Het strafrechtelijk kader van euthanasie ten dode opgeschreven?
De dood is onlosmakelijk verbonden met het leven en de fascinatie ervoor is zo oud als de mensheid zelf. Wanneer de dood op zich laat wachten, wordt meer en meer gezocht naar een manier om menselijk heen te gaan, om regisseur te worden van het eigen levenseinde. En hoewel het idee van een milde (en medisch begeleide) dood op heel wat steun kan rekenen, blijft één vraag als het zwaard van Damocles boven het onderwerp hangen: wat als er iets misgaat bij euthanasie?
Hoe zit het nu?
Op dit moment kan de strafrechtelijke situatie rond euthanasie in enkele woorden worden samengevat. Er bestaat immers geen specifieke sanctie wanneer de wettelijke voorwaarden met de voeten worden getreden. Daarom wordt teruggegrepen naar algemene kwalificaties zoals moord en vergiftiging. Wanneer een euthanasie niet aan de voorwaarden voldoet, zal de arts als ‘moordenaar’ worden bestraft. Concreet riskeert hij in dat geval een levenslange opsluiting.
Wat is het probleem?
Het probleem is tweeledig. Enerzijds geldt dezelfde straf voor levensbeëindiging op verzoek als voor levensbeëindiging zonder verzoek; vanuit strafrechtelijk oogpunt gaat het twee keer om moord.
Anderzijds is er in de Euthanasiewet qua bestraffing geen onderscheid tussen de ‘vormvoorwaarden’ en ‘inhoudelijke voorwaarden’. De Belgische wet voorziet verschillende voorwaarden om te kunnen spreken van euthanasie. Zo moet de patiënt zich bevinden in een medisch uitzichtloze toestand van aanhoudend en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden, en moet de arts de patiënt inlichten over zijn gezondheidstoestand en zijn levensverwachting. De eerste voorwaarde is eerder inhoudelijk, de laatste eerder vormelijk. Toch staan er even zware straffen op het niet uitvoeren van deze voorwaarden.
Hoe kunnen we dat oplossen?
Betekenen deze problemen in praktijk dan het einde van twintig jaar Euthanasiewet? Niet volgens het Grondwettelijk Hof. Dat besliste in 2022 dat er een oplossing moest worden gezocht. Het antwoord lijkt simpel (althans in theorie): differentiëren. Met een onderscheid qua sanctionering tussen vorm- en inhoudelijke voorwaarden is het probleem van de baan.
Maar hoe verdeel je de voorwaarden per categorie? De wet rept met geen woord over een verschil in voorwaarden. Het is een kwestie van de juiste evenwichten te vinden. Hoewel de wet voldoende rechtsbescherming wil bieden aan de patiënten, is het ook essentieel om de artsen de nodige rechtszekerheid te geven. Dit kan door inhoudelijke voorwaarden - rond de toestand en hoedanigheid van de patiënt – en vormelijke voorwaarden - zoals het noteren van de gegevens in het dossier van de patiënt – op een andere manier te beoordelen. Vormvoorwaarden worden idealiter uit het strafrecht gehaald en enkel tuchtrechtelijk bestraft.
Is dat alles?
Tijdens mijn masterproefonderzoek kwamen nog andere onvolmaaktheden van de wet naar boven. Zo bleek onder andere dat artsen niet altijd op de hoogte zijn van de wettelijke voorwaarden, waardoor de euthanasie soms – onbewust - illegaal werd uitgevoerd. Een extra bijscholing voor artsen die euthanasie willen uitvoeren is geen overbodige luxe. Bovendien is het nuttig om meer aandacht te besteden aan de zorg bij het levenseinde in de opleiding geneeskunde. Er kan een vak gewijd worden aan de regelgeving en standpunten omtrent euthanasie, maar ook hulp bij zelfdoding, palliatieve sedatie…
Verder bevat de wet nog geboden en verboden die in het huidig kader zonder sanctie blijven. Een instelling mag bijvoorbeeld geen euthanasie weigeren wanneer die gebeurt in overeenstemming met de wet. Maar als een woonzorgcentrum euthanasie over de hele lijn verbiedt, kan daar strafrechtelijk niet tegen worden opgetreden. Dit soort lacunes zouden verholpen moeten worden.
Vertrouwen is goed, controleren is beter!
De Euthanasiewet bepaalt verder hoe er gecontroleerd moet worden. Binnen drie werkdagen na het uitvoeren van euthanasie moet de arts dit melden aan de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie. Deze Commissie controleert de euthanasie vervolgens aan de hand van een standaardformulier, ingevuld door de uitvoerende arts. Bij twijfel over de wettelijkheid kan de Commissie met tweederde van de stemmen de aanvraag doorsturen naar het parket voor verder onderzoek.
Net zoals de wet zelf, bleef de procedure bij de Commissie de laatste jaren niet vrij van kritiek. Men stelde zich vragen bij een mogelijke onderrapportering van euthanasie. De Commissie heeft immers geen tools om een euthanasie op te sporen indien een arts het nalaat om aangifte te doen. Het is bovendien niet ondenkbaar dat wanneer een arts twijfelt over de legitimiteit van zijn actie en problemen met het gerecht wil vermijden, hij de dood kwalificeert als een normaal natuurlijk overlijden en de Commissie daarvan niet op de hoogte stelt. Om deze bezorgdheid het hoofd te bieden, kunnen een aantal oplossingen worden voorgesteld. Denk maar aan een meldingsplicht voor de apotheker bij aflevering van euthanatica. Of de verplichting om een tweede onafhankelijke arts de dood te laten vaststellen – en verplicht melden - bij ieder niet-natuurlijk overlijden. Het systeem van de ‘schouwarts’, zoals in Nederland, kan voor meer onafhankelijkheid en deskundigheid zorgen. Op die manier krijgt de Commissie een beter zicht op hoe vaak euthanasie wordt uitgevoerd in België.
Ook de anonimiteit van de aangifte is een zwakke plek. Elke aangifte bevat een anoniem en een niet-anoniem gedeelte. Het niet-anonieme gedeelte wordt pas geopend wanneer er discussie ontstaat op basis van het anonieme gedeelte. Hierdoor kan een arts die in de Commissie zetelt zijn eigen dossier als uitvoerende arts beoordelen. De collega-commissieleden kennen de identiteit immers niet van de arts die de euthanasie heeft begeleid. Na een recente veroordeling van België door het EHRM daaromtrent, wordt dan ook best komaf gemaakt met dit anonieme gedeelte.
Als je het kunt oplossen, is er dan wel een probleem?
Doorheen de masterproef kwamen heel wat imperfecties van de wet aan het licht. Het is na ruim twintig jaar hoog tijd om de Euthanasiewet te evalueren, met speciale nadruk op het (tot nu toe onbestaande) strafrechtelijke kader. Een geschikt strafrechtelijk kader komt iedere betrokkene ten goede. Het brengt rust en sereniteit voor de hulpzoekende en rechtszekerheid voor de arts. De zoektocht naar billijke evenwichten is de leidraad in deze handreiking tussen ethiek, de medische wereld en het recht. Iets waar iedereen uiteindelijk beter van wordt, zodat ‘menselijk sterven’ echt een recht wordt.
Bibliografie
1 Voorbereidende werken
1.1 Belgische voorbereidende werken
Hand., Senaat, 2001-2002, 23 oktober 2001, nr. 2-150. Hand., Senaat, 2001-2002 24 oktober 2001, nr. 2-151. Hand., Senaat, 2001-02, 25 oktober 2001, nr. 2-155. Verslag, Parl.St. Kamer 1995-96, nr. 313/8, 225. Verslag LALOY en VAN RIET, Parl. St. Senaat, 2000-01, 2-244/22. Wetsontwerp betreffende de euthanasie, Parl.St. Kamer 2001-02, nr. DOC 50 1488/009. Wetsontwerp houdende wijzigingen van het strafrecht en de strafvordering en houdende diverse bepalingen inzake justitie, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 54-1418/001. Wetsvoorstel betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 1999-00, nr. 2-244/1. Wetsvoorstel betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 2000-01, nr. 2-244/14. Wetsvoorstel betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 1999-00, nr. 2-244/22. Wetsvoorstel betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 1999-00, nr. 2-244/25. Wetsvoorstel houdende de bescherming van de rechten en de waardigheid van de mens bij het naderend levenseinde, Parl. St. Senaat 1999-00, 2- 160/1. Wetsvoorstel op de Euthanasie, Parl.St. Kamer 1999-00, nr. 50-0196/001, 10. Wetsvoorstel tot invoering van een nieuw Strafwetboek – Boek 1 en Boek 2, Parl.St. Kamer 2018-19, nr. 54 3651/001. Wetsvoorstel tot invoering van een nieuw Strafwetboek (Boek 1 en Boek 2), Parl.St. Kamer 2019-20, nr. 55-1011/001. Wetsvoorstel tot invoering van een nieuw Strafwetboek. Boek 1 en Boek 2, Parl.St. Kamer 2019, nr. 55- 0417/001. Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te maken, Parl.St. Senaat 2013-14, nr. 5 - 2170/4. Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, inzake euthanasie bij minderjarigen, Parl.St. Kamer 2013-14, nr. DOC 53 3245/004. 117 Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende euthanasie voor wat de opheffing van de anonimiteit van het registratiedocument betreft teneinde de onafhankelijkheid van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie te waarborgen, Parl.St. Kamer 2022-23, nr. 55-3020/001. Wetsvoorstel van 7 september 2006 tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, Parl.St. Senaat 2005-06, 3-1835/1.
1.2 Nederlandse voorbereidende werken
Kamerstukken I, 2000-2001, 26 691, nr. 137b, 29-31. Kamerstukken II, 1999-2000, 26 691, nr. 6. Kamerstukken II, 2000-2001, 26 691, nr. 9. Kamerstukken II, 2000-2001, 26 691, nr. 29. Kamerstukken II, 2003-2004, 29 200 XVI, nr. 268. Kamerstukken II 2013/14, 32647, 22.
2 Wetgeving
KB nr. 79 10 november 1967 betreffende de [Orde der artsen], BS 14 november 1967. Wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni 2002. Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002. Wet van 10 november 2005 tot aanvulling van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie met bepalingen over de rol van de apotheker en het gebruik en de beschikbaarheid van euthanatica, BS 13 december 2005. Wet 31 maart 2010 betreffende de vergoeding van schade als gevolg van gezondheidszorg, BS 2 april 2010 (ed. 1). Wet 17 maart 2013 tot hervorming van de regelingen inzake onbekwaamheid en tot instelling van een nieuwe beschermingsstatus die strookt met de menselijke waardigheid, BS 14 juni 2013. Wet 15 oktober 2018 betreffende de vrijwillige zwangerschapsafbreking, BS 29 oktober 2018. Wet 15 maart 2020 tot wijziging van de wetgeving betreffende de euthanasie, BS 23 maart 2020. Wet 21 maart 2022 houdende wijzigingen aan het Strafwetboek met betrekking tot het seksueel strafrecht, BS 30 maart 2022. Loi du 16 mars 2009 sur l’euthanasie et l’assistance au suicide, Journal Officiel du Grand-Duché de Luxembourg 16 maart 2009, 615. Besluit van 12 maart 2016 houdende wijziging van het Besluit modellen artikel 9, tweede lid, Wet op de lijkbezorging, in verband met de aanpassing van het model voor een beredeneerd verslag van de behandelend arts, Staatsblad 110. 118 Wet van 7 maart 1991 houdende nieuwe bepalingen inzake de lijkbezorging, Staatsblad 320. Wet van 12 april 2001 betreffende de toetsing van levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Staatsblad 194. Wetboek van Strafrecht 3 maart 1881, Staatsblad 35. Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming), bekendgemaakt in het Publicatieblad van de Europese Unie van 4 mei 2016, L 119.
3 Rechtspraak
EHRM 23 juni 1981. EHRM 27 september 1995, 'McCann', Publ.Eur.Court HR, afl. 324, (49) overw. §161. EHRM 19 februari 1998, 'Kaya', Publ.Eur.Court HR, p. 324, overw. §86. EHRM 20 januari 2011, Haas/Zwitserland. EHRM 19 juli 2012, Koch/Duitsland. EHRM 12 april 2022, Lings/Denemarken. EHRM 4 oktober 2022, Mortier/België. E.C.R.M., 22 mei 1995, Isiltan, nr. 20.948/92, D.R., vol. 81-A, (35), p. 40, § 1. Arbitragehof 20 oktober 2004, nr. 158/2004. Arbitragehof 18 april 2007, nr. 60/2007. GwH 14 oktober 2010, nr. 111/2010. GwH 29 oktober 2015, nr. 153/2015, https://www.stradalex.com/nl/sl_src_publ_jur_be/document/grondhof_2015-…. GwH 21 december 2017, nr. 148/2017. GwH 20 oktober 2022, nr. 134/2022. GwH 20 oktober 2022, nr. 7727. Cass. 21 december 1979, AR N-19791221, www.juridat.be. Cass. 20 april 1982, Arr.Cass. 1981-82, 1009. Cass. 23 september 1986, Pas. 1987, 89. Cass. 6 februari 1987, RDPC 1987, 685. 119 Cass. 13 mei 1987, Pas., 1061. Cass. 15 november 1988, Pas. 1989, 276. Cass. 9 oktober 1990, Arr.Cass. 1990-91, 156. Cass. (2e k.) 15 september 2020, AR P.20.0240.N, www.juridat.be. Cass. 25 mei 2021, AR P.21.0326.N, RW 2021-22, afl. 20. Rb. Leuven 29 juni 2016, T.Gez. 2016-17, 341, noot K. Van Assche. Besch. Rk. van 20 december 2016. Assisen West-Vlaanderen 31 januari 2018, T.Gez. 2018-19, afl. 1, 35, noot E. Delbeke. Rk. Mechelen 26 april 2019. Corr. Oost-Vlaanderen (afd. Dendermonde) 12 oktober 2021.
4 Rechtsleer
ADAMS, M. en GEUDENS, G., "De regulering van euthanasie in België. Principiële beschouwingen naar aanleiding van een aantal recente wetsvoorstellen", RW 1999-00, afl. 24, 793-817. ADAMS, M. en NYS, H., "Euthanasie in de lage landen. Vergelijkende beschouwingen bij de Belgische Euthanasiewet", TPR 2003, 11-48. ARNOU, P., “Voorbedachten rade” in A. Vandeplas et al. (ed.), Strafrecht en strafvordering: commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, losbl., 1990. BALTHAZAR, T., Rapportering en controle na euthanasie. In De euthanasiewet doorgelicht, eds. COSYNS, M., VANSWEEVELT, T., NYS, H., BALTHAZAR T. en LEGEMAATE, J., 151–83. Mechelen, Belgium: Kluwer, 2003. BILSEN, J., COHEN, J., CHAMBAERE, K., POUSSET, K. en ONWUTEAKA-PHILIPSEN, B., "Medical end of life practices under the euthanasia Law in Belgium", Journal of Medicine and Philosophy 2009. BUIJSEN, M., ‘Euthanasie in de psychiatrie beter toetsen’, Medisch Contact 2014. CLUMECK, N., in Hoorzittingen Senaat, Parl. St., Senaat, 2000-2001, 2- 244/24. COOLS, A., TAELS, J. en VAN NESTE, F., Van klinische ethiek tot biorecht, Leuven, Peeters, 2001. DE BONDT, W., "Wilsverklaringen inzake euthanasie en de notaris.", Rkron. Not. 2003, 1. DE HERDT, J., “2 - De impact van Potpourri II op het materieel strafrecht : een evaluatie in het licht van het voorontwerp van Strafwetboek” in J. DE HERDT, et al. (ed.), De Potpourri-wetten, 1e editie, Brussel, Intersentia, 2017. DE HERT, M., "Doorverwijzing van een euthanasiezaak naar assisen door de KI", T.Gez. 2020-21, afl. 4, 320-326. 120 DE HERT, M., "Drie euthanasie-artsen vrijgesproken voor moord door het hof van assisen", T.Gez. 2020-21, afl. 4, 329-335. DE HERT, M., "Twijfel over de schuld van een arts die euthanasie heeft uitgevoerd, en die aanleiding heeft gegeven tot diens vrijspraak, moet gemotiveerd worden", T.Gez. 2020-21, afl. 4, 338-340. DE NAUW, A., Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Mechelen, Kluwer, 2010. DELBEKE, E., "De huidige Euthanasiewet: daar komt moord en doodslag van?", T.Gez. 2019-20, 302- 305. DELBEKE, E., "Euthanasie bij minderjarigen", T.Gez. 2014-15, afl. 3, 163-171. DELBEKE, E., "Euthanasie" in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek gezondheidsrecht Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2022. DELBEKE, E., "Hulp bij zelfdoding" in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek gezondheidsrecht Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2022, 1515. DELBEKE, E., "Hulp bij zelfdoding: nood aan een afzonderlijke strafbaarstelling met een voorwaardelijke rechtvaardigingsgrond", T.Gez. 2010-11, afl. 3, 263-275. DELBEKE, E., "Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde", T.Gez. 2011-12, afl. 5, 345- 355. DELBEKE, E., "Levensbeëindiging zonder verzoek" in VANSWEEVELT, T. en DEWALLENS, F. (eds.), Handboek gezondheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2022, 1445. DELBEKE, E., De juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Antwerpen, Intersentia, 2012. DELVAUX, A., RIGO, B. en VANDER BEKEN, T., "[Het voorstel tot invoering van een nieuw strafwetboek. Een (eerste) sprong vooruit] Boek 1" in CLAEYS, I., (ed.), Recente wetgevende hervormingen: nieuw en beter? XLVe Postuniversitaire Cyclus Willy Delva, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2021. DERUYCK, F., Overzicht van het Belgisch strafprocesrecht, Brugge, Die Keure, 2021. DIERICKX, A., “Als sterven ‘leven’ is … is helpen sterven dan doden?”, T.Strafr. 2003. DIERICKX, A., “Over de (on)beschikbaarheid van het leven”, NC 2006. DIERICKX, A., “Over de (on)beschikbaarheid van het leven”, NC 2006. DIERICKX, A., Als sterven ‘leven’ is… is helpen sterven dan ‘doden’? Een commentaar bij de Wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie Deel I, Mechelen, Kluwer, 2003. DIERICKX, S., COHEN, J., VANDER STICHELE, R., DELIENS, J. en CHAMBAERE, K., "Drugs used for euthanasia: A repeated population-based mortality follow-back study in Flanders, Belgium, 1998- 2013", Journal of Pain and Symptoms Management 2018, afl. 4, 1-20. DORSCHEIDT, J., "Wetgeving en praktijk van euthanasie bij minderjarigen in Nederland", TJK 2018, afl. 4, 347-363. 121 DUPONT, L. en VERSTRAETEN, R., Handboek Belgisch strafrecht, Leuven, Acco, 1990. HENDRIKS, A., ‘Meer (toe)zicht op toetsing euthanasie dringend gewenst’, NJB 2014. HENDRIKS, A., ‘Recht op leven en recht op een zelfgekozen dood: een toetsing van de Nederlandse euthanasiewet aan het EVRM’, NTM/NJCM-Bulletin 2014/13. HERBOTS, P. en DE ROECK, J., "Wilsverklaring inzake euthanasie moet ook rechtsgeldig zijn in geval van dementie", Juristenkrant 2021, afl. 435, 10-11. HUYBRECHTS, L., “Het beroepsverbod van het KB nr. 22 van 24 oktober 1934: een bot zwaard van een blinde justitie”, RW 1991-92. KENNEDY, J., Een weloverwogen dood. Euthanasie in Nederland, Amsterdam, Bert Bakker, 2002. KEULENEER, F., "Hulp bij zelfdoding en euthanasie: de merkwaardige stilte rond een 'misverstand'", Juristenkrant 2019, afl. 397. LEGEMAATE, J., Euthanasiewetgeving: een vergelijking tussen Nederland en België, Mechelen, Kluwer, 2003. LEGEMAATE, J., PLOEM, M.C., PRONK, M. en VAN DE VATHORST, S., "Het functioneren van de toetsingscommissies euthanasie", T.Gez. 217, 342-350. LELEU, Y., “L’euthanasie des patients psychiatriques au banc des accusés”, JLMB 2020, 2. LEMMENS, C., “Overzicht en bespreking van de wijzigingen aangebracht door de wet van 15 maart 2020: goed bedoeld maar verwarrend en gemiste kansen”, T.Gez. 2020-21, afl. 3. LEMMENS, C., Voorafgaande zorgplanning en wilsverklaringen met betrekking tot het levenseinde, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2019. MELC CONSORTIUM, Palliatieve zorg en euthanasie in België. Evaluatie van de praktijk en de wetten, Brussel, Academic and Scientific Publishers nv, 2011. MENTEN, J., “juridische en feitelijke pijnbestrijding” in MENTEN, J. en VAN ORSHOVEN, A., Palliatieve zorg, stervensbegeleiding, rouwbegeleiding, Leuven, Acco, 2004. NYS, H., “Euthanasie: niemands recht en niemands plicht”, RW 2015-16, nr. 22. NYS, H., Geneeskunde: recht en medisch handelen, Mechelen, Kluwer, 2016. ONWUTEAKA-PHILIPSEN, B. e.a., Derde evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag, ZonMw 2017. ONWUTEAKA-PHILIPSEN, B. e.a., Eerste evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag, ZonMw 2007. ONWUTEAKA-PHILIPSEN, B. e.a., Tweede evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag, ZonMw 2012. POUPART, J.-M., “Homicide et lésions corporelles volontaires”, in SCREVENS, R. en MEEÙS, A. (eds.), Les Novelles – Droit pénal, Brussel, Larcier, 1991. 122 POUSSET, G., "Incidentie van levensbeëindiging bij minderjarigen in Vlaanderen: onderzoeksresultaten en ethisch perspectief", TJK 2018, afl. 4, 387-403. Raadgevend Comité voor Bio-ethiek Advies nr. 9 van 22 februari 1999 betreffende het levensbeëindigend handelen bij wilsonbekwamen, T. Gez. 1999-2000. Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, “Advies nr. 1 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie” T.Gez. 1997-98. RAUS, K., STERCKX, S. en VANDERHAEGEN, B., De werking van de Belgische euthanasiewet : de rol van de federale commissie en de positie van de adviserende artsen. In VAN DEN EYNDE, V (eds.), Euthanasierecht in België : de wet in verandering(?), Story Publishers, 2021. RAUS, K., VANDERHAEGEN, B. en STERCKX, S., "Euthanasie in België: tekortkomingen in de wet en in de toepassing ervan, alsook in de controle op de praktijk.", Journal of Medicine and Philosophy februari 2022, afl. 46. ROZIE, J., “Zelfdoding en strafrecht: het taboe doorbroken”, RW 2013-14. ROZIE, J. en VANDERMEERSCH, D. m.m.v. DE HERDT, J., DEBAUCHE, M. en TAEYMANS, M., Commissie voor de hervorming van het strafrecht. Voorstel van voorontwerp van Boek I van het Strafwetboek, Brugge, die Keure, 2017. ROZIE, J., VANDERMEERSCH, D., DE HERDT, J., DEBAUCHE, M. en TAEYMANS, M., "Het voorstel van voorontwerp van nieuw Boek I Strafwetboek. Na 150 jaar eindelijk tijd om ‘de sprong’ te wagen ...", NC 2017, afl. 1, 1-9. SMETS, T., BILSEN, J., COHEN, J., RURUP, M.L., MORTIER, F. en DELIENS, L., "Reporting of euthanasia in medical practice in Flanders, Belgium: Cross sectional analysis of reported and unreported cases.", British Medical Journal 2010, afl. 1, 51-74. SPRIET, B., “Het vennootschapsberoepsverbod: van bot en blind naar scherp en bedachtzaam?”, in DERUYCK, R., DE SWAEF, M., ROZIE, J., ROZIE, M., TRAEST, P. en VERSTRAETEN, R. (eds.), De wet voorbij. Liber amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010. TACK, S., Het ethisch beleid in zorginstellingen, Antwerpen, Intersentia, 2013. TER KUILE, B.H., Nederlandse Euthanasiewetgeving. Een juridische beschouwing, Rotterdam, Kluwer, 2002. THIENPONT, L., Beschuldigd van gifmoord: euthanasie voor assisen, Antwerpen, Houtekiet, 2020. VAN ASSCHE, K., “Weigering van woonzorgcentrum om euthanasie binnen zijn muren toe te laten, zelfs als een externe arts deze wil uitvoeren” (noot onder Rb. Leuven 29 juni 2016), T.Gez. 2016-17, 344- 353. VAN DEN AKKER, M., BUNTINX, F. en KNOTTNERUS, J.A., "Comorbidity or multimorbidity: What's in a name? A review of literature.", European Journal of General Practice, afl. 2. VAN DEN ENDEN, H., Ons Levenseinde humaniseren. Over waardig sterven en euthanasie., Brussel, VUBpress, 2004. 123 VAN DEN EYNDE, V., Euthanasierecht in België. De wet in verandering (?), Story Publishers, 2021. VAN DEN WYNGAERT, C. en TRAEST, P., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen. Boek 1, Antwerpen, Maklu, 2017. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2006. VAN DER HEIDE, A., J.J.M. VAN DELDEN en B. ONWUTEAKA-PHILIPSEN, "End-of-life decisions in the Netherlands over 25 years", New England Journal of Medicine 2017. VAN DER MAAS, P., “Euthanasia and other medical decisions at the end of life”, The Lancet 1991. VAN DOOREN, E., “De gelimiteerde implementatie van het penaal bestuurs- en koopmansverbod”, RW 2011-2012. VAN GAEVER, J., "Hulp bij zelfdoding", T.Strafr. 2010, afl. 6, 335. VAN KEYMEULEN, L., Van euthanasie tot moord: de positie van 'levenseindezorg' in het strafrecht, onuitg. masterproef Rechten Universiteit Gent. VAN WESEMAEL, Y., COHEN, J., BILSEN, J., SMETS, T., ONWUTEAKA-PHILIPSEN, B. en DELIENS, L., "Process and outcomes of euthanasia requests under the Belgian act on euthanasia: A nationwide survey.", Journal of Pain and Symptoms Management 2011, afl. 42, 721-733. VANDERMEERSCH, D., "De hervorming van de wetboeken in strafzaken: een noodzakelijke sprong van de 19e naar de 21e eeuw", RW 2020-21, afl. 11. VANHEULE, J., Strafbare deelneming, Antwerpen, Intersentia, 2010. VANOPDENBOSCH, L., Belgium Euthanasia Letter, 2018, geraadpleegd via https://www.documentcloud.org/documents/4380081-Belgium-Euthanasia-Lett… VANSWEEVELT, T., "De euthanasiewet. Toepassingsgebied en krachtlijnen", NJW 2002, afl. 13, 444- 456. VANSWEEVELT, T., “De euthanasiewet: de ultieme bevestiging van het zelfbeschikkingsrecht of een gecontroleerde keuzevrijheid?”, T.Gez. 2003. VERBRUGGEN, F. en VERSTRAETEN, R., Strafrecht en strafprocesrecht voor bachelors, Antwerpen, Maklu, 2019. VERSCHELDEN, G. en VOET, S., Inleiding tot het privaatrecht, Leuven, Acco, 2013. VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Brugge, Die Keure, 2016. Verslag namens de Senaatscommissie in J.S.G. NYPELS, Législation criminelle de la Belgique. Commentaire et complément du code pénal belge, III, Brussel, Bruylant, 1867-1870. VILAIN, P. en YPERMAN, W., "I. Potpourri II na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 21 december 2017 - Grondwettelijk Hof 21 december 2017: It came in like a wrecking ball", NC 2018, afl. 1, 1-17. WEYERS, H., Euthanasie in Nederland 2002-2022, Den Haag, Boom juridisch, 2022. 124 WEYERS, H., Euthanasie. Het proces van rechtsverandering, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2004. WOSTYN, L., Het overmaken van medische gegevens na het overlijden van de patiënt, Gent, Story Publishers, 2011.
5 Akten van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie
Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2006. Tweede verslag aan de wetgevende kamers (2004-2005). [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen… valuatiecommissie_euthanasie/14088500.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2014. Zesde verslag aan de wetgevende kamers (2012-2013). [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen… valuatiecommissie_euthanasie/19097638.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2016. Zevende verslag aan de wetgevende kamers (2014-2015) [Online]. Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…verslag_2014-2015-nl_0.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2018. Achtste verslag aan de wetgevende kamers (2016-2017). [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…verslag_2016-2017-nl.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2020. Negende verslag aan de wetgevende kamers (2018-2019). [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…verslag_2018-2019-nl.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2022. Tiende verslag aan de wetgevende kamers (2020-2021). [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…verslag_2020-2021-nl.pdf Federale controle en evaluatie commissie voor euthanasie. 2015. Informatie brochure voor artsen [Online]. Available: http://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/document…- _en_evaluatiecommissie_euthanasie/fcee-informatiebrochurevoordeartsen-2015.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2020. Persbericht Negende verslag aan de wetgevende kamers (2018-2019). [Online] Available: 125 https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…- 2019_persbericht.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2021. Huishoudelijk reglement en werkwijze van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie voor Euthanasie. [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…- _2021-bil.pdf Federale controle en evaluatie commissie voor euthanasie. 2021. Registratieformulier voor euthanasie van een volwassen of minderjarige en ontvoorde patiënt [Online]. Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen… hanasie_pdf_1.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2021. Persbericht van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie – Cijfers van 2020. [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…2020_persbericht.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2022. Persbericht van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie – Cijfers van 2021. [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…2021_persbericht-totaal.pdf Federale controle en evaluatie Commissie voor euthanasie. 2022. 14.10.2022 – Persbericht – Reactie van de FCEE op het arrest van het EHRM Mortier c. België. [Online] Available: https://overlegorganen.gezondheid.belgie.be/sites/default/files/documen…221014_0.pdf
6 Akten van Nederlandse instanties
Aanwijzing vervolgingsbeslissing inzake actieve levensbeëindiging op verzoek (euthanasie en hulp bij zelfdoding), Stcrt. 2003. Aanwijzing vervolgingsbeslissing inzake actieve levensbeëindiging op verzoek (euthanasie en hulp bij zelfdoding), Stcrt. 2007. Aanwijzing vervolgingsbeslissing inzake actieve levensbeëindiging op verzoek (euthanasie en hulp bij zelfdoding), Stcrt. 2017. Regionale Toetsingscommissies Euthanasie. 2004. Jaarverslag 2003. [Online] Available: file:///C:/Users/Gebruiker/Downloads/jaarverslag-rte-2003-57.pdf, 10-11. Regionale Toetsingscommissies Euthanasie. 2022. Euthanasiecode 2022. [Online] Available: file:///C:/Users/Gebruiker/Downloads/RTE_EuthaCode2022_def%20(2).pdf, 17. Regionale Toetsingscommissies Euthanasie. 2022. Jaarverslag 2021. [Online] Available: file:///C:/Users/Gebruiker/Downloads/RTE_JV2021_definitief%20(1).pdf, 4. 126 Euthanasiecode 2022. De toetsingspraktijk toegelicht 6 juli 2022, geraadpleegd via file:///C:/Users/Gebruiker/Downloads/RTE_EuthaCode2022_def%20(1).pdf
7 Andere
Adv.RvS 20 juni 2001, nr. 31441, juridat. Adv.RvS 2 juli 2001, nr. 2 - 244/21. Adv.RvS 29 januari 2020, Parl.St. Kamer 2019-20, nr. 0523/011. Nederlands Centraal Tuchtcollege 19 maart 2019, T.Gez. 2019-2020, afl. 1, 63, noot E. DELBEKE. Nieuwe oproep tot kandidaten voor de mandaten van lid van de Federale Controle- en evaluatiecommissie, BS 25 november 2021, nr. 2021043196. Nieuwe oproep tot kandidaten voor de mandaten van lid van de Federale Controle- en evaluatiecommissie, BS 25 januari 2022, nr. 2022030355. Nieuwe oproep tot kandidaten voor de mandaten van lid van de Federale Controle- en evaluatiecommissie, BS 6 juli 2022, nr. 2022015144. Nieuwe oproep tot kandidaten voor de mandaten van lid van de Federale Controle- en evaluatiecommissie, BS 7 oktober 2022, nr. 2022033460. BEEL, V., “Lessen uit het euthanasieproces: controle faalde op alle niveaus”, De Standaard 22 juli 2022. DE CONINCK, D., “Uitspraak Grondwettelijk Hof verhindert golf aan euthanasieprocessen: ‘Voor wie waardig wil sterven is dit de mooiste dag sinds lang'”, De Morgen 20 oktober 2022. DESMECHT, J., “Opsteker voor arts die ‘fout’ maakte tijdens euthanasie. Uitspraak Grondwettelijk Hof speelt in voordeel van dokter AZ Jan Palfijn”, Het Laatste Nieuws 4 november 2022. DESMET, Y., “Als je terminaal bent, heeft het geen zin meer om te liegen. Twintig jaar euthanasiewet: Yves Desmet interviewt Wim Distelmans”, De Morgen 8 oktober 2022. DISTELMANS, W., “Geen euthanasie, want patiënte dronk zelf gifbeker. Vlaamse huisarts buiten vervolging gesteld voor inbreuken op wetgeving”, Het Nieuwsblad 29 april 2019. LIPPENS, J., “20 jaar euthanasiewet: van medische naar juridische (on)zekerheid”, Knack 7 december 2022. Code van medische deontologie, 1 mei 2018, geraadpleegd via https://ordomedic.be/nl/code-2018. Strafwetboek: herverdeling van strafbare feiten, betere controle en invoering van ecocide, Strada lex, 15 november 2022. Regeerakkoord – 30 september 2020. Geraadpleegd op 21 februari 2023 via https://www.belgium.be/sites/default/files/Regeerakkoord_2020.pdf Federatie palliatieve zorg Vlaanderen VZW, Medisch begeleid sterven: een begrippenkader, september 2006.
