Huidige Euthanasiewet ten dode opgeschreven
Huidige Euthanasiewet ten dode opgeschreven
Op 22 november 2018 werden drie artsen door de Kamer van Inbeschuldigingstelling doorverwezen naar het Hof van Assisen van Gent, omwille van het uitvoeren van een euthanasie. Daarmee stond voor het eerst een arts voor de strafrechter voor het uitvoeren van een euthanasie. Deze Masterproef gaat over de oorspronkelijke euthanasiewet of hoe voor het Hof van Assisen duidelijk werd dat die wet gebrekkig was.
De euthanasiewet
Met de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie was België één van de eerste landen die een wettelijke mogelijkheid bood tot gekozen waardig sterven. De oorspronkelijke wet voorzag verschillende voorwaarden, maar geen onderscheiden sancties die daaraan gekoppeld waren. De euthanasiewet werd een wettelijke uitzondering waardoor euthanasie gerechtvaardigd zou zijn, maar enkel als aan alle wettelijke voorwaarden is voldaan. Als aan één of meerdere voorwaarde(n) niet is voldaan, vindt die wettelijke uitzondering geen toepassing en is opnieuw sprake van moord, meer specifiek gifmoord. Ook het te laat toesturen van het dossier aan de betrokken instanties heeft de kwalificatie gifmoord tot gevolg. Door een combinatie van onder meer een dossierstudie van de zaak Tine Nys, een analyse van de wetsgeschiedenis, rechtspraak, rechtsleer en verschillende interviews, werd een beeld geschetst van hoe de wet ontstaan is, momenteel eruit ziet en werd de vinger op de pijnpunten van die wet gelegd. Bijkomend werd een mogelijkheid tot wetsvoorstel uitgewerkt.
Euthanasie voor Assisen
Tine Nys kreeg op 27 april 2010 euthanasie omwille van ondraaglijk psychisch lijden. Na een klacht van haar familie kwam de zaak uiteindelijk voor het Hof van Assisen van Gent. Daar stonden drie artsen voor een volksjury op verdenking van moord. De lange lijdensweg van de drie artsen ging gepaard met het in vraag stellen van het bestaan van de euthanasiewet en de mogelijkheid tot euthanasie. Plots was de mogelijkheid tot euthanasie niet meer vanzelfsprekend, want de arts kon vervolgd worden voor het Hof van Assisen. Zou u nog wel een arts vinden die bereid is om euthanasie bij u uit te voeren als het einde naderde? Die vraag werd een levensvraag. Na een lang gemediatiseerd proces werden alle drie de artsen vrijgesproken. De mist die over de euthanasiewet was getrokken, was echter nog niet weggeruimd.
Voor de burgerlijke rechter kwam na Cassatieberoep namelijk nog een vervolg, daar enkel nog tegen de uitvoerende arts. Via een prejudiciële vraag (een vraag tot interpretatie van Grondwettelijk principes) kwam de zaak voor het Grondwettelijk Hof terecht. Het Grondwettelijk Hof besliste dat de euthanasiewet nood had aan onderscheiden sancties voor de verschillende voorwaarden en zette zo de wetgever aan het werk. Het is nu aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers om onderscheiden sancties te voorzien voor de wettelijke voorwaarden. Deze Masterproef geeft een voorstel van hoe de voorwaarden kunnen worden onderverdeeld en welke sancties daaraan kunnen worden verbonden.
Maggie De Block:
“Nu dat er een uitspraak van het Grondwettelijk Hof is, hebben wij als wetgever geen andere mogelijkheid dan de wet aan te passen. Dat moet, binnen afzienbare tijd.”
Voorstel tot Wetswijziging
De euthanasiewet zelf maakt geen onderscheid tussen de soorten voorwaarden. Uit de literatuur is wel een onderscheid vast te stellen tussen enerzijds procedurele en anderzijds inhoudelijke voorwaarden. Deze Masterproef gaat nog verder en onderscheidt vier soorten voorwaarden: de definiërende voorwaarden, de grondvoorwaarden, de inhoudelijke vormvoorwaarden en de vormelijke procedurele voorwaarden. Daarbij omvatten de definiërende voorwaarden de voorwaarde dat de euthanasie op verzoek dient te gebeuren en door een arts. De grondvoorwaarden handelen eerder over de uitzichtloze situatie, de bekwaamheid om een dergelijke vraag tot euthanasie te stellen en het ondraaglijk karakter van het lijden van de patiënt. De inhoudelijke procedurele voorwaarden omschrijven hoe tot de vaststelling van de grondvoorwaarden dient te worden gekomen, voornamelijk door gesprekken. De vormelijke procedurele voorwaarden omvatten daarnaast voornamelijk de administratieve afhandeling en controlemogelijkheden van de euthanasie.
Miskenning van de definiërende voorwaarden zou dan gelijk staan aan moord, met levenslange opsluiting als sanctie. De andere voorwaarden zouden kunnen worden beheerst door de euthanasiewet zelf. Ter bestraffing van de miskenning van de grondvoorwaarden van de euthanasiewet, zou, naar het voorbeeld van Nederland, een concrete of effectieve gevangenisstraf van vijftien tot twintig jaar een mogelijkheid zijn. Om een sanctie voor te stellen voor de inhoudelijke procedurele voorwaarden, werd inspiratie gezocht bij de huidige abortuswetgeving, die wel onderscheiden strafmaten bevat. Een mogelijke strafmaat voor miskenning van de inhoudelijke procedurele voorwaarden zou dan een gevangenisstraf zijn van één tot vijf jaar. De vormelijke procedurele voorwaarden zouden kunnen worden gesanctioneerd d.m.v. administratieve en/of tuchtrechtelijke sancties zoals een administratieve boete van 300 tot 3000 euro of een beroepsverbod uitgesproken door de Orde der Artsen.
De Euthanasiewet
°28 mei 2002 – 20 oktober 2022 (+)
De voorgestelde onderverdeling is uiteraard slechts één mogelijkheid om de euthanasiewet te veranderen. Vast staat wel dat er een aanpassing dient te komen, vermits het Grondwettelijk Hof de euthanasiewet ongrondwettig heeft bevonden. Daarmee tekende het Grondwettelijk Hof op 20 oktober 2022 het doodsvonnis van de oorspronkelijke Euthanasiewet. De opdracht is dan ook duidelijk zoals Maggie De Block, kamerfractievoorzitster van Open VLD, treffend samenvatte: “Nu dat er een uitspraak van het Grondwettelijk Hof is, hebben wij als wetgever geen andere mogelijkheid dan de wet aan te passen. Dat moet, binnen afzienbare tijd.”. De bevolking wacht.
Bibliografie
Dossier:
Akte van Beschuldiging, neergelegd ter griffie van het Hof van Assisen 18 februari 2019 Oost-Vlaanderen, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
Akte van Verdediging voor J. Van Hove bij de assisenzaak, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
DEBERDT, R., en DE LEEUW, M., Deskundig Verslag, 3 mei 2011 (datum aanstelling), 2 september 2011 (datum neerlegging verslag), Ieper, 13 oktober 2011 (ondertekening verslag), Volgnummer 2011/149, Notitienummer 30.99.40060/2011/05, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
JACOBS, W., COSYNS, P. en BALTHAZAR, T., Deskundigenverslag, 10 april 2019 (datum opdracht), 18 december 2019 (datum neerlegging verslag), WJ2019 – 388advies TYP/ kvo-ar UZA, 199 p., griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
K.I. 22 november 2018, Vordering strekkende tot verwijzing van een misdaad naar het Hof van Assisen, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
K.I. 22 november 2018, Vordering strekkende tot verwijzing van een misdaad naar het Hof van Assisen, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
VAN STEENBRUGGE, W., Syntheseconclusie Voor de Correctionele Rechtbank Oost-Vlaanderen, afdeling Dendermonde, kamer D19, Zitting d.d. 14 september 2021, DE.30.99.40060/2011 – 11RD15649, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde, 72 p.
Zittingsblad Openbare Terechtzitting van 31 januari 2020, nr. 2020/3, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
Zittingsblad Openbare Terechtzitting van 12 februari 2020, nr. 2020/4, griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
Wetgeving:
Internationaal:
Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie van 12 december 2007, Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen 18 december 2000, C-364/1.
Verdrag van 7 september 1977 tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, ondertekend te Rome op 4 november 1950, BS 6 oktober 1977, 12203.
Internationaal Verdrag inzake de Burgerrechten en Politieke Rechten van 19 december 1966, BS 6 juli 1983, 8815.
België:
Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4054.
Wet van 4 oktober 1867 op de verzachtende omstandigheden, BS 5 oktober 1867, 5505.
Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van giftstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, psychotrope stoffen, ontsmettingsstoffen en antiseptica en van de stoffen die kunnen gebruikt worden voor de illegale vervaardiging van verdovende middelen en psychotrope stoffen, BS 6 maart 1921, 1834.
Wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002, 28 515-28 520.
Wet van 10 november 2005 tot aanvulling van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie met bepalingen over de rol van de apotheker en het gebruik en de beschikbaarheid van euthanatica, BS 13 december 2005, 53 613.
Wet van 6 januari 2014 tot wijziging van diverse wetten ten gevolge van de hervorming van de Senaat, BS 31 januari 2014, 8713-8718.
Wet van 28 februari 2014 tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te maken, BS 13 maart 2014, 21 053.
Wet van 5 februari 2016 tot wijziging van het strafrecht en de strafvordering en houdende diverse bepalingen inzake justitie, BS 19 februari 2016, 13130-13169.
Wet van 16 juni 2016 tot wijziging van de wet 28 mei 2022 betreffende de euthanasie wat de samenstelling van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie betreft, BS 30 juni 2016, 39646.
Wet van 15 oktober 2018 betreffende de vrijwillige zwangerschapsafbreking, tot opheffing van de artikelen 350 en 351 van het Strafwetboek, tot wijziging van de artikelen 352 en 383 van hetzelfde Wetboek en tot wijziging van diverse wetsbepalingen, BS 29 oktober 2018, 82140-82143.
Wet van 15 maart 2020 tot wijziging van de wetgeving betreffende de euthanasie, BS 23 maart 2020, 16623-16624.
Wet van 18 mei 2022 houdende diverse dringende bepalingen inzake gezondheid, BS 30 mei 2022, 45174-45209.
RAAD VAN STATE (RvS), Advies bij het wetsvoorstel betreffende de euthanasie, 22 maart 2001, 31.441/AV-AG, geraadpleegd op 24 oktober 2022 via http://www.raadvst-consetat.be/dbx/avis/31441.
Wetsvoorstel (P. MAHOUX en M. VANLERBERGHE) betreffende de problemen rond het levenseinde en de toestand van ongeneeslijke zieke patiënten, Parl.St. Senaat, BZ 1999, nr. 2-10/1.
Wetsvoorstel (P. MONFILS) betreffende het verzoek om levensbeëindiging, Parl.St. Senaat, BZ 1999, nr. 2-22/1.
Wetsvoorstel (F. LOZIE en J. DE ROECK) strekkende tot de vergroting van het medebeslissingsrecht van de patiënt via invoering van een behandelingsbeschikking, Parl.St. Senaat, BZ 1999, nr. 2-86/1.
Wetsvoorstel (J. LEDUC) op de euthanasie, Parl.St. Senaat, 1999-2000, nr. 2-105/1.
Wetsvoorstel (P. MAHOUX) betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat, 1999-2000, nr. 2-244/1.
Wetsvoorstel (J. DE ROECK) houdende de instelling van een federale evaluatiecommissie inzake de toepassing van de wet van … betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat, 1999-2000, nr. 2-245/1.
Wetsvoorstel (M. VANLERBERGHE) betreffende de palliatieve zorg, Parl.St. Senaat, 1999-2000, nr. 2-246/1.
Wetsvoorstel tot invoering van een nieuw Strafwetboek – Boek 1 en Boek 2, Parl.St. Kamer 2018-19, nr. 3651/001, 1-1064.
Wetsvoorstel (A. DE CROO) tot wijziging van de artikelen 3 en 14 van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, inzake de doorverwijsplicht van de behandelende arts, Parl.St. Kamer BZ 2010, nr. 5-22/1, 3.
Wetsvoorstel (C. VAN CAUTER e.a.) tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, inzake de doorverwijsplicht van de behandelende arts, Parl.St. Kamer 2012-13, nr. 2634/001, 4.
Wetsvoorstel (K. GABRIËLS e.a.) tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende euthanasie voor wat de opheffing van de anonimiteit van het registratiedocument betreft teneinde de onafhankelijkheid van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie te waarborgen, Parl.St. Kamer 2022-23, nr. 3020/001, 1-11.
Amendement bij Wetsvoorstel betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 2000-2001, 2-244/4, 4-13.
Hand. Senaat 2000-2001, 9 juli 2001, nr. 2-244/22, 1-1358.
Hand. Senaat 2001-2002, 23 oktober 2001, nr. 2-150, 13.
Hand. Senaat 2001-2002, 24 oktober 2001, nr. 2-151, 19.
Hand. Senaat 2001-2002, 24 oktober 2001, nr. 2-153, 64.
Hand. Senaat 2001-2002, 25 oktober 2001, nr. 2-155, 63.
Hand. Senaat 2001-2002, 24 oktober 2001, nr. 2-244/25, 70.
Hand. Kamer 2001-2002, 23 april 2002, nr. 50-1488/009, 1-385.
Nederland:
Wet van 12 april 2001 houdende toetsing van levensbeëindiging op verzoek en bij zelfdoding en wijziging van het Wetboek van Strafrecht en van de Wet op de lijkbezorging (Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding), Staatsblad 26 april 2001, nr. 194, geraadpleegd op 6 februari 2023 via https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stb-2001-194.html.
Rechtspraak:
EHRM (Derde sectie) 4 oktober 2022, nr. 78017/17, Mortier tegen België, geraadpleegd op 13 maart 2023 via https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-219559%22]}.
HvJ (Derde Kamer) 12 november 1981, nrs. C-212/80 – C-217/80.
GwH 20 oktober 2022, nr. 134/2022.
GwH 21 december 2017, nr. 148/2017.
GwH 4 maart 2021, nr. 37/2021, vzw Kamer van Arbitrage en Bemiddeling en Olivier Domb tegen de Ministerraad, geraadpleegd op 16 maart 2023 via https://www.const-court.be/public/n/2021/2021-037n.pdf.
Cass. (2de kamer) 23 maart 2010, nr. P.10.0102.N, Y.G. J. A. tegen L.S., M.B. en L.S., E.S. en J. L., noot E. DELBEKE.
Cass. 15 september 2020, nr. P.20.0240.N, S.N., L.N., G.N. en B.N. tegen J.C.L.V.H., F.A.R.D.G. en G.M.C.T., geraadpleegd op 24 maart 2023 via https://justitie.belgium.be/sites/default/files/p.20.0240.n.pdf.
RvS (afd. bestuursrechtspraak) 30 januari 2017, nr. 237.209, Van Hoobrouck d’Aspre tegen het Vlaamse Gewest, geraadpleegd op 16 maart 2023 via http://www.raadvst-consetat.be/Arresten/237000/200/237209n.pdf#xml=http://www.raadvst-consetat.be/apps/dtsearch/getpdf.asp?DocId=36534&Index=c%3a%5csoftware%5cdtsearch%5cindex%5carrets%5fnl%5c&HitCount=1&hits=2b4e+&01054512018914.
Antw. 18 december 2009, O.M. tegen L.S., M.B., L.S., E.S. en J.L., T. Gez. 2010-11, 258-260.
Ass. Oost-Vlaanderen Gent, 31 januari 2020 en 12 februari 2020, nrs. 2020/3 en 2020/4, JLMB 2020, 1093, noot Y. LELEU en T. Gez. 2020-21, 327-328, noot M. DE HERT.
Rb. Brussel 24 juni en 21 maart 2016, AR 2014/6452/A en AR 2014/5591/A, geraadpleegd op 21 maart 2023 via https://www.vlaanderen.be/vlaamse-belastingdienst/is-de-berekeningswijze-van-de-planbatenheffing-in-strijd-met-het-gelijkheidsbeginsel.
Rb. Dendermonde 12 oktober 2021, Griffienummer 3310/2021, S. Nys tegen J. Van Hove, onuitg., griffie Gerechtsgebouw Dendermonde.
Rechtsleer:
ABTS, F., “Euthanasie bij ondraaglijk psychisch lijden: Als je regisseur bent van je leven, dan ook van je dood”, Sociaal.net 2020, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://sociaal.net/achtergrond/euthanasie-bij-ondraaglijk-psychisch-lijden-als-je-regisseur-bent-van-je-leven-dan-ook-van-je-dood/.
ADAMS, M. en GEUDENS, G., “Euthanasie: er staat veel meer op het spel”, De Juristenkrant 2001, 4-5.
AMARASEKARA, K. en BAGARIC, M., Euthanasia, morality and the law, Brussel, Peter Lang, 2002, 161 p.
AVONTS, D. en PENASSE, A.-S., “Onafhankelijkheid van de geraadpleegde arts bij euthanasie”, Huisarts Nu 2021, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.huisartsnu.be/2021/nr5/artikel/onafhankelijkheid-van-de-geraadpleegde-arts-bij-euthanasie-nieuwe-adviezen-van-de.
B.B., D., “Drie artsen naar assisen wegens niet naleven voorwaarden euthanasie”, DS 2018, geraadpleegd op 23 februari 2023 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20181122_03974964.
BEEL, V., “Euthanasiewet is ongrondwettig, zegt Grondwettelijk Hof”, DS 2022, geraadpleegd op 14 november 2022 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20221020_96385898.
BEEL, V., “Psychologe Tine Nys roept beroepsgeheim in”, DS 2021, geraadpleegd op 3 mei 2022 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20210520_96659000.
BEKE, P., “Evaluatie Wet Euthanasie dringend noodzakelijk”, Artsenkrant 2018, geraadpleegd op 4 mei 2022 via https://www.artsenkrant.com/actueel/evaluatie-wet-euthanasie-dringend-noodzakelijk/article-column-30829.html.
BELGISCH RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende de ethische aspecten van de toepassing van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, 27 januari 2014, nr. 59, geraadpleegd op 20 april 2022 via https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/advies_59_toepassing_euthanasiewet_met_logo_0.pdf.
BELGISCH RAADGEVEND COMITE VOOR BIO-ETHIEK, Advies betreffende euthanasie in geval van niet-terminale patiënten, psychisch lijden en psychiatrische aandoeningen, 11 september 2017, nr. 73, geraadpleegd op 20 april 2022 via https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/advies_73_euthanasie.pdf.
BUSSCHE, F. en DISTELMANS, W., Een goede dood. 200-2012: tien jaar ‘controversiële’ euthanasiewet?, Brussel, VUBPress, 2012, 368 p.
CARMELIET, B., De ‘goede dood’ en het recht op leven. Kritische bedenkingen en achtergronden bij de wetgeving op de euthanasie en de palliatieve zorg, Brussel, Licap, 2004, 146 p.
CEULEMANS, F., “Euthanasie bij patiënten met psychisch lijden”, Domus Medica 2019.
CLEMENT, C. en KLOECK, S., “Hof van Assisen in ere hersteld door Grondwettelijk Hof”, Jubel 2018, geraadpleegd op 19 april 2023 via https://www.jubel.be/hof-van-assisen-in-ere-hersteld-door-grondwettelijk-hof/.
COMMISSIE VOOR ETHIEK, “Zorg voor een menswaardig levenseinde”, Zorgnet ICURO 2002, geraadpleegd op 20 april 2022 via https://www.zorgneticuro.be/sites/default/files/ethischadvies01_0.pdf.
COSYNS, M., “De wet op euthanasie”, Huisarts Nu 2003, p. 218-227.
DE CONINCK, D., “Uitspraak Grondwettelijk Hof verhindert golf aan euthanasieprocessen: Voor wie waardig wil sterven, is dit de mooiste dag sinds lang”, DM 2022, geraadpleegd op 14 november 2022 via https://www.demorgen.be/snelnieuws/uitspraak-grondwettelijk-hof-verhindert-golf-aan-euthanasieprocessen-voor-wie-waardig-wil-sterven-is-dit-de-mooiste-dag-sinds-lang~b31b8de7/.
DE GROOT, E., Leven tot in de dood. Omtrent euthanasie, Brussel, VUBPress, 1997, 214 p.
DE HERT, M., LOOS, S. en VAN ASSCHE, K., “De Belgische Euthanasiewet doorstaat de mensenrechtelijke toets, behalve voor de a posteriori-controle (Mortier tegen België (nr. 78017/17))”, TvG 2023, geraadpleegd op 13 maart 2023 via https://tvgg.be/nl/artikels/de-belgische-euthanasiewet-doorstaat-de-mensenrechtelijke-toets-behalve-voor-de-a-posteriori-controle-mortier-tegen-belgi-nr-78017-17.
DE HERT, M., “Doorverwijzing van een euthanasiezaak naar assisen door de KI”, T.Gez. 2020-21, 320-326.
DE HERT, M., “Drie euthanasie-artsen vrijgesproken voor moord door het Hof van assisen.”, T.Gez. 2020-21, 329-335.
DE HERT, M., “Twijfel over de schuld van een arts die euthanasie heeft uitgevoerd, en die aanleiding heeft gegeven tot diens vrijspraak, moet gemotiveerd worden”, TvG 2020-2021, 338-340.
DE KEYSER, E., DELIENS, L. en MAGITS, M., “Euthanasie: een medische handeling of niet?”, Huisarts Nu 2004, 409-410, geraadpleegd op 9 april 2023 via https://www.domusmedica.be/sites/default/files/H33_7_6_Euthanasie_medisch_handelen.pdf.
DE KEYSER, E., “Euthanasie. Een medische handeling”, NJW 2003, 1067-1073.
DE KEYSER, E., “Respect voor het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt: gevolgen voor de wet betreffende de euthanasie”, T.Gez. 2005-06, 374-392.
DELBEKE, E., “De huidige Euthanasiewet: daar komt moord en doodslag van?”, T. Gez. 2019-20, 302-305.
DELBEKE, E., “De strafbaarheid van hulp bij zelfdoding door een niet-arts”, T. Gez. 2015-16, 297-304.
DELBEKE, E., “Hulp bij zelfdoding: nood aan een afzonderlijke strafbaarstelling met een voorwaardelijke rechtvaardigingsgrond”, T. Gez. 2010-11, 263-275.
DELBEKE, E., Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Antwerpen, Intersentia, 2012, 1249 p.
DE MEYER, F., VAN ASSCHE, K. en VANSWEEVELT, T., “De Abortuswet 2018: over symbolische verbeteringen en openstaande knelpunten”, T. Gez. 2018-19, 220-232.
DE REDACTIERAAD, “Orde in de taken van de Orde: deel I. Behandeling van klachten”, Orde der Artsen 2023, geraadpleegd op 25 april 2023 via https://ordomedic.be/nl/provinciale-raden/vlaams-brabant-en-brussel/nieuwsbrieven/nieuwsbrief-2022-3/orde-in-de-taken-van-de-orde-deel-i-behandeling-van-klachten#:~:text=De%20kleine%20sancties%3A%20waarschuwing%2C%20censuur,de%20schrapping%20van%20de%20lijst.
DE WIT, J., “Euthanasieproces: ontvet de wet”, De Juristenkrant 2020, 12.
DIERICKX, A., Als sterven ‘leven’ is… is helpen sterven dan ‘doden’? Een commentaar bij de Wet van 28 mei 2022 betreffende de euthanasie, II, Mechelen, Kluwer, 2003, 126 p.
DRIESSEN, M. en HERBOTS, P., “Strafmaten in euthanasiewet zullen aangepast moeten worden”, De Juristenkrant 2022, 7-8.
DU BUS, C., “Euthanasie in België: een nieuwe studie wijst op de tekortkomingen van de wet”, EIB 2021, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.ieb-eib.org/nl/nieuws/einde-van-het-leven/euthanasie-en-geassisteerde-zelfmoord/euthanasie-in-belgie-een-nieuwe-studie-wijst-op-de-tekortkomingen-van-de-wet-1957.html.
EXPERTISECENTRUM EUROPEES RECHT, “De rechtsstaat: beginselen en bedreigin”, Nederlands Ministerie van Buitenlandse Zaken, geraadpleegd op 14 augustus 2022 via https://ecer.minbuza.nl/ecer/dossiers/rechtsstaat-in-de-eu/de-rechtsstaat-beginselen-en-bedreiging.
FCEE, “Reactie van de FCEE op het arrest van het EHRM Mortier c. België”, FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu 2022, geraadpleegd op 14 maart 2023 via https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/nl/documenten/14102022-persbericht-reactie-van-de-fcee-op-het-arrest-van-het-ehrm-mortier-c-belgie.
FEDERALE CONTROLE- EN EVALUATIECOMMISSIE EUTHANASIE (FCEE), Informatiebrochure voor de artsen, september 2015, geraadpleegd op 20 april 2022 via https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documents/federale_controle-_en_evaluatiecommissie_euthanasie/fcee-informatiebrochurevoordeartsen-2015.pdf.
FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSLEKETEN EN LEEFMILIEU, “Euthanasie”, Belgium 2022, geraadpleegd op 6 april 2023 via https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/zorg-voor-jezelf/levensbegin-en-einde/euthanasie.
FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU, “Federale controle- en evaluatiecommissie euthanasie”, Belgium 2022, geraadpleegd op 1 mei 2023 via https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/nl/advies-en-overlegorgaan/commissies/federale-controle-en-evaluatiecommissie-euthanasie.
FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU, “Welke vervolgingen en sancties kunnen er volgen in het geval van een inbreuk?”, Belgium 2016, geraadpleegd op 24 april 2023 via https://www.health.belgium.be/nl/wettelijke-handhavingstools#:~:text=In%20de%20administratieve%20procedure%20worden,administratieve%20boete%20op%20te%20leggen.
FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU, “Wilsverklaring inzake euthanasie”, Vlaanderen, geraadpleegd op 1 mei 2023 via https://www.vlaanderen.be/wilsverklaring-inzake-euthanasie.
FOD WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, “Bedragen van de administratieve geldboeten”, Belgium, geraadpleegd op 30 april 2023 via https://werk.belgie.be/nl/over-de-fod/inbreuken/het-verloop-van-een-proces-verbaal/administratieve-procedure/bedragen-van-de.
FOD WERKGELGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, “Hoe komt de beslissing tot stand? En wat daarna?”, Belgium, geraadpleegd op 24 april 2023 via https://werk.belgie.be/nl/over-de-fod/inbreuken/het-verloop-van-een-proces-verbaal/administratieve-procedure/hoe-komt-de.
GALLUS, N., Bioéthique et droit, Limal, Anthemis, 2013, 297 p.
GENICOT, G., “Euthanasie: van een duidelijk juridisch model tot vertroebelde ethische discussies”, T.Gez. 2018-19, 3-6.
GOOSSENS, E., “Dokters op de beklaagdenbank: wie is er bang van het hof van assisen?”, Vrijdaggroep 2021, geraadpleegd op 14 maart 2023 via https://www.v-g-v.be/nl/publicaties/dokters-op-de-beklaagdenbank-wie-is-er-bang-van-het-hof-van-assisen.
HERBOTS, P., Een pleidooi voor euthanasie zonder grenzen, Antwerpen – Apeldoorn, Maklu, 2022, 330 p.
HERBOTS, P. en DRIESSEN, M., “Euthanasiewet is twintig jaar oud. Tijd om registratiedocument aan te passen”, De Juristenkrant 2022, 9.
HERREMANS, J., “De zaak Tine Nys: vervolg van de gerechtelijke saga en de collateral damage ervan”, Artsenkrant 2021, geraadpleegd op 3 mei 2022 via https://www.artsenkrant.com/actueel/de-zaak-tine-nys-vervolg-van-de-gerechtelijke-saga-en-de-collateral-damage-ervan/article-opinion-57165.html?cookie_check=1651412858.
KEULENEER, F., “Hulp bij zelfdoding en euthanasie: de merkwaardige stilte rond een misverstand”, De Juristenkrant 2019, 12-13.
LANDTSHEERE, E., “Een nieuw Strafwetboek aangepast aan de 21e eeuw”, Team Justitie 2022, geraadpleegd op 27 april 2023 via https://www.teamjustitie.be/2022/11/06/een-nieuw-strafwetboek-aangepast-aan-de-21e-eeuw/.
LELEU, Y., “L’euthanasie des patients psychiatriques au banc des accusés”, JLMB 2020, 1095-1098.
LEMMENS, C., “Euthanasiewet: sanctieregeling ongrondwettig. Arrest Grondwettelijk Hof van 20 oktober 2022 (Dewallens en Partners)”, LegalNews 2022, geraadpleegd op 14 november 2022 via https://legalnews.be/medisch-pharma/euthanasiewet-sanctieregeling-ongrondwettig-arrest-grondwettelijk-hof-van-20-oktober-2022-dewallens-partners/.
LEMMENS, C., “Overzicht en bespreking van de wijzigingen aangebracht aan de euthanasiewetgeving door de wet van 15 maart 2020: goed bedoeld, maar verwarrend en gemiste kansen”, T.Gez. 2020-21, 206-221.
LENAERTS, O., “Euthanasie moet geen absoluut recht worden”, Juristenkrant 2014, 12.
LIPPENS, J., “Euthanasie bij psychisch lijden: De psychiatrie is heel lang paternalistisch geweest”, Knack 2019, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.knack.be/nieuws/gezondheid/euthanasie-bij-psychisch-lijden-de-psychiatrie-is-heel-lang-paternalistisch-geweest/article-longread-1526059.html.
LUYTEN, D. en MAGITS, M., “Het juridisch begrip Noodtoestand in het Belgisch strafrecht tijdens de repressie van de economische collaboratie na de Tweede Wereldoorlog”, RW 1994-1995, 417-425.
MATHIEU, B., Le droit à la vie dans les jurisprudences constitutionnelles et conventionnelles européennes, Straatsburg, Editions du Conseil de l'Europe, 2005, 128 p.
MATHIEU, B., The right to life in European constitutional and international case-law, Straatsburg, Council of Europe Publishing, 2006, 124 p.
M.M. en N.D.B.G., “Europees Hof voor Rechten van de Mens kritisch over Belgische euthanasiecommissie”, DM 2022, geraadpleegd op 13 maart 2023 via https://www.demorgen.be/snelnieuws/europees-hof-voor-rechten-van-de-mens-kritisch-over-belgische-euthanasiecommissie~bbca81c8/#:~:text=Europees%20Hof%20voor%20Rechten%20van%20de%20Mens%20kritisch%20over%20Belgische%20euthanasiecommissie,-Landgenoot%20Tom%20Mortier&text=De%20Belgische%20euthanasiewetgeving%20heeft%20de,partij%20zijn%20in%20dezelfde%20zaak.
MOEYKENS, F., “Euthanasie moet een absoluut recht worden”, Juristenkrant 2014, 12-13.
MONTERO, E., “Le droit à l'autonomie dans le débat sur la légalisation de l'euthanasie volontaire: un argument en trompe-l’oeil?”, Revue générale de droit médical 2000, 69-88.
MONTERO, E., Rendez-vous avec la mort. Dix ans d'euthanasie légale en Belgique, Limal, Anthemis, 2013, 140 p.
MONTERO, E., “Vers une légalisation de l'euthanasie volontaire? Réflexions à propos de la thèse de l’autonomie”, Cahiers de la Faculté de droit de Namur 1998, 15.
MOUFFE, B., Le Droit à la mort, Brussel, Bruylant, 2019, 480 p.
NIHOUL, P., RENAULD, B. en THEUNIS, J., (eds), Réflexions autour de la laïcité - Reflecties over laïciteit, Brugge en Limal, Die Keure en Anthemis, 2022, 251 p.
NYS, H., De wet op de euthanasie. Beknopte bespreking op basis van wetsvoorbereiding en eerdere commentaren, Mechelen, Kluwer, 2004, 98 p.
POPELIER, P., “Beginselen van behoorlijke wetgeving in de rechtspraak”, TPR 1995, p. 1076.
POPELIER, P., Procederen voor het Grondwettelijk Hof, Antwerpen, Intersentia 2008, 426 p.
ROYER, S., VILAIN, R. en YPERMAN, W., “Grondwetswijziging voor terrorismeprocessen is niet radicaal genoeg”, De Juristenkrant 2020, 10.
TROUET, C., “Euthanasie: depenalisering versus noodtoestand”, Juristenkrant 2000, 12.
VANBELLINGEN, L., “Portugal: euthanasiewet ongrondwettelijk verklaard”, EIB 2021, geraadpleegd op 16 maart 2023 via https://www.ieb-eib.org/nl/nieuws/einde-van-het-leven/euthanasie-en-geassisteerde-zelfmoord/portugal-euthanasiewet-ongrondwettelijk-verklaard-1972.html?backto=cat.
VANDENBERGHE, J., “Wat met de euthanasiewet na de vrijspraak?”, UPC KU Leuven, geraadpleegd op 4 mei 2022 via https://www.upckuleuven.be/nl/nieuws/opinie-wat-met-de-euthanasiewet-na-de-vrijspraak.
VAN DEN BROECK, S., “Psychiater Lieve Thienpont na vrijspraak op euthanasieproces: Het was een symboolzaak”, Knack 2020, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.knack.be/nieuws/belgie/psychiater-lieve-thienpont-na-vrijspraak-op-euthanasieproces-het-was-een-symboolzaak/article-normal-1677669.html.
VAN DEN WYNGAERT, C. en VANDROMME, S., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen – Boek 1, Antwerpen, Maklu, 2012, 568 p.
VAN HOOF, E., “Hoe lang nog voor we de euthanasiewet evalueren?”, Knack 2015, geraadpleegd op 4 mei 2022 via https://www.knack.be/nieuws/hoe-lang-nog-voor-we-de-euthanasiewet-evalueren/.
VAN KEYMEULEN, L., Van euthanasie tot moord: de positie van de ‘levenseindezorg’ in het strafrecht, onuitg. Masterproef Rechten UGent, 2018, geraadpleegd op 20 april 2022 via https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/479/374/RUG01-002479374_201…, p. 19-20.
VAN LIERDE, E., “Uit de zaak-Tine Nys moeten lessen getrokken worden over de euthanasiewet”, Knack 2020, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.knack.be/nieuws/belgie/uit-de-zaak-tine-nys-moeten-lessen-getrokken-worden-over-de-euthanasiewet/article-opinion-1551361.html.
VANSWEEVELT, T., “De euthanasiewet: De ultieme bevestiging van het zelfbeschikkingsrecht of een gecontroleerde keuzevrijheid?”, T. Gez. 2002-03, 216-278.
VANSWEEVELT, T., “Abortus” in VANDEPLAS, A., Strafrecht en Strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2022, 15-118.
VANSWEEVELT, T., “Abortus vanaf de dertiende week zwangerschap” in X, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Brussel, Kluwer, 2011, 115-131.
VAN THILLO, J., “Euthanasieproces: drie beschuldigde artsen vrijgesproken”, DS 2020, geraadpleegd op 8 mei 2022 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20200130_04828310.
V.B., R. en B.B., D., “Euthanasie voor assisen: Tine werd bewust naar de dood geleid en geduwd”, DS 2020, geraadpleegd op 23 februari 2023 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20200117_04810075.
V.B., R., “Huisarts over nieuw euthanasieproces: Overtuigd dat ik opnieuw gelijk krijg”, DS 2020, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.standaard.be/cnt/dmf20200915_94508661.
VLAAMSE VERENIGING VOOR PSYCHIATRIE, Hoe omgaan met een euthanasieverzoek in psychiatrie binnen het huidig wettelijk kader? Adviestekst van de Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie (VVP) over te hanteren zorgvuldigheidsvereisten, Kortenberg, 2017, geraadpleegd op 20 april 2022 via https://vvponline.be/uploads/docs/bib/euthanasie_finaal_vvp_1_dec.pdf.
WEYERS, H., Euthanasie: het proces van rechtsverandering, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2004, 464 p.
X, “België op de vingers getikt in euthanasiezaak door het EHRM op 4 oktober 2022 (Dewallens en Partners)”, LegalNews 2022, geraadpleegd op 13 maart 2023 via https://legalnews.be/privacy-gegevensbescherming/belgie-op-de-vingers-getikt-in-euthanasiezaak-door-het-ehrm-op-4-oktober-2022-dewallens-partners/.
X, “EHRM oordeelt dat België mensenrechtenverdrag geschonden heeft in euthanasiezaak”, Knack 2022, geraadpleegd op 13 maart 2023 via https://www.knack.be/nieuws/gezondheid/psychologie/ehrm-oordeelt-dat-belgie-mensenrechtenverdrag-geschonden-heeft-in-euthanasiezaak/.
X, “Euthanasie”, CD&V 2017, geraadpleegd op 23 februari 2023 via https://www.cdenv.be/standpunten/euthanasie/.
X, “Euthanasie”, Federale overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/zorg-voor-jezelf/levensbegin-en-einde/euthanasie.
X, “Euthanasie en de wet: sterven met hulp van een arts”, Rijksoverheid, geraadpleegd op 2 februari 2022 via https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/levenseinde-en-euthanasie/euthanasie.
X, “Euthanasie en mensenrechten”, Amnesty International, geraadpleegd op 6 februari 2023 via https://www.amnesty.nl/encyclopedie/euthanasie-en-mensenrechten#:~:text=Nederland%20nam%20als%20eerste%20land,en%20aan%20meldingsplicht%20heeft%20voldaan.
X, “Euthanasie van Tine Nys: Belgische wet wordt aangevochten voor het Grondwettelijk Hof”, EIB 2021, geraadpleegd op 17 april 2022 via https://www.ieb-eib.org/nl/nieuws/einde-van-het-leven/euthanasie-en-geassisteerde-zelfmoord/euthanasie-van-tine-nys-belgische-wet-wordt-aangevochten-voor-het-grondwettelijk-hof-2061.html.
X, “LevensEinde InformatieForum”, LEIF 2023, geraadpleegd op 1 mei 2023 via https://leif.be/home/.
X, “Nieuw burgerlijk euthanasieproces start op 12 januari in stadhuis Dendermonde”, De Specialist 2021, geraadpleegd op 3 mei 2022 via https://www.despecialist.eu/nl/nieuws/nieuw-burgerlijk-euthanasieproces-start-op-12-januari-in-stadhuis-dendermonde.html.
X, “Nieuwe Spaanse euthanasiewet enkele dagen voor inwerkingtreding aangevochten voor het Constitutioneel Hof”, EIB 2021, geraadpleegd op 12 april 2023 via https://www.ieb-eib.org/nl/nieuws/einde-van-het-leven/euthanasie-en-geassisteerde-zelfmoord/nieuwe-spaanse-euthanasiewet-enkele-dagen-voor-inwerkingtreding-aangevochten-voor-het-constitutioneel-hof-2025.html?backto=cat.
X, “Nieuw euthanasieproces rond Tine Nys: nog geen uitspraak door vragen aan Grondwettelijk Hof”, Knack 2021, geraadpleegd op 13 maart 2022 via https://www.knack.be/nieuws/nieuw-euthanasieproces-rond-tine-nys-nog-geen-uitspraak-door-vragen-aan-grondwettelijk-hof/.
X, “Portugese parlementsleden keuren nieuwe versie van euthanasiewet goed”, EIB 2021, geraadpleegd op 16 maart 2023 via https://www.ieb-eib.org/nl/nieuws/einde-van-het-leven/euthanasie-en-geassisteerde-zelfmoord/portugese-parlementsleden-keuren-nieuwe-versie-van-euthanasiewet-goed-2066.html?backto=cat.
X, “Spanje: Euthanasiewet binnenkort ongrondwettelijk verklaard?”, EIB 2021, geraadpleegd op 16 maart 2023 via https://www.ieb-eib.org/nl/nieuws/einde-van-het-leven/euthanasie-en-geassisteerde-zelfmoord/spanje-euthanasiewet-binnenkort-ongrondwettelijk-verklaard-1985.html?backto=cat.
X, “Tuchtbevoegdheid: Nota over de tuchtprocedure voor de raden van de orde der artsen”, Orde der Artsen 2023, geraadpleegd op 30 april 2023 via https://ordomedic.be/nl/orde/tuchtbevoegdheid#:~:text=De%20tuchtsancties%20zijn%20de%20waarschuwing,aan%20de%20betrokken%20arts%20betekend.
X, “Vaste rechtspraak van het Grondwettelijk Hof”, SenLex, geraadpleegd op 16 maart 2023 via https://senlex.senate.be/nl/dia/structure/str_64/article/art_39_nl_2014-01-06/element/el_115/annotation/anno_228.
Interviews:
Interview Els Van Hoof, Bijlage 1.
Interview Maggie De Block en Jacinta De Roeck, Bijlage 2.
Interview Wim Distelmans, Bijlage 3.
