een boek voor leerkrachten en ouders.acco. Van Den Broeck, A., Vansteenkiste, M., De Witte, H., Lens, W., & Andriessen, M. (2009). De ZelfDeterminatie Theorie: kwalitatief goed motiveren op de werkvloer. Gedrag & Organisatie, 22(4). https://doi.org/10.5117/2009.022.004.002 Van den Broeck, A., Ferris, D. L., Chang, C. H., & Rosen, C. C. (2016). Review of SelfDetermination Theory’s Basic Psychological Needs at Work. Journal of Management, 42(5), 1195-1229. http://doi.org/10.1177/0149206316632058. 68 Van Sleeuwen, W. W. M. (2021). Schoolverzuim verminderen en tegengaan. JGZ Tijdschrift voor jeugdgezondheidszorg, 53(2–3), 63–67. https://doi.org/10.1007/s12452-021-00248-5 Van Houtte, M. (2021). Als onderwijs niet zinvol lijkt–en de school zelf bijdraagt aan dat gevoel van zinloosheid. In Over leven op school. De rol van school in het leven van jongeren. Acco. Vandecandelaere, M., Branden, N., Juchtmans G., Vandenbroeck M., & De Fraine, B. (2016). Flexibele leerwegen. Uitgeverij LannooCampus. Van Den Branden, K. (2015). Onderwijs voor de 21ste eeuw: een boek voor leerkrachten en ouders. Acco. Van den Branden, N., Vandecandelaere, M., Denies, K., & De Fraine, B. (2020). Leeftijd of leerjaar? Discontinuïteit in de evolutie van niet-cognitieve uitkomsten in de eerste graad secundair onderwijs. Steunpunt Onderwijsonderzoek, Gent. Verbeeck, K., Hurk, A. van den & Loon, A. van (2013). Verhogen van leerlingmotivatie door leraren. Onderzoeksrapportage. ’s-Hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Verhaest, D., Baert, S., De Rick, K., De Witte, K., Laurijssen I., Smet, M., & Tobback I. (2018). Duaal leren in Vlaanderen: Kansen en gevaren. Steunpunt Onderwijsonderzoek. Geraadpleegd van file:///C:/Users/admin/Downloads/Rapportsteunpuntkritischereflectieduaalleren.pdf Vlaamse Regering. (2016). Conceptnota ‘Samen tegen schooluitval’. Geraadpleegd op 13 mei 2022, van http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1153264 Vranckx, B. (2019, 14 december). Wikken, wegen, meten en weten. Evalueren om het leerproces te stimuleren. Basis, 126. Geraadpleegd op 11 mei 2022, van https://www.hetacv.be/acv-cov/basis/basis-2019 Vzwapart.Be. (z.d.-b). Vzw aPart. Geraadpleegd van https://www.vzwapart.be/vzwapart_overons.php 69 Werkgroepen van het strategisch kader van de Europese Onderwijsruimte. (z.d.-b). European Education Area. https://education.ec.europa.eu/nl/about-eea/working-groups Wouters, E., & Aarts, S. (2016). Kwantitatief versus kwalitatief onderzoek: Keuze van het onderzoeksdesign. Podosophia, 24(1), 16-18
